Lijdzaam verzet
is ons op het lijf
geschreven..."
Ex-directeur Radio Praag:
Tsjechen ook economisch op weg naar de vrijheid
tm
De radio
heeft ons
volk bijeen
gehouden
VASTGEKLONKEN IN COMECON
VOORSTANDER
VAN EEN
DONAUMARKT
Inval het
werk van
ezels...
DINSDAG 27 AUGUSTUS 1968
~>E LEIDSE COURANT
PAGINA
«V
(Van t
izer verslaggevers)
HILVERSUM Te midden der
professionele nieuwsjagers.die
op het vinkentouw der Hilver-
sumse zuilen de chaos in
Tsjecho-Slowakije tot hand
zame televisie-items ombou
wen, houdt zich ook doktor
Karl Remes op, een zestig
jarige, pijnlijk geduldige vluch
teling uit het land, waarin de
haat nu al dagen met sikkel en
hamer geoogst wordt. Com
mentatoren van alle Neder
landse omroepverenigingen
varen sinds de nachtelijke in
val der Russen blind op het
kompas van deze kleine, grijze
man, die in de catacomben van
de Bussumse Vitusstudio hoop
en desillusie als vogels uit de
ether plukt.
Remes weet, waar hij de noodkreten
van zijn volk moet zoeken: hij was
zeil van 1945 tot 1948 één van de di
recteuren van Radio Praag en als hij
nu in de tropische/ zomeravonden de
krakende stemmen opvangt, doet zijn
herinnering automatisch de rest.
„Gisteren kreeg ik de zender van
Hradec door", zegt hij glimlachend
„Een klein station in de provincie. Ik
heb het zelf in 1945 opgericht. Wij
Tsjechen zaten op dat moment in het
zelfde zinkende schip als nu.
Het verschil was alleen, dat de Hazi's
van toen vervangen zijn door onze
Russische vrienden.
Na jaren van terreur en onderdruk
king kwam ons volk ook in 1945 in op
stand en de radio was daarbij het ver
trouwde baken. Binnen twee dagen was
er over het hele land een netwerk van
zenders gespannen, die de communica
tie verzorgde. Ik moet eerlijk toege
ven, we hadden onze zaken niet zo
perfect als nu: „Wat deze radiojourna
listen op dit moment presteren is ont
roerend en geweldig tegelijk. De eerste
uren was het duidelijk improvisatie,
je hoorde steeds diezelfde
stemmen van manner
kennelijk dachten: „Dit is het einde,
maar laat de wereld het dan ook we
ten Ze hadden die afschuwelijke
berusting van mensen, die zeker weten
dat ze sterven gaan. Morituri te
salutant. Zij, die gaan sterven groeten
u. Ze gingen ook ademloos door, uur
na uur, alsof ze. wilden zeggen: „Luis
ter, want nu kan het nog. Straks houdt
het op. Straks trappen de Russen de
deuren van onze geïmproviseerde stu
dio's in elkaar en zult u onze stemmen
nooit meer horen".
Gisteren was het compleet anders. De
omroepers hadden een normale pro
fessional rust, er werd gecoördineerd,
het hele land gaf in perfecte samen
werking de laatste heet van de naald
informaties door".
„Misschien ben ik alö oude radioman
bevooroordeeld, noem het sentimen
teel, maar die verpletterende rust bij
al die zenders heeft me de adem be
nomen. Het is doodjammer, dat de Ne
derlandse televisiekijker alleen de
kruimels van dat geweldige werk
krijgt. Begrijpelijk overigens, je luis
tert een hele avond, je vangt honder
den dingen op en de meeste zijn inmid
dels voor Nederland alweer achter
haald. Je hoort, dat er 800 man ge
vraagd worden om de oogst in een be
paald dorp binnen te halen, iemand
vertelt, dat zich weer 600 mensen heb
ben opgegeven voor de communistische
partij. Je vangt het op en je weet, wat
ze er mee bedoelen".
„Als een Tsjech er de pest in heeft,
als ze hem "echt kwaad hebben ge
maakt, dan provoceert hij zijn tegen
stander op een hele subtiele manier.
