FRANZ STANGL
BEUL VAN TREBLINKA
II
Aangeboden: drie minuten bellen
voorde prijs van twee.
Morgen begint proces in Düsseldorf
DOOR NAZI'S
TER DOOD
VEROORDEELD,
MAAR DANS
ONTSPRONGEN
Commandant
van twee
kampen en
school voor
moordenaars
Waardering voor Nederland
Kritiek kardinaal Suenens
op pauselijk celibaatsbeleid
Inkomsten kranten
minder gestegen
Dagblad wordt
steeds dikker
Bisschopskandidaten
blijven vertrouwelijk
DINSDAG 12 MEI 1970
LETDSE COURANT
PAGINA
(Van onze speciale verslaggever)
DÜSSELDORF Voor het „Landes-
gericht" in het Westduitse Düsseldorf
begint morgen het proces tegen een
van de zwaarste oorlogsmisdadigers
van het Iiitlerrijk, de nu 62-jarige
Franz Stangl. Deze oud-SS-officier
wel de tweede Elchmann ge
noemd was in de oorlogsjaren
achtereenvolgens commandant van
de moordenaarsschool Hartheim bij
het Oostenrijkse Linz en comman
dant van de vernietigingskampen
Sobibor en Treblinka. In de vele
pagina's tellende tenlastelegging
wordt Stangl moord op vierhonderd
duizend joodse gevangenen in Tre
blinka en moord op duizenden Duit
se en Oostenrijkse ouden van dagen,
ongeneeslijk zieken en geestelijk ge
stoorden in Hartheim verweten.
Opmerkelijk is dal Franz Stangl in
feile niet terecht zal hoeven te staan
voor hetgeen hij in de oorlogsjaren als
commandant van Sobibor na
Auschwitz wellicht het gruwelijkste
en meest effectieve vernietigingskamp
van de nazi's heeft misdaan. In
Sobibor vonden 1,6 miljoen joden de
gasdood. Tussen 2 maart en 20 juli
1943 reden naar deze'80 kilometer ten
oosten van het Poolse Lublin liggen
de vernietigingskamp negentien trei
nen uit Nederland met in totaal 34.000
Nederlandse gevangenen. Nog geen
twintig keerden uit Sobibor terug.
Tijdens het proces tegen Franz Stangl,
dat tot eind september van dit jaar
zal duren, zullen wel enkele getuigen
worden gehoord die Stangl als com
mandant van Sobibor hebben meege
maakt. Deze verklaringen worden be
schouwd als aanvullend bewijs voor
de stelling van de openbare aankla
ger, dat Franz Stangl zich in Treblin
ka en op het kasteel Hartheim schul
dig heeft gemaakt aan massamoord.
Het processchema voorziet in twee
zittingsdagen per week: iedere woens
dag en iedere brijdag. Het Landesge-
richt heeft bewust een groot aantal
rustdagen vastgelegd om de betrokke
nen niet bij voortduring te confronte
ren met de afschuwelijke misdrijven
van het nazi-regime in het algemeen
en die van verdachte Franz Stangl in
hel bijzonder. Bovendien zijn ruime
marges nodig om de president en de
griffier de gelegenheid te geven enke-
getuigen, die in verband met ziekte
ouderom niet in staat zijn naar
Düsseldorf te komen, in hun woon
plaatsen te bezoeken. In totaal zijn
veertig getuigen gedagvaard. Zij wo
nen in Duitsland, Israël en de Ver
enigde Staten.
Levenslang
Stangl kan voor zijn gruwelijke na
zi-misdrijven in West-Duitsland als
maximum levenslange tuchthuisstraf
opgelegd krijgen. Dit maximum werd
twee jaar geleden door de regering
van Brazilië aangegeven, het land
waar Stangl werd gearresteerd en
uitgeleverd. Bij deze uitlevering eiste
de Braziliaanse regering dat Stangl
in West-Duitsland niet de doodstraf
opgelegd zou krijgen, omdat Brazilië
de doodstraf niet meer kent. Juri-
dich was deze Braziliaanse eis voor
de Westduitse autoriteiten geen pro
bleem. Ook West-Duitsland kent de
doodstraf al lang niet meer.
