DUSSTE
DRAMA'S
'NAVEL
VAN DE
AARDE'
Iftué
ZATERDAG 1 APRIL 1972
Op eerste paasdag 1722 wreef de Nederlandse
zeevaarder Jacob Roggeveen zich verbaasd
de ogen uit. Op zoek naar het veelgezochte
en veelbegeerde „Zuidland", wat zich later
als Australië zou ontpoppen, had hij land in
zicht gekregen. Een eiland. Een verbazing
wekkend eiland, dat gemarkeerd was door
een reeks reusachtige metershoge, hoogge-
hoede beelden, die met verknepen stenen ge
zichten in het ijle keken. Voor deze beelden
met hun merkwaardige lange oren lagen de
bewoners van het eiland plat op de grond in
verstilde aanbidding voor de opgaande zon.
Roggeveen noemde het eiland, waarop hij
overigens maar een dag verbleef, Paaseiland,
niet wetend dat het eigenlijk een veel veel-
zeggender naam had: Tepito-otehenua wat
zoveel als „navel van de aarde" betekent.
Inderdaad geen slechte benaming. Want het Paasei
land ligt als een driehoekige navel op de geweldige
waterbuik tussen de Polynesische eilandengroep,
waartoe het nog net behoort en de westkust van
Zuid-Amerika, vanwaar waarschijnlijk de allereerste
bewoners kwamen. Zoals gezegd, had Roggeveen
weinig tijd, want hij zooht het Zuidland. Het pas ont
dekte eiland was hooguit een welkome onderbreking
van een inspannende reis, al meende hij dat het ei
land hem op het spoor van dit geheimzinnige land
had gezet.
Een opvallend man, deze Jacob Roggeveen. Het rei
zen zat hem in het bloed, maar dat had hij niet van
vreemden. Zijn vader Arent was niet alleen een be
faamd wijnproever, maar ook een expert in wiskun
de, kosmografie, aardrijkskunde en zeevaartkunde.
De zoon kreeg a 15 met de paplepel de theoretische
kennis mee, nodig voor zijn latere zeereizen Aan
vankelijk kwam dat er nog niet zo uit, want Jacob
studeerde eerst rechten en theologie, was een tijd
lang notaris in Middelburg, maar werd daarna raad
van justitie in Oost-Indië. Teruggekeerd in Neder
land, kreeg hij vanwege zijn wat libertijnse denk
beelden moeilijkheden en besloot toen maar, in op
dracht van de Westindische compagnie, de vrije zee
op te zoeken voor een ontdekkingstocht, die hem niet
het Zuidland, maar wel het Paaseiland opleverde,
nadat hij Kaap Hoorn van oost naar west omzeild
had. Hij hoopte achter het Paaseiland Zuidland te
vinden, maar, merkend dat hij zich vergist had, zeil
de hij door naar Djakarta, waar zijn schenen en la
dingen onder het monopolie vhn de Verenigde Oost-
indische Compagnie prompt verbeurd werden ver
klaard. Zijn naam leeft gr-grafisch voort in de Rog
geveeneilanden bij Nieuw-Zeeland.
De wereld was duidelijk niet geschokt door de ont
dekking, want pas na ruim vijftig jaar kwam een
tweede ontdekkingsreiziger een kijkje nemen. Felipe
Gonzales y Haedo, die het maar meteen voor Spanje
opeiste en het de naam gaf San Carlos. Jaren later
waren Cook en La Perouse eveneens onder de in
druk van de mysterieuze beeldenreeks. Of de latere
Peruaanse slavenhalers ook onder de indruk waren,
is niet bekend. Wel dat ze de eilandbewoners goed
deels weghaalden om hen te werk te stellen bij hun
guanowinning (salpeterhoudende vogelmest) op de
Chinca-eilanden. Sedert 1888 is het Paaseiland (Isla
de Pascua) van Chili, dat het goed genoeg vond om
er enige tijd een strafkolonie te vestigen. Maar in die
tussentijd hadden zich geweid ge drama's op het ei
land afgespeeld. Want vanaf de opzienbarende paas
dag, dat Roggeveen er voet aan wal zette tot de pe
riode van definitieve blanke aanwezigheid, moeten
zich vreselijke drama's hebben afgespeeld, als gevolg
waarvan de bevolking vrijwel gedecimeerd is en met
name de oorspronkelijke beeldbouwers (de .langoren'
zoals Thor Heyerdahl hen noemt) door de latere Po
lynesische bewoners (de ..kortoren") bijna allemaal
zijn omgebracht en mogelijk goeddeels zijn geconsu
meerd.... Latere bezoekers vonden dan ook veel van
de befaamde beelden omgevallen en van hun reus
achtige tufstenen hoeden ontdaan.