Bij de Putsch van de communisten in
1948 was opeens de helft van ons
volk vurig kathdliek. Een jaar daar
voor keek niemand naar de Kerk om,
Soldaat Schweik
„Elke Tsjech heeft iets van die goeie
soldaat Schweik. Hij protesteert niet
gauw, hij grijpt niet naar de wapenen.
Maar hij is wel een grote liefhebber
van het passieve verzet. Het verzet dus,
waar ze hem niet op kunnen grijpen.
Schweik kunnen ze ook niets maken,
om aan de mobilisatie te ontsnappen
meldt hij zich juist vrijwillig. Maar wel
in een invalidewagen. Ik heb een Duit
se officier in de tweede wereldoorlog
ontmoet, die wanhopig uitriep „Wat
zijn jullie Tsjechen in hemelsnaam
voor een volk. Jullie roepen maar „bit-
1 te schön". Jullie vinden alles goed,
wat we zeggen, maar er gebeurt alleen
niks". Ik kon hem alleen gelijk geven,
als het even kan maken de Tsjechen
zich niet schuldig aan sabotage, ze doen
rustig, wat de vijand van hun ver
langt, maar het pakt altijd verkeerd
uit. Het lijdzaam verzet is ons op het
lijf geschreven. Daarom hebben de
reacties van de laatste dagen mij ver
wonderd. Hier komt opeens een ande
re Tsjech tevoorschijn. Ik had het nor
maal gevonden, als de Tsjechische lei
ders waren gevlucht en vanuit het bui
tenland hun orders hadden gegeven.
Dat zou in de lijn van ons volk heb
ben gelegen. Maar Dubcek is gebleven
en heeft het risico genomen".
Ook het volk heeft op precies dezelf
de wijze gereageerd, het is openlijk in
verweer gekomen, het heeft de discus
sie met de bezetter niet geschuwd.
Maar het is wel zo wijs geweest om
niet naar de wapens te grijpen. Ze
hebben ons volk altijd beticht van laf
heid, maar de mensen, die dat riepen
zaten veilig in hun eigen beschermde
milieu. De Tsjechen wisten beter. Die
wisten, dat er Russen op hun lip
zaten. En Hongaren, Bulgaren, Oost-
Duitsers. Ze wisten, dat het passief
verzet hun enige redding was".
„Daar komt nog iets bij, een Tsjech is
dol op improviseren, hij gaat pas echt
leven, als de zaken niet meer voor hem
worden voorgekauwd. Daarom is hij ook
zo'n bitter slechte communist. Hij is
in doorsnee gewoon te intelligent om
zonder slag of stpot een kadaverdiscipli
ne op te brengen. Die vrije zenders
daarentegen waren 'n kolfje naar zijn
hand, daar was hij al min of meer
mee vertrouwd geraakt. Ik wil niet be
weren, dat er in Tsjecho-Slowakije al
tevoren een netwerk van illegale zen
ders was opgebouwd - daarvoor was dc
paniekstemming die eerste dag te groot
maar ze hebben het prachtig opge
vangen. De radio heeft ons volk in de
meest dramatische uren van zijn be
staan bijeengehouden. Zonder die stem
was het zo goed als zeker verloren ge
gaan".
„Ik vind het jammer, dat de Neder7
landse televisie dat aspect van de vrije
zenders niet heeft belicht. Je moet er
zelf naar geluisterd hebben, die perfec
te organisatie, die feilloze timing. En
dat ondanks het feit, dat de Russen op
hun hielen zitten, dat ze elk moment
ontdenkt kunnen worden. Je hoort dat
trouwens ook af en toe roept een stem,
dat de zender voor enkele minuten uit
de ether verdwijnt. Dan zijn ze kenne
lijk gewaarschuwd. In heel Tsjecho-
Slowakije werkt de telefoon niet meer,
maar de vrije zenders beschikken nog
steeds over honderden telefoonlijnen,
waarover ze het laatste nieuws krijgen
aapgereikt. Een frappant staaltje daar
van was bijvoorbeeld 't signaleren van
besmette auto's waarin de geheime po
litie zijn overvallen doet. Niet alleen
de nummers van de wagens worden
door de vrije zenders doorgegeven,
maar ook hun bewegingen".
Optimistisch
Nu gaat hij die straat in, nu is hij op
weg naar die stadswijk. Als oude ra-
diorot zou je op dat moment spontaan
het volkslied willen gaan zingen".