Nazibeul Franz Stangl werd twee
jaar geleden door Israëlische agen
ten in het Braziliaanse Sao Paulo
gearresteerd, waar hij jaren als
monteur in de Volkswagenfabriek
werkte. Die arrestatie was het ge
volg van jarenlang speurwerk van
nazi-jager Simon Wiesenthal. In
1966 was Wiesenthal te Wenen in
contact gekomen met een ex-Gesta
poman, die op de hoogte was van
Stangls verblijfplaats. Simon Wie
senthal beschrijft in zijn boek
„Moordenaars onder ons" dat de Ge-
stapo-man tijdens dat gesprek in
1966 niet bereid was zijn belangrijke
informaties zonder materiële tegen
prestatie prijs te geven. Voor mede
delingen over Stangls verblijfplaats
had hij aanvankelijk vijfentwintig
duizend dollar gevraagd. Later stelde
de Gestapo-man deze eis: een dollar
cent voor ieder lijk. In Treblinka
werden 700.000 mensen uitgeroeid.
Voor 7.000 dollar kreeg Wiesenthal
de gegevens, die later leidden tot de
arrestatie van Franz Stangl, een van
de zwaarste oorlogsmisdadigers van
het nazi-regime. Simon Wiesenthal
eschouwt van de nog niet gearres
teerde nazi-misdadiger alleen Mar
tin Bormann Hitiers eerste man
Superieur aan Stangl in criminali
teit.
Moordenaarsschool
Naast tal van andere onderscheidin
gen kreeg SS'er Franz Stangl in de
tweede wereldoorlog van zijn nazi-
superieuren op zijn conduitestaat:
„Zeer eervolle vermeldingen, wegens
het doorstaan van „psychische span
ningen", hetgeen vertaald in de na
zi-terminologie betekende ..wegens
speciale verdiensten inzake de tech
niek van de massamoord". Stangls
misdadige carrière begon toen hij in
1941 commandant werd van kasteel
Hartheim. Dit fraaie Oostenrijkse re-
naissance-slot was in de beginfaze
een euthanasie-instituut, waar de
nazi's experimenteerden om de
meest effectieve methode van massa
moord op mensen te vinden. Wiesen
thal in „Moordenaars onder Ons"
over Hartheim: in de aanvangsperio-
de van het nazi-euthanasieprogramma
werden geestelijk gestoorden, onge
neeslijk zieken en zeer ouden ge
classificeerd als ..Unnütze Esser
(nutteloze opeters). De theorie was
dat deze mensen kostbaar voedsel
opaten, zonder iets te produceren.
Daarom moesten deze mensen ster
van, Nazi-artsen stuurden de nutte
loze opeters zonder pardon naar hel
dichtst bijzijnde „sanatorium". Daar
volgde een snelle dood door een in
jectie. Hartheim was een van deze
santoria. In de eerste jaren van de
oorlog werden daar meer dan 30.000
nutteloze opeters vermoord. Jaren na
de oolog bleek pas dat Hartheim
meer was dan een euthanasie-insti-
tut.
Hartheim was in de jaren van d<
tweede wereldoorlog ook een schoo'
voor massamoordenaars, waar nazi',
werden geselecteerd en getraind oir
in staat te zijn „onder grote psychi
sche spanningen" massamoorden o]
mensen uit te voeren. Volgens Wie
senthal was Hartheim een medisch-
school, waar studenten niet werd ge
leerd mensenlevens te redden, maa
deze zo efficiënt mogelijk te vernic
tigen. De dood van de slachtoffers -
de nutteloze opeters werd klinisc
bestudeerd, nauwkeurig gefotogra
feerd en wetenschappelijk vervol
maakt. Er werden proeven genome
met gasmengsels om te ontdekkei
welke het meest effectief waren
Doktoren met stopwatches observeer
den door kijkgaatjes stervende pa
tiënten in de kelders van Hartheim.
Van deze opleidingsschool, die talloze
geharde afgestudeerden in massa
moord afleverde, was Franz Stangl
geruime tijd commandant.
Na in Hartheim carrière te hebben
gemaakt, werd Stangl overgeplaatst
naar Sobibpr, een van de beruchtste
vernietigingskampen van de nazi's.
