VELE
MENSEN
LEVEN
IN DE
RESERVES
r*
n*
IT
IN
doctor
kalsbeek
onderzoekt
tot
welk
punt
men
de
mens
kan
belasten
m
IDE
AMSTERDAM „Het is verrassend en tegelijk
droevig te zien, hoe weinig men zich bekommert
om de geestelijk overbelaste mens. Vroeger
spraken we er schande van, als een arbeider
lichamelijk te zwaar werd belast. Die tijd is
voorbij, want machines en apparaten hebben in
belangrijke mate overgenomen wat in het ver
leden de spieren moesten verrichten. Het pro
bleem heeft zich nu verplaatst naar de witte
boorden, maar daarover ontstaat weinig op
winding, hoewel deze zaak zeker zo ernstig is".
Aan het woord is een man, die er zich wel over
opwindt en er zich wel zorgen over maakt:
Johan Wilhelm Hendrik Kalsbeek. Als directeur
van het Laboratorium voor Ergonomische Psy~
chologie TNO te Amsterdam maakt hij er zelfs
een levenswerk van na te gaan, tot hoever men
de mens geestelijk kan belasten en welke be
lasting bepaalde taken betekenen. „We moeten
nu eens ophouden met het creëren van taken en
deze vervolgens zonder meer aan de mens op
te dragen. Het werk moet aan de mens worden
aangepast, niet de mens aan de te verrichten
werkzaamheden".
Onwelvoegelijk
verkeersgedrag van
vele automobilisten
is terug te voeren
tot overbelasting.
Voor dr. Kalsbeek staat het zonder
meer vast, dat de moderne mens veel-
geestelijk wordt ovei-belast. Niet
>,aor niets droeg hij in 1967 zijn proef
schrift, waarmee hij doctor in de so
ciale wetenschappen werd. op „aan
de overbelaste mens". Proefnemingen
op zijn laboratorium hadden al wel
langetoond, dat het de verkeerde rich
ting uitgaat. Veel moet er nog ge
ëxperimenteerd worden op het gebied
de ergonomie, die volgens de
woordenboeken wordt omschreven als
ïieuwste wetenschap, die aanpas-
van werk en werkomstandighe-
lan de mens beoogt". Op dat ge
bied is dr. Kalsbeek een erkend des
kundige en pionier, die in de hele
wereld wordt erkend en geconsulteerd.
Maar al weet men nog niet veel, dr.
Kalsbeek weet genoeg om er pittige
filosofieën op na te houden-
,Ons eigen computertje"
Eerst de wetenschappelijke achter
grond, weinig wetenschappelijk weer
gegeven: in onze hersens „ons
eigen computertje", om met dr. Kals
beek te spreken geschiedt infor
matiebehandeling Enerzijds wordt op
genomen, wat er aan informatie be
schikbaar is voor onze zintuigen, an
derzijds moet, als reactie op die bin
nengekomen informatie, het lichaam
worden gestuurd' naar een handeling.
Het opnamevermogen van de mens is
groot, zij het niet onbeperkt,
maar het „stuurorgaan" heeft slechts
beperkte capaciteit. De omvang van
die capaciteit wordt niet bepaald dooi
de aard van de te verrichten handelin
gen of door het intellect van de mens
ten eenvoudige of gecompliceerde
handelingen moet verrichten, of men
te maken heeft met domme of met
intelligente mensen, de capaciteit van
het uitgaande kanaal is beperkt en
iederen vrijwel gelijk. Dat ka-
is in principe ook enkelvoudig:
kan geen twee dingen tegelijk
doen. tenzij één der handelingen een
routinebezigheid is en zelfs dat lukt
meestal niet.
Van nature heeft de mens dc neiging
om de capaciteit van het uitgaande
kanaal niet geheel aan te spreken.
Men houdt enige reserve aan ten be
hoeve van een eventuele piekbelasting.
Daarom steekt er geen kwaad in
oen tijdelijke piekbelasting, want
daarvoor heeft men juist die marge.
Maar voor velen zijn de werkomstan
digheden van dien aard, dat men
voortdurend tot de hoogste graad
wordt belast, dat men onophoudelijk
in de reserves leeft. En dat niet al
leen tijdens de gereglementeerde
werkuren, maar ook ervoor en erna.
Want er zijn er heel wat. die nog een
tos vol werk mee naar huis nemen,
nog wal stukken doornemen in dc
'rein op weg naar een bespreking,
nog eens een extra-mentale dreun
hiijgen in het verkeer. Die voortduren
de overbelasting, die ook wel de
„stress" wordt genoemd, veroorzaakt
oen soort alarmtoestand.