(Van onze financieel-economische medewerker)
Niet alleen de militaire macht van de Sovjet-
Unie heeft verhinderd dat de Tsjecho-Slo-
waakse hervormers hun eigen weg konden
gaan. Ook de economische invloed van Moskou
zou een ernstige barrière zijn geweest voor
een eigen nationale politiek van de Tsjecho-
Slowaakse Volksrepubliek.
De Tsjechen zijn met handen en voeten gebonden
*an de economische betrekkingen van het Co-
meconsystcem. Reeds in 1945 heeft Stalin er
bewust op aangestuurd dat de Sovjet-Unie zou
worden omgeven met een aantal bufferstaten die
door communisten geregeerd zouden worden.
Stalin is in deze politieke opzet geslaagd. Deze
nieuwe vorm van russificering van Oost-Europa
had echter niet alleen een militair-strategische
betekenis. De Oosteuropese satellieten zouden
weliswaar de eerste klap bij een Westerse aanval
op de Sovjet-Unie kunnen opvangen, terwijl zij
bovendien de Russen in staat stellen voorposten
te hebben in West-Europa, dat zich in 1949 door
oprichting van de NAVO defensief tegen de
sovjetisering van Europa had geweerd.
Stalin heeft echter ook steeds gewild, dat de
economieën van de satellietlanden op de Russische
ïomie moesten worden afgestemd Dit gebeurde
tot 1955 door middel van bilaterale verdragen die
Moskou in staat stelden enorme roofbouw op de
industriële capaciteit van Oost-Duitsland en
Tsjeoho-SIowakije te plegen. De satellietlanden
waren niet meer dan de werkplaatsen voor de
Russische economie. Bekend is in dit verband de
totale ontmanteling van de zware industrie van
Oost-Duitsland, hetgeen de levensstandaard van
•lat land lange tijd laag heeft gehouden.
Staling opvolger Kroetsjev zag in de economische
gemeenschap van de Comecon een geschikt
instrument om een economische wedloop met het
Westen aan te gaan. Deze concurrentiestrijd is
echter voor de Russen en hun bondgenoten op
niets uitgelopen. In het bestaan van de E.E.G.
ontdekten de Russen een krachtige tegenstander.
De Russen hadden bovendien verzuimd rekening
te houden met de wensen van de andere
Oosteuropese landen, hetgeen tot krachtig verzet
van enkele van deze landen tegen de Comecon
in zijn oorspronkelijke opzet heeft geleid. Zo was
aan Roemenië dc rol toebedeeld van agrarisch
producent voor de; totale communistische
gemeenschap in Europa, het land moest afzien
van industrialisatie op grond van een door de
Russen ontworpen schema van internationale
arbeidsverdeling. De Roemenen voelden bitter
weinig voor deze gedachtengang omdat zij
vreesden dat de levensstandaard alleen maar kon
stijgen indien tot grootscheepse industrialisatie
zou worden overgegaan.
De Sovjet-Unie neemt in de Comecon een
sleutelpositie in. Het land voorziet de andere
lidstaten van aardolie en ijzerertsen, terwijl het
meer dan driekwart van de exportproduktie van
deze landen afneemt.
Tsjeoho-SIowakije is afhankelijk van Rusland waf
de afzet van machines betreft. In deze tak van
nijverheid hebben de Tsjecho-Slowaken zich
vanaf het beginvan de jaren vijftig
gespecialiseerd, voortbouwende op 'n vooroorlogse
traditie. De kwaliteit en de technische
bruikbaarheid van de Tsjechische produkten was
echter zo slecht, dat zij in de Westerse landen
geen afzet konden vinden. Enige weken geleden
heeft de nieuwe vice-president van Tsjeoho-
SIowakije, de vermaarde econoom prof. Sik, in
een televisietoespraak toegegeven dat de
Tsjechische machines niet zo lang mee kunnen
als die van de Westerse landen.
Moeilijkheden
Binnen de Comecon doen zich vanaf zijn op
richting grote problemen voor. Buiten die welke
betrekking hebben op het verzet van enkele
leden tegen de door de Russen bedachte inter
nationale arbeidsverdeling, zijn er problemen mei
betrekking' tot de graad van liberalisering van de
economische ontwikkeling.