Hoeveel joden tijdens het korte be
wind van Stangl in Sobibor werden
vermoord, is niet precies bekend,
maar het zijn er zeker vele tien
duizenden geweest. Franz Stangl
werd in augustus 1942 naar Treblin
ka overgeplaatst, een concentratie
kamp op 120 km ten noordoosten
van Warschau. Na de oorlog is bere
kend dat in Treblinka het kamp
werd eind 1943 door de nazi's vernie
tigd in totaal 700.000 gevangenen
werden gedood. In Düsseldorf wordt
Stangl moord op 400.000 Treblinka-
gevangenen verweten- In „Ondergang,
de vervolging en verdelging van
het Nederlandse Jodendom schrijft
de onlangs overleden Nederland
se historicus, prof. dr. J. Presser,
onder, andere: „Treblinka was een
kamp dat tot 25.000 lijken per dag
haalde, een hoogst nuttig destructie
bedrijf, een echte Knochenmühle.
Het heette toen echter een rustoord
en gold zelfs als een sanatorium". In
werkelijkheid was Treblinka onder
meer de eindhalte voor de uit het
getto van aWrschau gehaalde joden
Volgens prof. Presser heeft Treblinkr
het kamp Belzec in gruwelijkheid
nog overtroffen. Hoeveel Neder)ar
ders in Treblinka werden gedood
niet bekend.
Dans ontsprongen
Na zijn werk in Hartheim, Sobibo
en Treblinka, boorde Franz Stang
tot de enkele honderden hoge nazi
officieren die tot in alle details or
de hoogte waren met de omvang ei
het systeem van de nazi-massamooi
den. De nazitop besloot in 1944 da
deze belangrijke getuigen voorgoc
zouden moeten verdwijnen. Stang
werd door zijn bazen naar Zuid
Slavië gestuurd om door de partiza
nen te bevechten, een karwei dn
Stangl, zo dachten de bazen, zeke
met de dood zou moeten bekopen
Na de oorlog bleek dat Stangl als eer
van de weinige Duitsers het front ii
Joego-Slavië had overleefd. Aan het
eind van de oorlog is Stangl naai
Oostenrijk, zijn geboorteland, terug
gekeerd en daar werd hij door dt
Amerikanen gearresteerd als voor
malig SS-Obersturmführer. Nie
mand wist dat de arrestant com
mandant was geweest van Hartheim,
Treblinka en Sobibor. Stangl zat
twee jaar gevangen in het Oosten
rijkse Glasenbach bij Salzburg.
Daarna werd hij overgebracht naar
de gevangenis in Linz. Simon Wie
senthal reconstrueerde later dat
Stangl op 30 mei 1948 uit deze
gevangenis ontsnapte. Door de orga
nisatie „Odessa" een „vereniging"
voor hulp aan gevangen genomen
nazi's werd Stangl naar Damas
cus gebracht. Toen in 1950 bekend
werd dat Stangl behoorde tot de
ergste van de vermiste oorlogsmisda
digers, zat deze voormalige comman
dant van Hartheim, Sobibor en Tre
blinka al in Zuid-Amerika. Hij heeft
daar achttien jaar, vrijwel onge
stoord, geleefd totdat een oud-Gesta
poman voor 7000 dollar Simon Wie
senthal op het spoor van Stangl zet
te dat tot diens arrestatie leidde.
Fran; Stangl (r.) na zijn uitlevering
door Brazilië aan West-Duitsland in
1967.
(ADVERTENTIE)
Interlokaal bellen? Profiteer van
de goedkope urenelke werkdag van
7 uur 's avonds tot 8 uur 's morgens
- plus de hele zaterdag en zondag.
Dat scheelt u ruim 30% in de kosten.
Dus als het niet al te dringend is,
wacht dan met bellen tot de avond.
U kunt dan langer praten
voor hetzelfde geld.
