Opstand
der Georgiërs
stelde
bevrijding
van
Texel uit
tot 20 mei
1945
t I -
VREEMDE, NUTTELOZE OORLOG IN BLOED EN TRANEN GESMOORD
Texel Achteraf is het gemak
kelijk om vast te stellen, dat het
een vreemde, nutteloze oorlog
is geweest. Een oorlog, waarin
iedereen won en iedereen uit
eindelijk ook weer verloor. Een
oorlog, die te laat begon en te
laat eindigde. Toen op het vas
teland aan de overkant van het
Marsdiep vijf kilometer he
melsbreed de bevrijdings-
roes zijn hoogtepunt had be
reikt, stampten Duitse soldaten
laarzen nog steeds door de
straten van Den Burg en schalde
de martiale tweestemmige echo
van Erika tegen de gevels.
Texel, het vergeten eiland, dat
vijf jaar in de luwte van het
krijgsgewoel had gelegen, kreeg
op het scheiden van de markt
een miniatuuroorlog opgedron
gen, die de bevrijding nog eens
vijftien dagen uitstelde. Een
oorlog tussen twee vreemde
legereenheden Duitsers en
Russen die op het eiland in
feite niets te zoeken hadden.
Een oorlog, die twee maanden
duurde en bijna 3.000 mensen
levens eiste. Een vreemde, nut
teloze oorlog.
ZATERDAG 4 APRIL 1970
tgÉjJ
In de Texelse vuurtoren op de noordpunt van het eiland werd de laatste
slag geleverd. Vlammenwerpers en granaten maakten het stenen bastion
stormrijp voor de Duitse infanterie, maar voordat die in actie was ge
komen, hadden de negen verdedigers zich al vrijwillig in de lucht laten
v
ii '.vC- fV]
Het graf van de Georgische aanvoerder Loladse Schwalwa aan het
hoofd van het massagraf nabij de „Hogeberg".
Na slechts enkele dagen van openlijke strijd voltrok de opstand zich verder in bunkers en boerderijen. De
oorlog was voorbij, de guerilla begonnen.
Texel Tot de zesde april 1945 is
Texel een vredig en vergeten eiland
in de Waddenzee. Een paradijs zon
der hongerwinter, zonder gesneu
velden, zonder het angstaanjagend
gehuil van bommen en granaten.
Behalve die ene keer op 10 mei
1940 toen het marinevliegkamp De
Vlijt door de Duitsers gebombar
deerd werd. Er is dan ook geen
enkele reden om deze nacht onge
rust naar bed te gaan. Er is welis
waar een kleine Duitse bezetting
op het eiland, maar die bestaat gro
tendeels uit vertegenwoordigers
van de Bismarck-Jugend: bevende
grijsaards, die na hun pensionering
nog door de Führer naar het front
*ijn gestuurd.
Niets wijst trouwens op de nadering
van een gruwelijk drama. Het is dood
stil in Den Burg en in het Koogse
dennebos bij de zee. waar een belang
rijk deel van het 822e Georgische weer
machtbataljon in houten barakken is
ondergebracht. Het zijn Russen uit
Georgië de geboortestreek van
Joseph Stalin die in krijgsgevangen
schap met het pistool op de borst heb
ben getekend voor het Duitse leger. Zij
dragen Duitse uniformen, Duitse hel
men en Duitse laarzen, maar door de
Duitse legerleiding worden zij gewan
trouwd. Hun betrouwbaarheid wordt
ernstig in twijfel getrokken en daarom
heeft men tot nog toe geaarzeld om
hen In de voorste linies in te zetten. De
Russen op hun beurt weten, dat ze in
hun vaderland als laffe overlopers
worden beschouwd en hun avontuur in
Vijandige krijgsdienst zo goed als zeker
met de kogel zullen moeten bekopen.
Tenzij
De klok wijst vijf voor één in de vroe
ge morgen van vijf op zes april. In de
gelagzaal van het krakende hotel
Oranjeboom drinken twee Duitsers zich
nog steeds moed in; een paar honderd
meter verderop, in het gebouw van de
Texelse elektriciteitsmaatschappij, zit
ten twee Duitsers en twee Russen
rondom een tafel te kaarten. Samen
vormen ze de wacht van dit vitale,
kwetsbare bedrijf.
Wachtcommandant Friedel geeuwt ach
ter zijn hand en roept: „Wat is er met
jou aan de hand Komanoff. Waarom
ben je zo stil De kleine, donkere Rus
schudt zijn hoofd en kijkt naar de klok.
