uren verder
op weg naar..
Nog
11.000 nachtjes
slapen
Romanticus
van de
toekomst
Professor dr. Fred. L. Polak beoefent al ruim
twintig jaar prognostica toekomstkunde. Op dat
gebied heeft hij internationale faam verworven. Er
zijn echter ook mensen, zij het een allengs afnemend
aantal, die zijn uitspraken maar in geringe mate waar
deren. Of helemaal niet....
Professor Polak is voorzitter van de in Nederland
gevestigde Stichting Mankind 2000 International, een
organisatie van ongeveer vijfhonderd in de wereld
vooraanstaande geleerden, die zich, net als de
heer Polak, bezighouden met een toekomst op de
lange termijn waarover de man in de straat nog niet
piekert.
Onmogelijk
Professor Polak kwam vele malen in
het nieuws naar aanleiding van zijn
opzienbarende uitspraken. Ook publi
ceerde hij boeken, waarvan „De toe
komst 's verleden tijd" en „De nieuwe
wereld der automatie" de bekendste
zijn. Binnenkort verschijnt bij de
uitgeversmaatschappij Kluwer Jn De-
yentér zijn laatste"went:' „Prógnost'ica",
het eerste w'etènsbhappélljk hratiÜoek
ter wereld op dat gebied.
Professor Polak vervulde leidende
functies in het vaderlandse bedrijfs
leven en bij de overheid. In 1960 kwam
lift naar Enschede voor een directeur
schap bij de N.V. Menko. Na een
meningsverschil op directioneel niveau
inzake het toekomstig bedrijfsbeleid,
achtte hij het beter zich terug te
trekken. Thans woont professor Polak
in Wassenaar, waar hij zich groten
deels wijdt, aan zijn grote passie: prog
nostica.
Opzienbarend
Professor Fred. L. Polak is een ge
leerde in de niet-weet-kunde. Dat
klinkt wellicht een beetje oneerbiedig
voor een man, die er al ruim twintig
jaar blijk van geeft een oorspronke
lijke en veelal achteraf bevestigde kijk
te hebben op toekomstige ontwikke
lingen. Deze bracht hij in tal van
boeken, essays en kranteartikelen
onder de aandacht van leken en
wetenschapsmensen in binnen, en
buitenland. Vaak zijn zijn theorieën
opzienbarend. Naar de mening van
sommigen voor een deel nauwelijks
geloofwaardig. Dat laatste geldt echter
meer voor Nederland dan voor het
buitenland.
Fred. L. Polak blikt namelijk al heel
ver vooruit. Verder dan vrijwel ieder
een, die anno 1968 leeft en zich om
het over tweeëndertig jaar aanwezig
zijnde „2000" nog geen al te grote
zorgen baart.
Er zijn nuchtere personen, die mee
warig glimlachen om de voorspellingen
van de Wassenaarse doctor in de so
ciale wetenschappen. Ietwat gering
schattend spreken zij over „koffiedik-
kijkerfj", alsof Fred. L. Polak de eerste
de beste sterrenwichelaar of waar
zegger zou zijn.
Niettemin schreven wij: professor in
de niet-weet-kunde. Met deze om
schrijving bedoelen wij te zeggen, dat
hij zich bezighoudt met de situatie in
tijdperken waarvan praktisch niets
met volstrekte zekerheid is te zeggen.
Niemand ook Fred. L. Polak niet
weet namelijk onomstotelijk hoe de
wereld er in 2000 of daaromtrent pre
cies zal uitzien. De waarde van het
pionierswerk van de heer Polak willen
wij niet aantasten. Te weinig realiseert
men zich over het algemeen, dat het
nog maar tweeëndertig jaar ofwel on
geveer elfduizend nachtjes slapen
duurt, als de twintigste eeuw in de
christelijke jaartelling voor de eenen
twintigste wordt gewisseld. Te weinig
houden deskundigen zich bezig met de
dingen, die komen gaan en dat er in
de toekomstige tijd veel en snelle ver
anderingen zullen zijn, staat vast.
