KWART
EEUW
NATIONAAL
SOCIALISME
IN
NEDERLAND
Nationaal
socialisten
m
Leve de Fiihrer!
TRAGISCHE BALANS VAN
fascisme was
nieuw politiek
onderdak voor
anti-democraten,
teleurgestelden,
negativisten
en defaitisten
OEN HAAG. Enige honderdduizenden Nederlanders
zijn lid of sympathisant geweest van de Nationaal-
Socialistische Beweging (N.S.B.) tussen 1931 en 1945.
Enkele tienduizenden Nederlanders vochten in de S.S.
of de Duitse Wehrmacht. Een groot aantal belangrijke
posten op de Haagse departementen waren tussen
19401945 bezet door vooraanstaande N.S.B.'ers.
Nederlanders hebben landgenoten verraden en over
geleverd aan de Grüne Polizei. Andere Nederlanders
hebben eigen landgenoten tijdens de hongerwinter ver
volgd en mishandeld. Tienduizenden Nederlanders zijn
met toestemming en „met begrip" van de N.S.B. weg
gevoerd naar concentratiekampen en arbeidskampen
in het derde rijk. Dat is de tragische balans van een
kwarteeuw anti-democratie, fascistische stromingen,
nationaal-socialisme in Nederland. Een balans, die de
historicus dr. A. A. de Jonge in zijn zojuist verschenen
boek „Het nationaal-socialisme in Nederland" heeft
trachten te ontleden tot de wortel van het kwaad:
de weerzin van vele Nederlanders tegen de democratie
na de eerste wereldoorlog, het onbehagen, de onvrede
tegen de bestaande orde, de diepe economische crisis.
intellectuelen,
studenten
en kunstenaars
liepen voorop
Dr. A. A. de Jonge wijst in
zijn bij Krüseman Den Haag
uitgegeven werk over het
nationaal-socialisme
verschillende oorzaken aan.
Een ervan is de economische
Op een hagespraak van
de N.S.B. te Lunteren in juni
1936 zag het zwart van de
mensen.
crisis van de twintiger jaren,
die na een kort herstel gevolgd
werd door de diepe economische
crisis over praktisch de gehele
wereld. Een andere oorzaak,
een veel erger, was de slechte
werking van de democratie in
verschillende Westerse landen,
waar de regeringen niet in
staat waren passende
maatregelen te nemen en
nauwelijks raad wisten met de
problemen van de vele
duizenden werklozen. Daarbij
kwam dan nog de slechte
democratische werking van de
staatsorganen, die verstrikt
raakten in allerlei specialismen.
Erger nog, een groot deel van
de bevolking stelde praktisch
geen vertrouwen meer in hun
parlementsleden. De politici
verloren hun greep op de
problemen, die steeds
ingewikkelder werden. Zij
werden afhankelijk van een
groeiend aantal benoemde, maar
niet verantwoordelijke
ambtenaren. De stemming werd
door dit alles steeds
ontevredener, steeds
anti-democratischer. Ook al
wezen bekende politici en
kenners van het staatsrecht
erop, dat dit alles niet de
schuld was van de democratie,
maar van de uitwerking in de
staatsapparatuur. Men kwam
eenvoudig niet toe aan het
aanpassen van de
hier waren het vooral de
intellectuelen, de studenten, de
kunstenaars, die voorop gingen.
Vier groeperingen
Een viertal groeperingen in
Nederland heeft in de twintiger
jaren tot aan de oprichting
van de N.S.B. in 1931 een zeer
belangrijke rol gespeeld.
Het waren:
een groep naar rechts
zwenkende oud-liberalen
onder leiding van professor
rnr. J. H. Valckenier-Kips,
hoogleraar in de
staatswetenschappen aan
de Delftse hogeschool.
(Mussert schijnt tijdens
zijn studies in Delft
colleges van hem gehad te
hebben
De zogenaamde groep
Heglianen, die onder leiding
van de Leidse hoogleraar
professor dr. G. J. P. J.
Bolland de werken van de
filosoof Hegel nieuw leven
inbliezen.
Een groep Erich Wichman:
artistieke avonturiers en
bohémiens, die alles wat
democratie heette afwezen
en haatten. Erich Wichman,
een begaafd" tekenaar,
publicist en vooral
pamflettist, ia ook de man
werking al uitgeoefend onder
vele katholieke intellectuelen
en kunstenaars, die zich heftig
afzetten tegen de R.-K.