Twee minuten voor één. Friedel heeft
nu een onmiskenbare troefkaart in
handen. Als hij de hartenboer uitspeelt,
heeft hij gegarandeerd gewonnen. Hij
sluit even zijn ogen voor een klein per
soonlijk beraad.
Op dat moment wordt zijn hoofd ach
terover getrokken. Hij wilde zich los
rukken, hij begrijpt niet, wat er aan
de hand is, maar de twee handen, die
als een klem rondom zijn hoofd liggen,
benemen hem elk uitzicht- Komanoff
doet zijn werk geruisloos- Na twintig
seconden kan hij zijn bajonet weer in
de schede steken. De klok wijst precies
één uur. Op de tafel ligt de troefkaart
van een man. die de zonsopgang niet
meer mocht zien. Eén uur. De opstand
der Gegoriërs op Texel is begonnen.
Strijd en samenzwering
Het sein tot de opstand werd gegeven
door Loladse Schwalwa. die comman
dant was van een Russisch luchteska
der, voordat hij door de Duitsers krijgs
gevangen werd gemaakt. Ook hij heeft
getekend voor het Duitse leger om
een langzame dood in een concentratie
kamp te ontlopen. Als leider van de
800 ontheemde Georgiërs op het eiland
is hij nauwkeurig op de hoogte van ge
durfde invasieplannen, die in Londen
zijn voorbereid. Het wachten is nu al
leen nog op een teken van de overkant.
Loladse heeft zijn Blitzkrieg grondig
voorbereid: Madsydse zal met een com
pagnie de noordelijke batterij bij de
vuurtoren overmeesteren. Mefika neemt
de zuidelijke batterij voor zijn rekening.
Nanowa en zijn mannen veroveren het
vliegveld De Vlijt, Kakazadse zal de
Slufter zuiveren en Xantoria tenslotte
zal de Duitse versterkingen in Gerrits-
land en Den Burg oprollen. Op papier
kloppen deze berekeningen feilloos.
Maar dan komt begin april het bevel,
dat de Georgiërs op Texel op de zesde
april naar het vasteland zullen worden
overgebracht om bij Amersfoort tegen
de geallieerde troepen te worden inge
zet. Alle zorgvuldig gemaakte plannen
zijn daarmee in één moment waarde
loos geworden. Loladse bedenkt zich
geen moment. „Vannacht om één uur
komen wij in actie. Binnen enkele uren
moet het eiland onder onze controle
zijn". Hij. heeft zijn beslissing volkomen
alleen genomen. Van de top der Texel
se ondergrondse, Kèijzer en Kelder, wist
niemand iets van deze tweede Bartholo-
meusnacht, die nog slechts enkele uren
Precies om één uur breekt de hel los.
Het Duitse detachement wordt in de
slaap verrast. De felle Artemidze neemt
alleen reeds 23 Duitsers voor zijn reke
ning. Maar de belangrijkste vijand is
door de mazen van het net geglipt: de
militaire eilandcommandant Breitner
heeft die wraaknacht in een particulier
huis in Den Burg doorgebracht en ont
komt met een vlet naar Den Helder-
Als de Russen in de bunkers het over
winningsglas heffen, komt het Duitse
hoofdkwartier in Noord-Holland reeds
in actie. De Duitsers beschouwen de
herovering van Texel als een prestige-
zaak. Voor zonsopgang vijf uur na
het begin van de opstand staan hon
derden militairen bij de haven van Den
Helder gereed voor de aanval op het
Mislukt plan
Aan de overkant is ook Loladse inmid
dels tot de ontdekking' gekomen, dat de
coup niet volgens zijn plannen is ver
lopen. De noord- en zuidbatterijen zijn
nog steeds in Duitse handen. Nu het
wapen van de genadeloze verrassing
de Russen uit handen is geslagen, strij
den zij in feite voor een verloren zaak.
Maar in de straten van Den Burg
schreeuwen de mensen, dat ze vrij zijn
en de Gegoriërs hebben de gehate ade-
- 'V:
Loladse Schwalaw, hoofdman
van het 882e Georgische batal
jon, gaf het sein tot de opstand
der Russen. Toen hij op het ein
de van die oorlog vanuit zijn
afgebrand hoofdkwartier wilde
vluchten, liep hij recht in vijan
delijk geweervuur.
laars van hun uniformen gescheurd.