Nog in 1962 had de vroegere bewindhebber in
Tsjecho-Slowakije Novotny een warm pleidooi
gehouden voor een gecentraliseerde procluktie- en
distributieplanning. De feitelijke gang van zaken
is mede onder invloed van nieuwe economische
denkbeelden van de Russische economen
Libermann en Leontjev geheel anders ver
lopen. De produktie is steeds meer een zaak van
de ondernemingen zelf geworden waarbij hel
winst- en afzetprlncipe als basis is genomen.
Ook op het terrein van de monetaire samen
werking zijn grote problemen ontstaan. Tsjecho-
Slowakije heeft zich voorstander verklaard van
een gemeenschappelijke Donaumarkt tezamen
met Hongarije, Roemenië en Zuid-Sla/vië. Dc
Russen voelen echter niets voor dit idee, omdat
het een breuk in de Comecon zou teweegbrengen,
Deze landen waren bovendien van plan te komen
tot onderlinge convertibiliteit van hun valuta's
omdat he<t multilaterale betalingsschema van de
Comecon niet voldoet. Ook merkten deze leden
telkens op, dat zij economische banden met Wes
terse landen op prijs stellen.' De Zuidslaven en
de Roemenen hebben in de afgelopen jaren op
eigen gelegenheid nauwe economische betrek
kingen met het Westen aangeknoopt. Het nieuwe
Tsjechische bewind was van plan zich hierbij aan
te sluiten. Zij vreesde dat de politiek van de
Sovjet-Unie, Polen en Oost-Duitsland op de lange
termijn kataatrofaal zou kunnen zijn, omdat deze
landen alcli «leeds meer van de wereldmarkt
isoleren en de voorkeur- geven aan bilaterale
handelsverdragen met Westerse landen.
Crisis
Tsjecho-Slowakije bevindt zioh reeds twee jaren
in een economische crisis. De economische struc
tuur van hel land kan alleen maar worden gere
viseerd door een fundamentele wijziging van de
lirjjzcnstriicltiiir en door grootscheepse decentra
lisatie van de industrie. De Sovjets hebben deze
zienswijze afgekeurd, omdat toepassing ervan
kapitalistische elementen in het systeem zou bin
nensmokkelen die zouden kunnen leiden tot aan
tasting van de politieke structuur van de volks
De nieuwe communistische leiders wisten zich
gesteund door de groep moderne economen onder
leiding van de vice-premier, professor Ota Sik.
Zij hadden een plan ontworpen om met behulp
van elementen uit de Westerse markteconomie
de nationale economische groei een krachtige
injectie te geven.
Dit jaar is er reeds verandering ingetreden. De
buitenlandse hulp is weer gestegen In tegen
stelling met voorgaande jaren, toen de export een
daling loonde. Ook ts meer aandacht besteed aan
de consumptiegoederenindustrie. In het kader
van de Comecon moest de Tajeoho-Siowaakse
economie zioh voornamelijk toeleggen op de
fabricage van kapitaalgoederen waardoor de
consumptiegoederen op do achtergrond zijn ge-
De militaire interventie zal aan de economie van
Tsjecho-Slowakije grote schade toebrengen. Het
ontbreken van politieke stabiliteit staat elke her
vorming en verbetering van de levensstandaard
in de weg. De Russen zullen naast politiek.' drók
ook economische pressie op de Tsjechen uit
oefenen. De huidige ontwikkelingen zetten een
rem op een nauwelijks begonnen groelfaze, die
voorlopig niet meer is kunnen worden dan een
afgebroken experiment.
Dr. Karl Renten, die in Hilversum de
Tsjecho-S'lowaakse „vrije" zenders
opspoort en zo voor een belangrijk
stuk nieuwsgaring zorgt.
Is Remes optimistisch over de afloop
van de Sovjettragedie?
Hij haalt de schouders op, produceert
een moeilijke glimlach voor de hoogst
biedende, zegt: .^Helaas, ik ben en
blijf een Tsjech. Ik ben zelf geen com
munist, niet, omdat ik wal tegen het
systeem heb. Ik heb de boeken van
Marx en Lenin niet eens gelezen. Maar
ik paste domweg niet in het systeem.