„Voor jezelf weet je heel zeker, dat
Aan de huisvrouw wordt te
weinig gedacht. In zaken als
werktijdverkorting wordt zij
helemaal niet betrokken. In
tegendeel, de vrije zaterdag van
man en kinderen betekent voor
haar een extra-belasting.
je aan de verkeerde kant van de
streep zit, als je een routinehandeling
niet meer juist verricht. Als je bij
voorbeeld het knopje van het licht in
je eigen kamer op een verkeerde
plaats zoekt, hoewel je het al duizen
den keren hebt gebruikt", aldus dr.
Kalsbeek. „De ellende is, dat er zo n
enorm verschil is tussen lichamelijke en
geestelijke prestaties. Als iemand een
zwaar voorwerp moet verplaatsen,
dat boven zijn krachten gaat, dan
blijft hij er met zijn handen af. Maai
men is geneigd een geestelijke taak
uit te voeren, totdat men er bij neer
valt. En dat meen ik letterlijk, want
wie voortdurend in de reserves leeft
heeft aan de horizon maagkwalen en
hartafwijkingen, daarvan ben ik over
tuigd". Wat dr. Kalsbeek en zijn me
dewerkers derhalve doen, is nagaan
hoever de mens kan worden belast
wat de gevolgen zijn als meri ovei
de schreef gaat en hoe ernstig bepaal
de taken de mens belasten. „Over
belasting is niet alleen levensgevaar
lijk voor de mens, die haar ondergaat
ze is dat ook voor de omgeving als
het gaat om mensen, die in hun taak
absoluut geen fouten mogen maken
Neem nu eens een buschauffeur. Kun
ie in redelijkheid verlangen, dat hij
kaartjes verkoopt, nadenkt over het
wisselgeld, netjes op alle verkeersbor
den let, keurig bij de halte stopt, niet
als een stoomwals door het verkeer
banjert en zich nog keurig aan een
rijschema houdt ook? Misschien kan
het, ik weet het niet. Maar ik ben
bijvoorbeeld geneigd te stellen, dal
onwelvoegelijk verkeersgedrag van
vele automobilisten is terug te voeren
tot overbelasting. Je kunt wel propa
geren „wees een heer in het verkeer",
maar beter is het de overbelasting
Brein blijft beperkt
Er zijn zoveel functies, waarvan het
leven van anderen afhangt. De ntan
achter het schakelbord, de piloot. Als
er iets mis gaat wordt dikwijls gespro
ken van een menselijke fout, want we
weten nog zo weinig van de mate.
waarin taken het beperkte brein belas
ten. „Vanuit mijn werkterrein weet ik
dat we technisch gezien nog oneindig
veel betere, grotere, snellere, veiliger
vliegtuigen zouden kunnen maken.
Het probleem is echter, dat je een
piloot niet een onbeperkt aantal hande
lingen kunt laten verrichten".
Maar al weet men nog niet alles, er i-
toch al heel wat aan het licht geko
men in dat Amsterdamse laborato
rium met behulp van apparateii en
proefpersonen. Zo heeft dr. Kalsbeek
vastgesteld, dat een mens bij een fris
se start zo'n 80 reacties per minuut
kan verrichten. Dat aantal loopt na
enkele uren terug tot 20, ervan uit
gaande dat men geen fouten mag ma
ken. Het stuurorgaan is derhalve snel
vermoeibaar. Maar evenzeer is aange
toond, dat het snel weer kan worden
opgeladen door een korte rustpauze.
Anderzijds m het brein sneller te ver
moeien, als men in plaats van voort
durend dezelfde handeling te verrich
ten. telkens iets anders er tussendoor
of tegelijkertijd moet doen. En ten
slotte is proefondervindelijk aangetoond,
dat de „kanaalcapaciteit" afneemt met
het klimmen der jaren. Maar juist bij
het ouder worden krijgt men dikwijls
zwaarder, ver an twoor del ijker wei'k, dat
een groter beroep doet op die capaci
teit
Wat gebeurt er nu, als men over
belast is? Ieder mens reageert anders,
maar sufheid, irritatie, aggressiviteit en
een het-kan-me-niet-meer-schelenmen-
taliteit zijn bij fir. Kalsbeek bekende
verschijnselen. „Ik hacLhier een Ameri
kaanse matroos, die we met behulp van
een apparaat een bepaalde handeling
verrichten na het waarnemen van een
geluid of een brandend lampje wat
over de toeren hadden gejaagd. Toen
hij wilde vertrekken smakte hij tegen
een gesloten deur aan, die zag hij ge
woonweg niet meer. Een Fransman
kreeg de opdracht om naast het reage
ren op geluiden en lichtjes zo maar
een verhaal te schrijven. Aanvankelijk
schreef deze ex-legionair heel welwil
lend over kleurlingen, die hij op een
expeditie had ontmoet, maar naarmate
het tempo van lampjes en piepjes
werd opgevoerd, ging hij steeds feller
tekeer tegen die bruinen en zwarten
en tenslotte schreef hij, dat ze alle
maal afgeslacht zouden moeten wor
den. Na verlaging van hel tempo
werd hij weer milder en dat allemaal
:onder dat hij het zelf wist. Het was
trouwens een zeer aimabele man. Als
je dit zo bekijkt dan zou je militairen,
die moeten oprukken, eerst via overbe
lasting aggressief kunnen maken
Opmerkelijke gedachten
..We weten er nog zo weinig van", ver
kucht dr. Kalsbeek opnieuw. „Maar op
grond van wat je weet kom je toch
•vel tot opmerkelijke gedachten. Neem
onderhandelaars, of het nu gaat over
lonen of politiek. Je hoort dan, dat men
urenlang als roofdieren tegenover el
kaar zit en dan opeens, als het al een
marathon is geworden, komt men tot
een compromis, dat men een uur of
acht eerder vol afschuw verworpen zou
hebben. Kan dat niet 't-kan-me-niet-
meer-bommeneffect zijn van overbe
lasting? Neem die veelbesproken nacht
van Schmelzer. Kan zo'n kribbige situa
tie niet zijn onstaan door overbelasting
en als gevolg daarvan aggressiviteit?"