Bisschoppen
voor dilemma:
eigen Kerken
of Rome
Dagelijks vier miljoen stuks:
(Van een onzer verslaggevers)
AMSTERDAM De totale omzet
van de Nederlandse dagbladen is vorig
jaar minder gestegen dan in 1968, ter
wijl ook de inkomsten uit abonnemen
ten en advertenties een geringe stijging
lieten zien. De omzet steeg met tien
procent van 567 tot 624 miljoen gulden
(in 1969 elf prooent), de inkomsten uit
abonnementen namen met zes procent
toe van 202 tot 214 miljoen (in 1969 tien
procent), en de inkomsten uit adverten-
tis stegen met twaalf procent van 365
tot 410 miljoen (in 1968 veertien pro-
De geringere stijging van de inkom
sten uit abonnementen werd veroor
zaakt door de'prijsstop van de regering,
die een verhoging van de abonnements
gelden pas toeliet in het laatste kwar
taal. Een en ander blijkt uit het jaar
verslag van de vereniging „De Ned.
Dagbladpers", waarin wordt opgemerkt
dat een snellere stijging van de inkom
sten uit abonnementen noodzakelijk is.
De stijging van de advertentie-in
komsten komt geheel op rekening van
de niet-landelijke adverteerders, dat
zijn in het algemeen niet-tv adverteer
ders. Het verslag concludeert dat de
gedachte als zou de tv-reclame de dag
bladen geen schade berokkenen onjuist
De dagbladen hadden vorig jaar te
maken met een loonkostenstijging van
elf procent en een verhoging van de
papierprijs met vier procent. Deze kos
tenstijging werd niet voldoende gecom
penseerd door de verhoging in het laat
ste kwartaal van de abonnementsgelden
met zes cent per week. De advertentie
tarieven werden pas op 1 januari 1970
verhoogd met vijf procent. Ondertussen
was de gemiddelde omvang van de dag
bladen met 6,7 procent gestegen.
De totale oplage van de Nederlandse
dagbladen zal binnenkort de vier miljoen
bereiken: de drie miljoen werd in 1958
gepasseerd. In het verslag wordt opge
merkt dat de Nederlandse krant tot de
goedkoopste in Europa behoort- „Gezien
de niet geringe te verwachten kosten
stijgingen voor 1970 zal aan verdere
verhogingen van abonnementsgelden en
advertentietarieven niet te ontkomen
BRUSSEL (KNP) Kardinaal Suenens
van Mcchelen-Brusscl heeft zich achter
het verlangen der Nederlandse bis
schoppen geplaatst om de kwestie van
het celibaat met paus en wereldkerk te
bespreken. De Belgische primaat con
stateert, dat de celibaatskwestie in het
slop is geraakt. Hij wijst als oorzaak
daarvoor aan, dat de paus tijdens het
concilie de bisschoppen verboden heeft
erover te discussiëren en dit verbod
naderhand heeft gehandhaafd door her
haalde. duidelijke uitspraken, zodat een
normale collegiale discussie uitgesloten
in op de houding van het Europese j medeverantwoordelijkheid ernstig
bisschoppensymposion te Chur in de zo- neemt. Rome dient dc uitzonderingstoe-
mer van vorig jaar, dat zo zei hij stand op te heffen en dc bestudering van
kans heeft gezien het hele priesterpro- I de celibaatskwestie toe te laten,
bleem te verdoezelen. Hij noemde deze
vergadering een experiment, dat beslist
niet herhaald mag worden Ook kriti
seerde hij de centrale krkeliding voor
het feit, dat zij van de bisschoppen in
de wereldkerk eenvoudigweg verlangt
dat zij volledige instemming be'nigen
met een beslissing, zonder dat de kwes- mp
tie zelfs bestudeerd mag worden Kardi- j hc
naai Suenens erkende hierbij dat veel
bisschoppen dezelfde vrees koesleren als
het centraal bestuur der Kerk over de
consequenties van de ingewikkelde toe
stand, die zou voortvloeien uit een her
ziening van de celibaatswet.
De bisschoppen staan voor een dilem
ma, zo vervolgt de Belgische kardinaal.
Ofwel geven zij de indruk ontrouw te
zijn aan Rome, ofwel lijken zij hun
verantwoordelijkheid jegens hun lokale
kerken te ontvluchten. Enerzijds verlies
aan krediet te Rome. anderzijds verlies
aan geloofwaardigheid
lijke kerk.