Zoiets merk je gauw. Je krijgt een
ideologie voorgeschoteld en je merkt
na een paar uur, dal het alleen pro
paganda is. Wat nu in mijn land is
gebeurd, heb ik al eerder meegemaakt,
München 1938, 15 maart 1930. 1948. El
ke keer knipper je met je ogen. je
denkt: „aKn dat nou zonder meer" en
dan merk je, dat het inderdaad alle
maal kan. Ik heb deze keer weer dat
zelfde hulpeloze gevoel gehad als bij
de dood van mijn vader. Je staat naar
zo'n stervende man te staren en je
denkt: „Ik heb eigenlijk te weinig
contact met hem gehad. Wal weet ik
eigenlijk van hem". Zo is het ook met
Tsjecho-Slowakije elke keer, ais je aan
de vrijheid begint te wennen, sterft ie
onder je handen. Een oude man, die je
nauwelijks kent, maar die je wel een
hoop verdriet bezorgt. Ik ben zelf al in
1948 het land uitgevlucht. Ik had er
niks meer te zoeken. Het papiertje heb
ik bewaard: „Een brevet van politieke
onbetrouwbaarheid". Daar kon je geen
kant meer uit.
Weet wat tragisch is? Al mijn vrien
den, die indertijd gebleven zijn. Al die
mensen, die een baantje als tramcon
ducteur hadden gekregen of bij de
stadsreiniging werkten. Jaar in jaar
uit. Juist de laatste maanden kreeg ik
van deze mensen opgetogen brieven.
Ze hadden hun baan op het ministerie
teruggekregen. Ze waren weer op hun
oorspronkelijk uitgangspunt terug. Ik
vraag me af, wat er nu weer mei ze
gaat gebeuren. Ik heb vrienden, die
achttien jaar in de gevangenis hebben
gezeten, omdat ze het niet eens waren
met het regime. Ze zijn nu vrij, maar
voor hoe lang? Ik zou zelf in septem
ber naar Tsjecho-Slowakije gaan, ik
heb in. Praag een moeder van 87, die
ik in twintig jaar zegge en schrijve
één keer heb gezien. Ik zal er waar
schijnlijk nog een paar jaar bij moe
ten doen, want de kans is mooi ver-
llezehcrw
„Dc Russen houden vol, dat ze ons
weer eens bevrijd hebben. De Tsjech
zegt: „Hij heeft mijn land bezet". Het
zijn twee woorden, die op een gegeven
moment precies hetzelfde betekenen.
Ik heb in mijn leven nog nooil een be
zetter gezien, die niet kwam met de be
doeling om iets te redden.
Ik persoonlijk heb alleen het geduld
niet opgebracht om te wachten op die
redding. Ik had een geweldige baan in
Praag, een huis met alles er op en er
aan. Twee piano's. Een tuin. Als je dan
met één hemd en één broek de grens
overvlucht, dan zijn het niet die zaken,
die je mist. Een huis, een auto. Het
zijn abstracties. Maar dat stomme
porceleinen beeldje van een man met
accordeon, dat boven op de piano stond,
dat miste ik. Ik was als een kind zo
blij, toen iemand dat jaren later voor
me meenam. Hij had hel zien staan
'■ri dacht, dat ik er wel blij mee zou
zijn."
Keines glimlachte. Zegt dan geprik
keld: „Weet je, wat me steekt? Ik heb
weken lang geroepen: die Russen pik
ken het niet, ze vallen onslannd bin
nen, maar toen ze alsmaar wegble
ven. begon ik te aarzelen. Natuurlijk,
ik kende hun streken. Ik weet er alles
van, maar het duurde zo lang, dat ik
dacht: „Nou durven ze niet meer". U
weet hel. Op dat moment kwamen ze.
Kijk, daar heb Ik nou de peet over".
Flitsen rond
Tsjecho-Slowakije
7
,KW DELHI lil de Tsjecho-
Slowaakse ambassade van New
Delhi dreef het Indiase parlements
lid Sondi tien ezels binnen, die de
namen droegen van de militaire
leiders van het Warschaupact. „Dc
inval in Tsjeeho-SlowakUe is het
werk van ezels geweest", zei hij.
'vVENEN Tot gisteravond heb-
oen 150 Tsjecho-Slowaken in Oos
tenrijk asiel aangevraagd. Er zijn
voorts in dit land 2400 Tsjecho-
Slowaakse toeristen, die de ont
wikkelingen willen afwachten.