Dr. Kalsbeek is best bereid nog ver
der te filospferen. „Voor mij zijn
heel wat echtscheidingen een gevolg
van overbelasting. Een overbelasting
aan twee kanten trouwens. De man
heeft dé hele dag onder zware druk ge
werkt. wurmt zich door het verkeer,
komt thuis en wil wel eens wat van
zijn dagproblemen kwijt. Maar hij ont
moet er een echtgenote, die het een
dag lang evenmin niet gemakkelijk
heeft gehad inkopen doen omdat er
niet meer wordt bezorgd, de deurbel
antwoorden, kinderen opvangen en
troosten, huishoudelijk werk en hel
eten op het vuur heeft, derhalve niet zo
ontvankelijk is voor geweeklaag. Hi i
ontmoet er zijn kinderen, die op school
en via huiswerk op een ontzaggelijke
manier belast zijn. zo niet overbelast
en óf met rust gelaten willen worden
dan wel hulp bij het huiswerk eisen
In zo'n sfeer kunnen enorme spannin
gen ontstaan, die tenslotte ruzies en
scheidingen tot gevolg kunnen hebben
Wat dat betreft verbaast het me, dal
er nog steeds niet een huisvrouwenpal-
tij is opgericht met als belangrijk de
vies „Wij willen onze mannen niet mo<
in huis". Aan die huisvrouw denk!
men trouwens toch te weinig. Worden
ze betrokken in zaken als werktijdver
korting? We hebben de zaterdag vrij g:
maakt, jawel voor de mannen cn d>
scholieren, maar al dat volk over di
vloer op zaterdag belast de huisvrouw
extra. Zij moet haar werk in korten
tijd verrichten, want op zaterdag wil
ie niet ongezellig doen. Maar die zater
dag blijft voor haar vol bezet. En het
zelfde geldt op overige dagen als we
verder gaan met werktijdverkorting
Bos en berm
Dr. Kalsbeek heeft niet veel aanmoe
diging nodig voor zijn stellingen, opge
bouwd vanuit de kennis, die hij in vijl
jaren heeft vergaard op het gebied
want het brein is te lang gewend ge
weest aan het werken op topcapaciteit.
Dan beoefent men liever bermtoeris
me, dan zie je nog eens wat. Maar
wie zo handelt is wel rijp voor een men
tal breakdown".
En wat doen we eraan? „De werkne
mers en ook de vakbonden zouden veel
meer aandacht aan de werkomstandig
heden moeten schenken. Ze zouden erop
moeten staan, dat de geestelijke be
lasting 'van functies en taken wordt
onderzocht. Vele directies leggen nu
nog, heel paternalistisch, het werk op
en de werkende heeft als grootste inte
resse: hoe halen we zoveel mogelijk
vruchten van hel werk binnen. Een
vreemde wereld eigenlijk: we streven
oen luxe na, die eigenlijk niet goed voor
ons is goed eten en drinken, veel
zitten en We bereiken die door ons
zelf te (laten) overbelasten.
Pas als je weet of en in hoeverre de
mens overbelast is, kun je aan maat
regelen denken. In het algemeen' kun
ie stellen, dat voorkomen moet wor
den, dat de belasting permanent te
zwaar is. Zo zouden mensen, die voort
durend snel opeenvolgende handelingen
moeten verrichten, een ander rustpa-
troon moeten krijgen. Hun werk zou
vaker onderbroken moeten worden. Dat
lijkt revolutionair, maar is het niet als
men beseft, dat dit niet ten koste be
hoeft te gaan van het rendement. Als
je weet, dat de prestatie achteruitgaat
bij voortdurend hoge belasting, is de
stelling gerechtvaardigd dat de produk-
tie hoger is tijdens de uren, waarin ge
werkt wordt, als er vaker pauzes zijn.