Kardinaal Suenens uit voorts zijn
grote waardering voor de wijze waarop
de Nederlandse bisschoppen hun ambt
uitoefenen. Zij staan werkelijk te mid
den van hun Kerk. Men kan niet loo
chenen dat zij een boorbecid geven hoe
medeverantwoordelijkheid in hun ge
nschap werkelijk beleefd wordt. Zij
en dan ook het recht te vragen.
toestand moet kunnen worden opgehel
derd.
In dit verband
Kardinaal Suenens legde zijn verklarin
gen af in een uitvoerig interview met
het Franse dagblad Le Monde. Zonder
zich uit te spreken over de celibaats
kwestie zelf merkt de Belgische kardi
naal op, dat de paus op eigen gezag dit
vraagstuk onttrokken heeft aan elk on
derzoek en openbare discussie. De paus
heeft hiertoe wettig het recht, maar het
ligt niet in de normale lijn van het
leven der Kerk en het is ook geen
normale beleidsvorm. In feite botsen
hier twee theologische richtingen op
elkaar. Kardinaal Suenens verwijt cu-
riaal denkende theologen, dat zij uit het
feit, dal de paus belangrijke kwesties
zichzelf kan voorbehouden, het normaal Suenens van Rome. dat het
vinden, dat de paus zich alle min of gels der collegialiteit eerbiedigt
meer gevoelige zaken voorbehoudt.
Kardinaal Suenens die al meerma- I
len Rome zijn kritiek niet heeft gespaard
verklaart in zijn interview niet
gelukkig te zijn met het beleid, dat de
paus inzake de Celibaatskwestie voert.
Ook met de houding van veel bisschop
pen is de kardinaal het niet eens. Som
migen van hen verwerpen de vraag dei-
Nederlandse bisschoppen, dat er een
internationale discussie over het celi
baat komt, door simpelweg naar het
concilie te verwijzen, dat in een stem
ming het verplichtende karakter van
het priestercelibaat bevestigde. Maar
aldus kardinaal Suenens doordat in
het Vatikaans concilie discussie verbo
den was, kregen de concilievaders niet
de kansde kwestie te onderzoeken en
pro's en contra's af te wegen. Volgens
de Belgische kardinaal heeft daarom de
concilieuitspraak een verminderd conci
liair karakter. Trouwens het probleem
deed zich toen ook nog niet zo scherp
voor als nu.
Uitvoerig ging kardinaal Suenens voorts,
Hij wijt de moeilijkheden van Neder
land met Rome voor een belangrijk
deel aan twee theologische visies en
twee verschillende mentaliteiten. Hij
beplcl. dan uuk een diep;. :;nd onderzoek
van de theologie der lokale kerken in
de universele Kerk. Het Vatikaanse
Concilie is hierin tekortgeschoten.
De eerstvolgende bisschoppensynode
in 1971 zou de ideale plaats zijn om dc
hun plaatse- j celibaatskwestie aan te pakken, maat
dan moet deze synode aldus kardi-
En over de Nederlandse bisschoppen: naai Suenens wel ln alle openheid t.
De Nederlandse bisschoppen hebben ge- I binnen alle lokale kerken grondig wor-
kozen voor hun lokale kerk in de vaste denvoorbercld. Men mag ook niet a
hoop, dat Rome hun houding zou be- priori een pluralistische oplossing uit-
grijpen en het in geen geva' tot een sluiten.
breuk zou laten komen. Het lijkt hun In het slot van het interview ver-
ondenkbaar dat een dergelijk prob'eem ';laa-:> kardmaal "ucnens nog, dat de
in de Kerk, zoals die door Christus is huidige crisis in de Kerk en met name
ingesteld, zou kunen worden opgelost de massale uittocht an priesters en
zonder een waarachtig gesprek met de kloosterlingen niet op dc eerste plaats
lokale kerken. ../.onder een echt colle- te wijlen is aan het celibaatspiobleem
giaal of synodaal debat ter zake Dit De werkelijke oorzaken liggen volgens
alles is paradoxaal en deze verwardej de Belgische primaat in dc gevoelens
i teleurstelling on ontmoediging,
wanneer men de huidige toestand ver
langt kardinaal gaMjkt met de vernieuwingsperspectie-
die door het concilie geopend wer-
de den
Diocesane Raad
zwicht voor
wens nuntius
(Van een onzer
DELFT De Di
Raad van hel bisdom Rotterdam liecit,
zjj het schoorvoetend, gehoor gegeven
aan dc oproep van dc pro-nuntius mgr.