Staatspartij en tegen de
gevestigde orde in de Kerk
Nederland was door deze
groepen en hun aanhangers
dus rijp gemaakt voor het
internationaal of wat meer
Nederlands fascisme. De
gevolgen waren duidelijk,
allerlei kleinere rechts-radicale
groeperingen ontstonden, als
voorlopers van de N.S.B. De
belangrijkste hiervan waren in
de twintiger jaren Zwart
Front, Nationaal Herstel, de
Nationale Unie (van professor
Gerritsen in de letterkunde
bekend als Geerten Gossaarts),
het Verbond van Actunlisten,
de N.S.D.A.P.. met liefst drie
groeperingen, de
Belgisch-Nederlandse
organisatie Verdinaso. Zij
fungeerden enige jaren als
onderdak voor de ultra-rechtse
ontevredenen, verdwenen of
gingen in elkaar op. totdat de
nationaal-socialistische
beweging van A. A. Mussert in
1931 werd opgericht. Zwart
Front van Arnold Meijer en de
Brabantse priester Wouter
Lutkie, de N.S.D.A.P. en
Verdinaso bleven ook na 1931
bestaan. De N.S.D.A.P., die
Nederland opgenomen wilde
zien in het „groot Germaanse
rijk", tot 1943 en Zwart Front
tot 1945. Verdinaso werd in
1940 in de N.S.B. opgenomen.
De Nederlandse bodem was
met dit al in de twintiger
jaren dus rijp gemaakt voor
de nationaal-socialistische
staatsapparatuur aan de nieuwe
eisen van de democratie.
Het fascisme het
r echts-revolutionai re
betekende voor de vele
anti-democraten de
teleurgestelden, de negativisten,
de defaitisten een nieuw
politiek onderdak. Ook in
Nederland, waar in de twintiger
jaren verschillende groepen
gevormd werden, met als
voorbeeld het Italiaanse
fascisme van Mussolini. En ook
die
geweest, die in Amslerdan
de Rapaillepartij oprichtte.
De Amsterdamse figuur
„Had-je-me-maar" kwani
als vertegenwoordiger van
deze partij in de
Amsterdamse raad.
De vierde groep, een zeer
belangrijke groep in deze
fascistische stromingen
de twintiger jaren, was
van katholieke jongeren.
Het waren vooral jonge
katholieke intellectuelen en
kunstenaars, die hier de
stoot gaven tot een
Nederlands fascisme, dal
later op velen grote
invloed uitgeoefend heeft.
Deze katholieke jongeren
hadden genoeg van het eeuwige
compromis, waarmee hun
voorouders de katholieke
emancipatie verworven hadden.
„Een integrale werking van
het katholicisme, in staat en
maatschappij" was noodzakelijk.
De jong gestorven cn
talentvolle dichter Gerard
Bruning was hun grote
exponent. Andere letterkundigen
gingen met hem mee: zijn
broer Hcnri Bruning, later in
de N.S.B. terechtgekomen.
Gerard Wijdevekl. Albert Kuyle
I Zwart Fronterl en Ernest
Michel.
Zij en de latere N.S.B.'ers
werden heftig beatreden»door
hun katholieke
medeletterkundigen Anton van
Duinkerken en Jan Romein
historicusen Henrlette
Roland Holst (dichteres), die
het „comité van waakzaamheid
tegen het nationaal-socialisme"
oprichtten. Maar toen had de
katholieke jongerengroep uit
de twintiger jaren voor een
groot deel zijn funests
De VV.A. marcheert (vol
gens hun marslied „Voor volk
en vaderland") hier door dc
straten van Den Haag.
„Op de hoek van de straat
staat 'n N.S.B.'er", zo begon
een liedje uit de bezettingstijd,
dat aan het eind vaststelde:
„Hij verkoopt zijn vaderland,
voor vijf losse centen".
beweging, die in 1931 in een
bijeenkomst te Utrecht van
twaalf man door Ir. A. A.
Mussert en zijn vriend C. van
Geelkerken gesticht werd.
Ir. A. A. Mussert, de
hoofdingenieur van de
provinciale waterstaat in
Utrecht, was in de politiek
gekomen als lid van een
groepering, die tegen het
verdrag over het
Scheldc-Rijnkanaal met Belgiè
was. Met als gevolg de N.S.B.
in 1931. Een aantal bekende
Nederlanders uit de adellijke
kringen, uit de academische en
ambtelijke wereld werd In de
loop van de eerste twee jaar
lid. evenals enkele
burgemeesters, een aantal
kunstenaars, kleine
ondernemers, officieren en een
groep dominees. De aanhang
van de N.S.B. groeide opvallend
sterk. In 1932 duizend leden,
in 1935 ruim 33.000 leden, in
1936 ruim 52.000 leden, in 1933
verschenen om Mussert en de
andere toen reeds bekende
N.S.B.'ers de berucht geworden
W.A.. de weerafdeling van de
N.S.B. en tegelijk ook het
beruchte „Volk en Vaderland",
dat in 1935 een oplage van
zelf8 80.000 exemplaren kreeg.