Vraagtekens
Maar achter het hoe en wat rijzen
vraagtekens. Iets concreets is niet met
stelligheid mee te delen. Wel zijn er
echter al duidelijke aanwijzingen te
geven. Dat doet Fred. L. Polak. Hoe
komt hij tot zijn zienswijze(n)
Professor Polak vindt dit een heel
moeilijke vraag. Na enig denken toch
een antwoord: „In de eerste plaats heb
je natuurlijk bepaalde ontwikkelings
trends, die je doortrekt. Deze zijn
uiteraard niet voldoende. Er komt bij
wat je zelf in dlie ontwikkeling nog
verder ziet liggen, maar wat op dit
moment niet aantoonbaar en voor ver
schil van interpretatie vatbaar is. Er
zijn allicht diverse symptomen, diverse
indicaties, die t,och min of *neer duide
lijk in een bepaalde richting op iets
wijzen. Bovendien gaat alles wat ik
schrijf door de zeef van de vak
literatuur. Op het gebied van de auto
matisering bijvoorbeeld volg ik van
zeer nabij wat er op dat gv.-led inter
nationaal wordt gepubliceerd. Dan is
er nog een derde elemen^ en dat stuit
op de meeste weerstand: de fantasie,
de verbeeldingskracht. Want je moet
niet alleen de bestaande toestand in
Volle omvang kunnen doordenken,
maar je daarbij ook nog mogelijke
evoluties, wijzigingen of zelfs door
braken kunnen voorstellen. Laat ik een
voorbeeld geven. Stel, dat ik in een
tijdschrift een artikel doorneem over
machines, die net als kinderen kunnen
leren. Die dus door schade en schande
wijzer worden en die een bepaalde
tactiek gaan volgen, die een bepaalde
strategie en initiatieven ontwikkelen,
die zelfstandig een keuze kunnen
maken, die originele en doeltreffende
besluiten kunnen nemen. Deze ge
gevens pas ik in elkaar en dan zeg
ik: dit begint toch te naderen tot iets
waar wij alleen nog maar menselijke
begrippen voor hebben dat wij
aanduiden als intelligentie, creativiteit,
originaliteit of „denken'' wij be
schikken namelijk niet over andere
omschrijvingen om precies aan te
duiden wat die machines doen. Ik wil
helemaal niet beweren, dat die appara
tuur net zo gaat denken als een mens
denkt. Dat kan bepaald niet. Maar ik
zeg wel, dat automatie-apparaturen
en instrumenten een groot aantal pro
cessen, die de mens nu exclusief ver
richt, op hun wijze gaan uitvoeren en
met veel betere, snellere en betrouw
baardere resultaten.
Misschien zelfs wel verbijsterend wat
betreft tempo, accuratesse en kwa
liteit. Ook in de oplossing van pro
blemen, die een mens niet of nauwe
lijks tot een einde kan brengen, ook
niet met hele teams van geleerden.
Zo'n machine gaat voor bepaalde doel
einden het menselijk denkvermogen
overtreffen. Ze zullen dingen doen, die
men niet meer volledig kan voorzien.
Er is wel een „input" ingestopt, maar
je weet niet nauwkeurig wat daaruit
zal komen. Dit zijn thans harde feiten.
Wat ik dus doe, is mij op grond van
deze feitelijke gegevens een visie eigen
maken, waarbij ik de gegevens als het
ware assembleer, waarbij Ik ze samen
voeg en ze tot een synthese breng in
een vooruittastende zienswijze. Het
merkwaardige is, dat heel veel van de
dingen, die ik twintig of ook nog wel
tien jaar geleden voorspelde, niet
alleen zijn uitgekomen, maar sneller en
in een sterkere mate dan ik toen
durfde zeggen".