Hier en daar hangt ook een rood-wit-
blauwe-vlag. Mijn God, is Texel wer
kelijk vrij
Loladse beseft, dat 1snel handelen hem
wellicht nog op winst kan zetten. Hii
ontbiedt Kelder in zijn" geïmproviseerd
hoofdkwartier en draagt hem op om
voor zonsopgang voor tweehonderd
mannen te zorgen- Kelder rent terug
naar het dorp. haalt drukker Duinker
uit zijn bed en beveelt hem een pamflet
te maken- „Alle mannelijke personen
van Texel dienen zich zo spoedig mo
gelijk te melden op Te'xla bij hoofdman
Loladse. Niet naleving van dit bevel
wordt zwaar gestraft".
Het plan lukt enkele uren later luiste
ren meer dan 200 inwoners van het
eiland naar een onverstaanbare toe
spraak van Loladse, waarin alleen het
telkens aangeheven „leve Holland" be
grijpelijk is. De wapens worden ver
deeld. maar voordat Loladse zijn in
structies heeft kunnen doorgeven, slaat
een gloeiende granaat een groot gat op
enkele tientallen meters afstand. Een
tweede 'granaat, een derde. Links en
rechts vallen ze nu uit de lucht, lood en
ijzer spuwend. Nederlanders en Russen
rennen voor hun leven. Enkelen blij
ven gewond liggen op de weg. Voor het
eerst is er werkelijk oorlog op het
Naar Engeland
Kelder heeft begrepen, dat de strijd
vergeefs zal zijn, wahneer geen hulp
van buitenaf wordt geboden- Maar de
telefoondraden zijn doorgesneden, de
zendapparatuur onklaar gemaakt- Er
blijft dus niets anders over dan om
zelf de overtocht te wagen. In de nacht
van 7 op 8 april ontsnapt schipper Jan
Bakker met de „Joan Hodson" van het
eiland en sluipt langs de Nederlandse
kust dwars door mijnenvelden naar En
geland. Daar wordt hij met de elf an
deren, die de overtocht hebben ge
maakt, eindeloos ondervraagd door vei
ligheidsofficieren. Tenslotte worden ze
in audiëntie ontvangen door koningin
Wilhelmina, die in haar tuin meer dan
een uur met hen spreekt. „Ik had een
geweldig gat in mijn broek", herinnert
Bakker zich later, „maar ze heeft er
niks van gezegd". Het resultaat van de
tocht is bedroevend: één keer cirkelt
een geallieerd vliegtuig boven het ei
land. Dat is alles. Ook in Londen be
schouwt men Texel als een hopeloos ge-
Eigen mannen
Als de zon op de och lend van de zeven
de april boven de duinen uitkomt, ziet
Ben Halsema vanuit zijn uitkijkpost in
de toren van Den Burg, dat zich aan
de. zuidkant van het eiland grote groe
pen militairen hebben verzameld. Maar
het blijft rustig' en Artemidze neemt
dan ook aan, dat het zijn eigen mannen
zijn,, die er alsnog in geslaagd zijn om
de zuidbalterij te overmeesteren-
Uit die optimistische droom worden hij
en alle bewoners van Den Burg hard
handig gewekt door een kermend ge
luid dat om vier uur precies de strak
blauwe lentehemel vult- De kanonnen
van Den Helder, Loodsmansduin, de
Mok en van de noord- en zuidbatterij
hebben de poorten van de hel open-
geramd.
Twintig minuten lang wordt Den Burg
murw gebeukt. Tweeëntwintighonderd
granaten doen een groot deel van het
dorp in vlammen opgaan. Het lifkt een
genadeslag, maar de Russen vechten
onverminderd door. Terwijl de Duitse
commando's langzaam over het eiland
uitzwermen, verdedigen de Georgiërs
met heldenmoed de schaarse steunpun
ten, die ze nog in handen hebben. De
hemel braakt nog steeds dood en ver
derf, terwijl de Duitsers in de greppels
langs de wegen oprukken en elk huis,
elke boerderij van de kelder tot de vlie
ring uitkammen.
In de namiddag zijn Den Burg en het
Russisch hoofdkwartier Texla weer in
Duitse handen. De Russen- zijn vech
tend naar het noorden gevlucht en ver
schansen zich nu in de kapitale boer
derijen van de polder Eierland. Het
moment van de grote vergelding is aan
gebroken.
Het is een ongelijke strijd: aan de ene
kant de vlammenwerpers, de tanks, de
zware mortieren. Aan de andere kant
een handvol geweren, waarvoor de mi-
nutie ontbreekt. Maar Loladse wil niet
opgeven. „Doorvechten tot de laatste
man", beslist hij.