Een bewijs, dat buiten de toen
33.000 leden duizenden andere
Nederlanders deze
propagandakrant lazen.
De geschiedenis van de N.S.B
kan in dris hoofdstukken
in 1939
keerde
het getij'
toen
rassenleer
en
anti
semitisme
de kop
opstaken
feite een nederlaag voor
Mussert en de zijnen, zij
behaalden slechts vier
Kamerzetels met 4,22 procent
of 171.137 stemmen.
Radicaler
Mussert en de zijnen stelden
zich steeds radicaler op.
oordeelden bijzonder gunstig
over alles wat in nazi-Duitsland
gebeurde en de schok over de
grote winst in 1935 bleek tn
Nederland groter te zijn, dan
de tegenstanders van dc N.S.B.
hadden durven hopen, De
linkse partijen boden steeds
meer verzet. „Het comité van
waakzaamheid tegen het
nationaal-socialisme" van een
aantal bekende Nederlanders.
Vrijheid, arbeid, brood" onder
redactie van de socialist
Meijer Sluyzer, „Eenheid door
worden verdeeld: van
1931—1936, van 1936—1938.
van 1939—1945. In het begin
van de periode 1931—1936
bouwde Mussert zijn
nati onaal-socialistisch e
beweging uit, rustig en naar
buiten toe zo weinig mogelijk
rechts-radicaal. Het programma
was in enkele punten duidelijk:
de koning is alleen een teken
van de eenheid, van de slaat,
de macht ligt bij de regering
als wetgevend en uitvoerend
orgaan, de minister-president
is de centrale figuur, aan wie
de andere ministers
verantwoording schuldig zijn
De volksvertegenwoordiging
treedt alleen als adviserend
lichaam op. De leden ervan
worden voorgedragen door de
erkende monopolistische
vakbonden van werkgevers en
werknemers. De kiezers kunnen
de lijst van deze kandidaten,
opgesteld door de Raad van
State kiezen of verwerpen. De
plichten van de burger
tegenover de staat gaan boven
hun persoonlijke rechten, dus
het staatsabsolutismc.
De fascistische staatsinrichting
werd een duidelijk
programmapunt van de N.S.B.
en 1935 werd tenslotte
gekozen als graadmeter voor
de belangrijkheid van de partij.
Nederland schrok op, want bij
de statenverkiezingen ln 1935
behaalde de N.S.B. maar liefst
7.94 van het aantal stemmen,
294.596. Limburg en Drente
gingen daarbij aan kop, evenals
,de vier grote steden,
Den Haag, zelfs 12,02 procent.
In Friesland en Noord-Brabant
bleek de beweging de minste
aanhangers te hebben. In
Noord-Holland en Zuid-Holland
was de aanhang 9.64 en 8,80
procent, in Overijssel 6.41
procent. Maar overal had de
N.S.B. voet aan de grond
gekregen, aldus dr. A. A. de
Jonge. De Kamerverkiezingen
van 1937 betekenden politiek in
democratie" van professor
ir. W. Schermerhorn, de latere
minister-president, schudden de
passieve Nederlanders wakker
en mobiliseerden hen tegen het
nationaal-socialistische gevaar
in eigen land. In 1936
verscheen een bisechoppeli£<
schrijven, waarin de
sacramenten geweigerd werden
aan N.S.B.'ers. In hetzelfde
jaar verklaarde de algemene
synode van de Gereformeerde
Kerken, dat het lidmaatschap
van de N.S.B. onverenigbaar
was met de gereformeerde
belijdenis. In 1935 had de
regering de W.A. reeds
verboden, later volgde het
verbod voor militairen en
ambtenaren om lid te zijn.
De N.S.B. ging in deze jaren
gedroeg zich ook zo Duits als
mogelijk was.