Men heeft lang tegen de geheimzinnige beelden aan
zitten hikken. Men begreep hun betekenis niet en
nog minder hoe promitieve mensen deze stenen ko
lossen konden vervoeren en rechtop zetten. Tegen
1 Half ingegraven beelden op de helling van hun „kraamkamer", de vulkaan Rano Raraku.
woordig weet men dat dat zoiets was als het ei van
Columbus. Nog steeds zijn lang niet alle my:teries
van het Paaseiland ontsluiers. maar de c? ouren
zijn, dank zij minutieus archeologisch onderzoek,
toen wel aangegeven.
Men neemt thans aan dat de beelden voorouderbeel-
dsn zijn, grafmonumenten voor gestorven notabelen,
gemaakt naar beeld en gelijkenis van de zonnegod
of de legendarische stamvader. Vandaar de volko
men gelijkvormigheid van de stenen gezichten.
De beelden zijn gemiddeld vier tot vijf meter hoog,
maar in de krater van de vulkaan Rano Raralcu, de
plaats waar alle beelden uit tufsteen gehakt werden,
zijn nog niet geheel gereed gekomen exemplaren van
tegen de 20 m lengte gevonden. Wellicht was 't heb
ben van een groot grafmonument een soort status
symbool; in de Egyptische tijd en de tegenwoordige
tijd, geen onbekend verschijnsel. De beehienbouwers
kenden een polijstJtechniek, zodat de onderdelen, zon
Afstammelingen van de „Langoren", demonstreren het oprichten v
t tufstenen voorouderbeeld.
der hulp van voegende bestanddelen toch precies op
ei.ic.ar kor.den pa son. Gok a! geen onbekend ver
se jnsel in de cudiieid. Sommige beelden staan, half
ingegraven, op de heling van de vulkaan. Vroeger
hebben vele beelden, soms meer dan tien tegelijk
gestaan, op een sler.en platform, met de rug naar de
zee gekeerd.
Een dergelijk schouwspel moet Jacob Roggeveen
vcor ogen hebben gehad, toen hij als eerste Euro
peaan voet aan wal zette. In totaal zijn er ongeveer
350 van deze platforms gevonden met een hoeveel
heid van duizend beelden. In het centrum van zo'n
piaL'onm ligt soms een graf. Alles is gebouwd op een
wijze, die veel overeenkomst heeft met die uit het
oude Peru. Behalve dat heeft men op het Paaseiland
plankjes gevonden met een soort sohrift, mogelijk
geheugensteuntjes voor religieuze teksten of gezan
gen. Van die plankjes is weinig meer over, want de
eerste missionarissen, die op het eiland kwamen,
hebben in hun bekeringsijver veel van dit kostbare
wetenschappelijke materiaal verbrand.
Over de herkomst van de oorspronkelijke bewoners
van het Paase.land is altijd veel gekraxeel geweest.
Sommigen namen aan dat zij uit Polynesië afkom
stig waren, anderen voelden meer voor Zuid-Ameri
ka. Er waren er ook die dachten dat zij de zeer
schaarse overlevenden van het geheimzinnige, door
de zee verslonden, continent Mu zouden zijn, welks
bewoners over grote technische en parapsychologi
sche vermogens beschikt zouden hebbben. Er is even
wel geen enkele aanwijzing voor het bestaan hebben
van dit condinent; het ligt in dezelfde legendarische
schemer als Atlantis.
Eén van de onderzoekers, die zich zeer met het
Paaseiland en zijn bewoners heeft bezig gehouden is
Kon Tlki-vaarder Thor Heyerdahl. Aan de hand van
de resultaten van het onderzoek heeft hij een aantal
theorieën opgesteld, die vrij pausibel zijn.
Heyerdahl en zijn deskundigen ontdekten, dat het
Paaseiland niet altijd zo kaal is geweest als nu het
geval is. Er zijn sporen gevonden van een weelderl-
ge begroeiing met bossen. De eerste bewoners,
waarschijnlijk verwant aan de Inca's, hadden een
opvallend hoge beschaving. Zij bouwden tempels van
het type, dat overal- in Zuid-Amerika gevonden
wordt. Deze cultuur beslaat een periode van enige
eeuwen voor Christus tot ongeveer 1100 na Christrs.
Daarna begint de periode van de beeldenbouwers, de
zegenaamde Langoren.