PRAA^i De vrije zender Mld-
dcn-Bohemen meldt, dat dc radio
omroeper Jlri l.ukas, die met dc
Rusen samenwerkt, uit de com
munistische partij is gezet.
PRAAG Vrije Tsjecho-Slowaak-
se zenders maken melding van een
geheime Russische zender, die de
Russische inval veroordeelt.
WULLOWITZ Via Wullowitz
aan de grens tussen Oostenrijk en
Tsjecho-Slowakije mogen sedert
gistermiddag geen buitenlanders
meer Tsjecho-Slowakije binnen
komen. Zestig Russische tanks zijn
naar de grens gedirigeerd. Ook de
grenzen met Beieren zijn voor
reizigers uit Wes--Duitsland en
andere Westelijke landen gesloten.
UTRECHT Het aannemen, van
wagonladingen en stukgoed uit
Tsjecho-Slowakije en voorts via
alle Oostduits-Tsjechlsche en
Pools-Tsjcchische grensovergangen
is gestremd. Vervoer naar Tsjecho-
Slowakije is alleen mogelijk via de
Westduitse en Oostenrijkse grens.
VENETIë Dc Tsjecho-Slowaak-
se cineasten Yvan Passer en Jlri
Kreijoik hebben in Venetië opge
roepen voor een boycot van de
landen, wier troepen Tsjecho-
Slowakije zijn binnengevallen.
PRAAG In het centrum van
Praag hebben twintig man een
vrouw afgetuigd, die aangepapt
had met een Russische tankbeman
ning. De politie greep na enige tijd
in en ontzette de vrouw.
WASHINGTON De V.S. hebben
bU de Sovjet-Unie geprotesteerd
tegen drie incidenten in Praag
waarbij Russische troepen en Ame
rikaanse diplomaten betrokken
waren. Eenmaal zou een auto van
een militair attaché zijn bescho
ten', voorts drongen Russische
militairen het vertrek binnen van
een ambassadefunctionaris en ten
slotte hadden Russische militairen
appels gegapt uit de tuin van de
ambassade.
PARIJS Het bezoek dat de
Poolse leider Gomoelka in oktober
aan Frankrijk zou brengen, is voor
onbepaalde tijd uitgesteld.
PEKING China heeft bij de
Sovjet-Unie geprotesteerd, omdat
Russische soldaten over de Chinese
ambassade in Praag zouden heb
ben geschoten.
DEN HAAG Het bestuur' van de
internationale zuivelbond, waarbij
ook Nederland is aangesloten, heeft
Iresloten de jaarvergadering in
Moskou niet te laten doorgaan.
BERLIJN Jongelui in West-
BcrlUn hebben een Russische bus.
die op weg was naar het Russische
oorlogsmonument met hakenkrui
sen en ss-tckens beklad, toen het
voertuig, vol met militairen, bij
een rood stoplicht wachten moest.
PRAAG Volgens de vrije zen
ders zijn momenteel achttien Rus
sische auto's met meetapparatuur
bezig met het opsporen van
heime zenders. Zij worden bijge
staan door Russisch ambassade
personeel.
LONDEN Premier Wilson heeft
afwijzend gereageerd op eventuele
economische sancties' tegen
Sovjet-Unie en verklaard, dat de
toekomst van de wereld afhangt
van het bestaan van Oost en West
naast elkaar.
MOSKOU Larissa Daniel, vr<
van de schrijver Joeri Daniel, die
een gevangenisstraf van vijf jaar
uitzit en Pavel Litvinov, kleinzoon
van de oud-minister van Buiten
landse Zaken, zijn zondag aange
houden toen zij probeerden op het
Rode Plein een betoging te orga
niseren tegen de interventie in
Tsjecho-Slowakije, zo wordt uit
gewoonlijk welingelichte bron in
Moskou vernomen.
PRAAG Radio Vrij Praag heeft
meegedeeld dat de Russische auto
riteiten ln hun ambassade In Praag
een televisiezender hebben opge
richt, in strUd met het huidige in
ternationale reglement, en dat de
uitzendingen daarvan andere tele
visiestations kunnen storen. Ge«
vraagd wordt niet naar de uitzei*
dingen van de Russische zender té
kijken.