Dr. De Jonge betreurt het, dat
Nederland na de oorlog aan
het begrip „misdaden tegen de
menselijkheid" niet toegekomen
is. Daarom doen hem vele
uitspraken van de tribunalen
en de bijzondere gerechtshoven
gekunsteld aan. De ware ernst
van wat de N.S.B. gedaan
heeft, komt zo volgens hem
ook niet tot uitdrukking. En
bovendien: „daardoor is een
kans gemist om het
rechtsbewustzijn van het
Nederlandse volk op een
hogere trap te brengen door
duidelijk uiting te geven aan
het groeiende besef van
boven-nationale normen van
menselijkheid"., schrijft hij in
poo»]! ons tand binnen te dmwjen
Hun handhnorr* trachten binnemlsnd* oproer to »er-
WikluiL
In dit botlntend uur qotdt voor U c«n psrool
DE WAPENS OPNEMEN EN VECHTEN
Strijdt toqen do leqeri dor piiito<r.>t<t(hc bevrijder*
teqcm do moordenaar* van «rouwen en hinderen'
Mctdt U b.i do Watten-of do Landstorm Nederland
HolpO mode don viptnci binnensland* nefll te vlaan door
Uw plaat* m te nomen .n dc r»ier» tk r landwacht Nedo»
land! Meldt U b>i
L*««t»fo.nvrr*at*»,nhv..t»n Hoog»..-, n V
bot
ik» |,Mi»Iiiamrtlltndo Nredertendo
«I tw pW hf NUr»d
Heil Hitler!
O. ,fc, Uwml, >fc*,t*nd
FELDMEiJER
steeds meer de kant van het
nationaal-socialisme volgens
Duits voorbeeld uit, de
rassenleer deed, hoewel
voorzichtig, zijn intrede bij de
beweging. Geleidelijk aan
kwam ook het anti-eemitisme
sterker naar voren. Het verzet
tegen de N.S.B. nam daardoor
toe en ln 1939 bij de nieuwe
statenverkiezingen leed de
beweging een stevige
nederlaag. Zij behaalde slechts
3.89 procent van het aantal
I stemmen.
Be^lutaende periode
In 1939 volgde de laatste en
beslissende p.-ric.ili- vuil de
N.S.B. Nederland wisrt toen
wat men aan deze
nationaal-socialistische
beweging had. Na 1940 bleek
dit nog duidelijker, toen
Mussert zich geheel achter
I Hitier schaarde. Wat de
„leider van de N.S.B." echter
J gehoopt had. gebeurde niet.
Het derde rijk benoemde hem
niet tot leider van het
Nederlandse volk. liet niet toe.
dat hij een Nederlands leger
oprichtte, om hel Hitler aan te
bieden. Het gaf Mussert
evenmin zijn eigen regering.
Hitier en ile zijnen vreesden
een grote tegenstand tegen
Mussert. wanneer dit zou
gebeuren, ook al bestonden de
N.S.B., de Nationale
Jeugdstorm, de
N.S.B.-Vrouwenbond, de
N.S.B.-Studentenbond. de
N.S.B.-boerenorganisatle en üp
NJS.B.-WerUledcafcood
Duitsland vreesde grote
tegenstand in Nederland, maar
ook verdeeldheid binnen de
N.S.B., want de Nederlandse
S.S. kreeg in de beweging
steeds grotere macht. En deee
S.S. onder de beruchte
Feidraeyer streefde naar
aansluiting van Nederland b(j
het groot Germaanse rijk, nam
de Duitse rangen over en
In de herfst van 1944
roept Feldmeijer, de voorman
van de Germaanse SS in
Nederland dc nationaal-so-
cialisten op om daadwerkelijk
mee te strijden tegen de gp
allieerde bevrijdingslegers.
zfjn boek „Het
nationaal-socialisme in
Nederland".
\rlijke tendei
De schrijver waarschuwt in
z\jn boek nadrukkelijk voor
bepaalde gevaarlijke tendenzen.
die zich de laatste jaren
opnieuw, ook in Nederland,
voordoen. HU ziet op het
ogenblik weer gevaren voor de
democratie opdoemen, nu
vooral vele jongeren roepen om
vernieuwing, om inspraak.
„Laat men daarbij bedachtzaam
te werlt gaan. maar laat men
er niettemin haast mee maken.
Er zUn tekenen, die men als
een sein-op-onvcillg voor de
democratie moet zien. EnerzUds
de onverwachte electorale
succes8en van de Boerenpartij,
een In haar negativisme
onmiskenbaar ondemocratische
beweging, die ln haar
demagogie vaak herinnert aan
stromingen van voor de oorlog.
Anderzijds echter vertonen zich
„links" noemende Jongeren,
vaak uit oprecht Idealistisch
ongeduld over de volgens hen
te trage vooruitgang van dp
menahpld epn bedenkelUke
onverschilligheid voor de
democratie Wie met de
feilen van ons staatsbestel de
democratie zelf opzU wil
schuiven, roept kwalen op, dis
duizendmaal erger zUn dan
allo», wat hU vandaag
TON VAN DEN HOUTEN
„Het natlonaal-hoclalUme tri
Nederland", voorgeschiedenis.