Scherpschutters
Het zijn moordende dagen; de Russen
blijken scherpschutters te zijn, die voor
elke tegenstander slechts één kogel no
dig hebben. De gesneuvelde Duitsers,
die met de veerboot Dr. Wagemaker
naar de vaste wal worden gebracht,
hebben onveranderlijk slechts één
schotwond: in het midden van hun
voorhoofd. Toch rukken de Duitsers on
danks zware verliezen gestadig op. Elke
boerderij, die zij tegenkomen, gaat in
vlammen op. Hun parool is: „Als er
Russen in zitten, komen ze er op deze
manier vanzelf wel uit".
Loladse heeft zich met zijn adjudanten
teruggetrokken in de boerderij Plas en
Daal, die ook door het vuur verteerd
wordt- Zijn kameraden ondernemen een
ontsnappingspoging, maar lopen recht
in Duits mitrailleurvuür- Loladse blijft
in de kelder achter en laat de boerderij
boven zijn hoofd tot as vergaan. Hij
weet echter niet, dat de Duitsers ook na
de brand in een hinderlaag de boerderij
blijven bewaken. Als hij 's nachts naar
buiten sluipt wordt hij onmiddellijk op
gemerkt en beschoten. Als de Duitsers
hem vinden, is hij al dood. Geen van
hen beseft echter, dat het Loladse, de
hoofdman is. Tot aan het bittere einde
van het Texels drama zullen zij naar
hem blijven zoeken.
Strijd in vuurtoren
De laatste strijd der Russen voltrekt
zich op de uiterste noordpunt van het
eiland, waar ze zich hebben verschanst
in de vuurtoren en de omringende
bunkers.
De toren wordt uur na uur gebeukt
door granaten en vlammenwerpers; Eten
en drinken raken op. verband- en ge
neesmiddelen voor de zwaargewonde
Georgiërs ontbreken- Oude kranten
worden gebruikt om de wonden te ver
binden- Desondanks slaan de Russen
gedurende anderhalve dag elke storm
loop op hun laatste bastion af. De
Duitse bevelvoerende officier krijgt een
aanval van razernij en moet worden
Tenslotte hebben de Russen geen mu
nitie meer. Op zaterdagmiddag 20 april
laten negen Georgiërs zich boven in de
vuurtoren met een restantje dynamiet
in de lucht vliegen. De open strijd is
ten einde.
Grauwe guerrilla
Tot de twintigste mei 1945 zijn de Duit
sers hierna heer en meester op het ei
land. Maar elke nacht opnieuw sneu
velen er militairen, omgebracht door
de Russen, die overal op het eiland zijn
ondergedoken. Het bevel van hoofd
man Loladse: „doorvechten tot de laat
ste man" wordt letterlijk opgevolgd. De
Duitsers vrezen hun tegenstanders zo
zeer, dat ze ook na de bevrijding op
5 mei weigeren hun wapens aan de
Texelse ondergrondse af te geven. Zo
duurt de strijd, die het laatst begon uit
eindelijk hel langst in Europa-
Als Congladse, de opvolger van de ge
sneuvelde Loladse, voor het eerst
appél afneemt, telt hij 235 manschap
pen. Zij waren enkele maanden tevoren
met 800 op het eiland aangekomen
Naar schatting heeft de opstand voorts
aan 117 inwoners van Texel en 2000
Duitsers het leven gekost.
Vredig eiland
Na 25 jaar is Texel weer een vredig
eiland in de Waddenzee, dat goede sier
maakt met het sociaal toerisme. Er
bloeien weer klaprozen langs de weg
en achter de „tuunwoalen" staren de
koeien ranzig naar niets. Alleen bezijden
de weg van Den Burg naar Oudeschild
ziet de toerist een kleine heuvel, die in
de zomer openbloeit tot de mooiste tuin
van het eiland. Daar liggen de Geor
giërs, bijna 600. in getal, onder vuur
rode rozenstruiken. Voor het laatste
appèl hebben zij zich in ordelijke rijen
geschaard- Daarvoor, éénzaam, zoals in
die nacht van de zesde april 1945
Mefika was één van de adjudan
ten van Loladse met als specia
le opdracht de verovering van
de Zuid-batterij. Hij was één
van de 235 Russen, die het dra
ma overleefden.
aan het hoofd van zijn troepen Lo
ladse Schwalwa, die het sein gaf voor
die vreemde, nutteloze oorlog.
LEO THURING