Miskenning
Heeft u het als onaangenaam ervaren,
wanneer er mensen waren, die u om
uw theorieën uitlachten f
„Men gaf vanaf het begin mijn uit
spraken alle mogelijke etiketten: zij
zijn niet serieus, zij zijn fantastisch,
zij zijn sensationeel etc. Deze op
merkingen vond ik niet kwetsend. Dat
komt omdat Ik een groot liefhebber
ben van de geschiedenis. Ik weet daar
uit. dat ledereen, die nieuwe denk
beelden naar voren brengt, altijd een
afwerende houding van anderen krijgt
te verduren. En als je daar niet tegen
kunt, als je te overgevoelig bent, dan
moet je je mond houden. Je dient er op
voorbereid te zijn, dat je stuit op
miskenning. Dit moet je echter gewoon
van je afschudden, waarbij je met
voldoende zelfvertrouwen moet kunnen
zeggen: de tijd zal het leren, wij zullen
het wel zien. Laten wij maar rustig
afwachten. Het vermogen van de
mensen om nieuwe dingen te aan
vaarden, is tamelijk beperkt. Dat
zagen wij al zo vaak: bijvoorbeeld bij
de eerste vliegtuigen. Zij die in het
begin de experimenten namen, werden
weggehoond. Raketten en ruimte
schepen achtte men absoluut on
mogelijk. Zelfs de elektrische lamp
vond men bespottelijk. Het bestaan en
de toepassing ervan sloot men uit Dat
gebeurde ook door gezaghebbende des
kundigen. Eigenlijk zou je kunnen
zeggen, dat a-He nieuwe technische vin
dingen. alle vernieuwingen in het
denken door een periode van weerstand
Onmogelijk
teiten leerstoelen voor dit vak. De
Amerikaanse academie voor weten
schappen stelde een belangrijke com
missie in voor het jaar 2000, die al
hele reeksen belangwekkende rap
porten uitgaf. Er zijn daar tevens be
roemde denkfabrieken, waarvan de
grootste meer dan drieduizend mede
werkers telt, die systematisch studie
maken van allerhande toekomst-
problemen op lange termijn. In
Europa vordert men zeer lang
zaam. In Parijs geeft men aan de
Sorbonne colleges in toekomstkunde.
Men is daarmee nu ook hard bezig in
Berlijn en Hamburg. En in Londen
werkt men aan de voorbereidingen".
En in Nederlandf
„In o
zover mij bekend,
Onmogelijk
heen moestep, voordat men ze accep
teerde. De eerste trein, snelheid dertig
kilometer per uur, werd de mensen als
lichamelijk en geestelijk bijzonder ge
vaarlijk ten sterkste afgeraden. Wat
heeft Freud niet allemaal over zich
heen laten gaan, voordat zijn termino
logie ingeburgerd raakte. Zoiets dien je
filosofisch te aanvaarden en als je
daartoe niet in staat of bereid bent,
dan is het beter er niet aan te be
ginnen".
Nederland ligt achter
Wat betekent voor u het woordje toe
komst f
„Ja, daar moet ik altijd een exacter
tijdsdimensie aan geven. Want toe
komst op zichzelf kan zijn het jaar
2000, de eenentwintigste eeuw en het
jaar 3000 of nog later. Waar ik over
spreek is een periode die grotendeels
ligt tussen 1985 en 2050. Met juiste
getallen werken is onmogelijk. Er zijn
bovendien verschillen per land. Er
zullen in de Verenigde Staten een aan
tal dingen veel eerder gebeuren dan in
Nederland. Wij liggen achter op de
Verenigde Staten. Europa in zijn ge
heel trouwens ook".
Vindt u dat er in Nederland te weinig
aan wat u prognostica noemt, wordt
gedaant
„Natuurlijk vind ik dat. Wjj zijn op dit
terrein onderontwikkeld. In Amerika
bestaan aan verschillende
Bent u wellicht een profeet, die. in
eigen land niet wordt geëerd f
„Nee, dat'kunt u nu niet meer zéggen.
Tien jaar geleden misschien nog wel.
Maar op het ogenblik is dat niet mo
gelijk. Natuurlijk zijn er nog weer
standen. De belangstelling en niet
zelden ook de waardering voor mijn
werk stijgt echter vooral de laatste
jaren haast met de dag".
Prognostica
17 betitelt uw kijken in de tóekomst
liever met prognostica dan met futu
rologief Waarom f
„Jahet woordje futurologie werkt
eigenlijk als een magneet op de weer
stand, ook .omdat het doet denken aan
astrologie. Prognostica is naar mijn
mening een betere term, omdat het
zuiverder aangeeft wat men eigenlijk
doet, namelijk het maken van prog
noses op de langere termijn. Voor mij
is het een iets meer wetenschappelijker
benaming dan futurologie, die, althans
vroeger, wel eens een beetje de lach
lust opwekte".
de
„O nee, beslist niet. Integendeel. Het
is zo, dat ik de zogenaamde futuro
logie op een volstrekt wetenschappe
lijke basis wil brengen. Die ontbreekt
er veelal nog aan. Er kleeft nog iets
aan van dat koffiedikkijken en dat in
het wilde weg speculeren. Overigens
vergat ik nog te vermelden, dat men
achter het IJzerén Gordijn veel aan
prognostica doet. Overal, in Moskou,
Warschau, Praag en Boedapest func
tioneren' reeds instituten of ze zijn in
oprichting. In Japan is dezelfde ten
dens in sterke mate waar te nemen.