Angelo Felici om niet over te gaan tot
publikatie van de vjjf namen van bis-
chopskandidaten die bekend zouden
vorden na de stemming tijdens dc ver-
adering van de raad. gisteravond in De
delberthof in Delft. Het besluit om de
amen geheim te houden werd na een
•rijd tussen voor- en tegenstanders,
angenomen met een tweederde mcer-
erheid.
De voorzitter, van de diocesane Pas-
nale Raad, de heer J. A. A. van Well,
it Leiden, zei in zijn toelichting, dat er
iets gebeurd is dat in strijd is met de
•chts- en procedureregels. Hij bena-
ukte. dat het bezwaar van. de nuntius
een de publikatie van de namen be
eft en niet de tot nu toe gevolgde pro-
dure voor de keuze van kandidaten
•or het bisschopsambt Hij was ervan
ertuigd, dat men in Rome de demo-
atische werkwijze op de juiste wijze zal
aarderen. Betreffende de tussenkomst
an de nuntius, was het dagelijks be
stuur van de raad van mening, dat de
aangevoerde motieven van de nuntius
niet overtuigend waren, maar dat van
deze zaak geen prestige kwestie gemaakt
mag worden. „Door hel geheim houden
van de namen wordt de werkwijze om
tot de bisschopskeuze te komen niet ge
schaad. Het proces van democratisering
binnen de kerk zal zich tóch wel voort
zetten", aldus de heer Van Well.
Hoewel zowel het diocesaan bestuurs
college, als de dagelijkse besturen van
de diocesane pastorale raad en het kapit-
tel, de leden van de diocesane pastorale
raad voorgesteld hadden toe te geven
aan het verzoek van dc nuntius, kwam
ei uit de raad toch felle tegenstand.
Diverse leden lieten zich „treurig, te
leurgesteld, verontwaardigd" ontvallen.
De felste geluiden kwamen van de heren
C. A. Meijers uit Rotterdam en W. M. V.
vJhumuleau uit Lisse. De heer Meijers
vond het teleurstellend dat de raad, na-
dal in de vergadering van 23 maart be
sloten was tot publikatie van dc namen
over te gaan, nu zo gemakkelijk naar de
andere kant omsloeg Drs. Chamuleau
wilde zelfs niet van dc uitslag van de
stemming op de hoogte worden gebracht,
omdat hij dan niet kon beloven dc namen
geheim te houden. Dr. G. van Wclie uit
Delft noemde de interventie gezagsonder
mijnend voor Rome zelf en vond dat met
het publiceren Rome tegen zichzelf be
schermd kon worden. Enkele leden von
den ook de geheimhouding niet verant
woord tegenover dc gelovigen, het
„achterland'
Het merendeel van de raad noemde
het zeer betreurenswaardig, dat de nun
tius had ingegrepen Maar voor de ver
houding tussen beide partijen vond deze
meerderheid hel beter er geen prestige
kwestie van te maken, of. zoals een van
de leden het iels kernachtiger uitdrukte:
„Het is belachelijk, maar het is niet be
langrijk".
De schriftelijke stemming hierover
had als resultaat: achttien, leden vóór
geheimhouding, negen vóór publikatie en
één stem ongeldig.
Daarop stemde dc raad over de bis
schopskandidaten De lijst telde acht tot
elf namen die de meerderheid verworven
hebben bij de stemming onder de pries
ters, religieuze, parochie- en dekenale
raden van het bisdom. Uit deze kandi
daten moesten de leden van de diocesane
pastorale raad er vijf kiezen, die zullen
worden voorgedragen aan het kapittel
Uiteindelijk zullen drie van deze vijf
namen aan Rome worden voorgelegd. De
raad besloot een brief op te stellen die
naar alle parochies wordt gestuurd en
waarin de raad haar motivering uiteen
zet om toch de namen geheim te houden.