Wat er precies met deze eerste bewoners gebeurd is,
is niet meer na te gaan. Wel heeft men kunnen vast
stellen, dat de tempels deels vernield, deels in ver
val zijn g?raakt, tot dat ze helemaal verdwenen wa
ren. De fundamenten werden door de nieuwe macht
hebbers gebruikt om hun merkwaardige gelijkvor
mige stenen beelden op te richten. Waar deze Lang
oren vandaan kwamen en hoe zij het eiland in hun
macht hebben gekregen is met duidelijk. De voor
keur gaat uit naar Peru of ChiL. gezien de bouw
techniek en de uitbeelding van de lange oren. Het is
in ieder geval de voorkeur van Robert Charroux.
Dat de beelden veel, zo niet alles te maken hebben
me: een zonnecultus, is uiterst waarschijnlijk, gezien
ook de eerste ervaringen van Jacob Roggeveen. De
gestorvenen wensten te gelijken op het beeld van de
zonnegod zoals men zieti die voorstelde. Vandaar dat
alle beelden hetzelfde er uit zien.
Thor Heyerdahl meent op zijn expeditie het oer-
beeldje van de zonnegod gevonden te hebben, naar
wiens beeld en gelijken.s alle andere, grotere beel
den gemaakt zijn. Het werd gevonden op de vulkaan
Orongo, h-et godsdienstige centrum van de allereer
ste bevolking. Het is gemaakt van basalt en lijkt won
derveel op de later vervaardigde beelden.
Alles bij elkaar heeft het beeldenvolk stand kunnen
Gedeeltelijk uitgegraven beeld op 't Paaseiland.
houden tot het midden van de achttiende eeuw. Wat
er toen gebeurd is, ia enigszins te reconstrueren uit
de overleveringen van de tegenwoordige bevolking.
Volgens deze overlevering was een kortorig volk uit
het Westen (Polynesië) komen opdagen en had zich
gevestigd op het eiland.
Of dit nog gepaard was gegaan met een krachtme
ting, is met bekend. Wel moesten Kort- en Langoren
een eeuw of twee vreedzaam met elkaar geleefd
hebben en uit de omstandigheid, dat de Kortoren, de
Langoren hielpen met hun beelden, zou men kunnen
opmaken, dat de Langoren een bepaald overwicht
hadden. Zo moet ongeveer de situatie zijn geweest
toen Roggeveen het eiland betrad. Do beelden ston
den nog allemaal keurig rechtop en de eilandbewo
ners vierden hun eredienst. Toen Gonzales, Cook en
La Perouse het eiland bezochten eind 18c eeuw
waren zeer vele beelden omgesmeten dan wel half
begraven. In de krater van de Rano Raraku
(Heyerdahl spreekt van de „kraamkamer van de
teelden") vond men onafgewerkte exemplaren met
de gereedschappen er nog bij.
Om de één of andere reden zijn de Kortoren de Lang
oren naar de keel gevlogen. Mogelijk een kwestie
van overbe.oiking? Of van opstand tegen een soort
slavernij? Het resultaat was in ieder geval wel, dat
de Langoren nagenoeg geheel rijn uitgeroeid, wat
gepaard moet zijn gegaan met kannibalistische or-
K i n. De Kor! ren het stenen zwijgen moe, comple
teerden hun werk door de keurig gerangschikte beel
den in het wilde weg om te smijten en hun hoeden
van tufsteen uf te slaan....
Heyerdahl heeft nog enkele afstammelingen van de
Langoren gevonden. Hij heeft hun gevruagd of zij
nog zo'n beeld konden vervaardigen. Zij waren hier
nog toe in staat, al maakten zij het werk niet af. ZIJ
demonstreerden Heyerdahl verder hoe zo'n stenen
gevaarte opgericht werd: met lange staken, touw en
stukken steen. Het gevaarte werd telkens een weinig
opgelicht en steeds verder met stukken steen gestut
tot het overeind stond: een werkje van enkele da
gen, nadat de geleerden zich jaren het hoofd hadden
g;broken hoe dat toch wel in zijn werk ging...
leden t?n dage leven er op het Paaseiland ongeveer
duizend mensen. Het is ongeveer 118 vierkante Icilo-
r groot. Dr ehock.g van vorm heeft het op iede-
-k een vulkaankegel. Het hoogste punt is 600
r De be/olk ng leeft in hoofdzaak van schapen
teelt en de daaraan verbonden wolfhuiden en vlees-
uitvoer, wat landbouw en tegenwoordig ook van toe-
me, nu sedert enige jaren het eiland per vliegtuig
b reikbaar la. In de erg :e tijd toen de Peruaanse
slavenhalers er hun werkkrachten vandaan haalden,
was de bevolking tot slechts enkele honderden ge
slonken.
A. VAN GRINSVEN