Langere uitloop
van de overbelasting. „Is het zo
vreemd, dat de mensen niet meer wil
len wandelen in de bossen? Werk en
dagelijks leven eisen het uiterste, de
weg naar het park door druk verkeer
met zondagsrijders op straat en ru
ziënde kinderen achter in de auto
eveneens. Dan kom je in het bos en
valt opeens de rust en de stilte boven
op je. Op dat toerental kan de mense
lijke geest niet opeens overschakelen,
In dat andere rustpatroon zou ik ook
de weekeinden willen betrekken. Wie
voortdurend zwaar wordt belast, heeft
een langere uitloop nodig om weer op
toeren te komen. En men wordt
steeds zwaarder belast, want het werk
moet af. vaak in minder tijd als we
de werktijd verder gaan bekorten.
Voor velen is een uitloop van zater
dag en zondag te weinig, daar zou
bijvoorbeeld eens per maand de
maandag aan toegevoegd moeten wor
den. Dat is echter sterk academisch
gesteld, want aan zo'n periodiek heel
lang weekend heeft men niets
thans niet in de betekenis,
we nu spreken als men die ge
woon thuis doorbrengt. Wil zo'n lang
weekend nut afwerpen, dan zou je je
met je vrouw moeten terugtrekken in
een landelijk hotelletje. Maar dan
moet de maatschappij eerst anders ge
ordend worden, want waar moet je dan
met de kinderen heen? En dan de va
kanties. Op grond waarvan hebben we
drie weken vakantie? Misschien is het
wel uitstekend geregeld zo, maar we
tenschappelijk staat het niet vast En
je twijfelt aan de juistheid, als je weel
dat ieder mens een dag of tien nodig
heeft om helemaal los te komen van
het werk en het werkritme. Dan rest
er niet zoveel tijd meer om geeste
lijk bij te tanken, zeker niet als je
daarna ook nog weer de Autobahn of
de autostrada op moeiEr zou moe
ten worden nagegaan, of we niet meer
vakantiedagen nodig hebben en of die
vakantie dan niet in twee flinke brok
ken moet worden opgenomen. Let wel,
dat moet wetenschappelijk worden
vastgesteld, niet op grond van de loon
politiek.
Onderbelaste mens
Overigens: de gevaren, verbonden
aan de onderbelaste mens zijn nauwe
lijks geringer. Wie te veel capacitit
overhoudt, gaat zich vervelen, raakt
uit concentratie, verliest ook de levens
lust. Iemand met een belangrijke taak
moet derhalve niet alleen niet worden
overbelast, hij moet ook genoeg te doen
hebben. „Neem de astronauten. Het
probleem is meestal hen bezig te hou
den daar heel hoog. waar geen geluid
en geen verkeer is. terwijl het meeste
door instrumenten en vanaf de aarde
geregeld wordt. Ze houden de astronau
ten soms bezig met de gekste en voor
de ruimtevaart onbelangrijke dingen
om ze in concentratie te houden. Van
de ruimtevaarders komt niemand met
een hartkwaal terug, maar op de lan
ceerbasis zijn al vele verantwoordelij
ke figuren bezweken". Sprekende over
onderbelasting wil dr. Kalsbeek nog
wel wat kwijt over bejaarden. „Is hel
niet vreemd, dat we de ouden van da
gen verzorgingshuizen in de bossen
aanbieden, waar ze zich dood vervelen
door een tekort aan contact met de
buitenwereld. Dan zegt men: Ze heb
ben een bushalte dichtbij om naar de
stad te komen. Maar voordat ze bij
de halte zijn moeten ze tot de en
kels door de modder en bij de bushal
te lopen ze tijdens het wachten een
longonsteking op van de natte voeten
en de snijdende wind. Daarentegen zit
de overspannen mens in de rumoerige
stad in te kleine huizen opgeborgen.
Je zou de bejaarde juist in de stad
moeten houden en de gezinnen goed
kope. ruime huizen in de bossen moe-
Als we met hem het besprokene nog
eens doornemen, zegt dr. Kalsbeek ter
afsluiting: ,,Het lijkt wel of ik de
revolutie preek. En dan moet je weten,
dal ik zo rechts ben als de pest!"
Jo Smits.
Rust en stilte in het bos. Op dat toerental kan de menselijke geest niet
lang gewend geweest aan het werken op topcapaci teit.