Dit land werpt zich met dezelfde
energie op de prognostica als vroeger
op de techniek. Men ziet kennelijk in
Japan, dat wanneer men zich doel
bewust op die toekomstkunde gaat
oriënteren, de resultaten daarvan alles
zouden kunnen slaan wat men elders
Romanticus
Uit de artikelen van uw hand zou men
kunnen afleiden,'dat-ü een romanticus
bentf
„Zo'n indruk is wel juist. Ik stara uit
een muziekfamilie. Mijn vader was
tweede concertmeester van het Con
certgebouworkest. Zonder romantisch
van aard te zijn, kun je nooit vol
doende fantasie ontwikkelen. Alleen,
de term romantisch wordt meestal ge
bezigd voor iemand, die naar het ver
leden kijkt. Ik kijk daarentegen naur
de toekomst. Daardoor zou zo'n terra
dus misverstand kunnen wekken. Voor
zover men van mij zegt: „Voorzien van
de nodige verbeeldingskracht voor eer-i
betere en andere toekomst", ja, moa'.r
wanneer men bedoelt, dat, ik nostal
gisch verlang naar het voorbije vei'
ledèrt: nee".
Niettemin een klein stapje terug. V
was tijdens uw directeurschap bij
Menko in Enschede erg geporteerd
voor een fusie van deze onderneming
met andere. U bent een voorstander
Van schaalvergrotingen in de industrie.
„Inderdaad. Maar ik vind het niet
juist hier aahteraf op in te gaan. Wij
zijn indertijd als goede vrienden zon
der rancunes uit elkaar gegaan. Na
kaarten heeft weinig -zin, ook niet als
de feiten je nadien toch gelijk schijnen
te hebben gegeven. Ook in dat geval
verdient, het aanbeviïfing de toekomst
zo positief mogelijk tegemoet te treden.
Wat het samengaan Van bedrijven be
treft is nog mijn mening, dat dit, mits
goed uitgevoerd, vruchten kan af
werpen. Gezamenlijk kan men de con
currentie beter opvangen, er zijn gro
tere investeringen mogelijk, ook voor
research en daarvoor krijgt men ge
makkelijker financiering. Met het oog
op de E.E.G., ik denk zelfs aan de
E.F.T.A., en ook gezien de Ameri
kaanse penetratie in Europa is samen
werking een dringende eis. Maar ja,
er liggen nu eenmaal tevens mense
lijke problemen. Die zijn onvermijdelijk,
doch niet onoplosbaar".
Vieten, Teleac, Zwolsman
In 1962 kwam uw vrouw in het nieuws
omdat zij de Duitse hondenhandelaar
Heinz Vieten aan de grens een klap
gaf, aangezien deze li ier te lande dieren
opkocht en bijeenharkte, die voor wei
nig verheffende doeleinden zouden zijn
bestemd. Later schreef men in de kran
ten over uw beëindiging van het
voorzitterschap van de door u gestichte
Teleac en nog later kwam daarbij een
procedure tegen Zwolsman. Dit alles
tezamen genomen deed volgens som
migen wel enige afbreuk aan ww
image, al had u in de verschillende
zaken telkens ook medestanders.
„Dat Ls inderdaad mogelijk. Deze
kwesties kwamen zuiver toevallig J
of meer tegelijk. Van de die™
beschermingszaak kan ik zeggen, F
ik mij toen helemaal achter
vrouw stelde omdat ik van m
was en dat nog ben, een goec
rechtvaardige zaak te dienen,
u weet is dan ook mede door 1
toedoen uiteindelijk, de vergunning,y
Vieten voor Nederland ingetrokli
Zij bond deze strijd in het algeoii
belang aan. De problemen bij Tel;
zijn in der minne opgelost. ,Ik ben
toen mijn termijn als voorzitter
einde liep, met een officiële afschel
receptie weggegaan, vooral
Teleac niet, zoals ik steeds voorop i
steld had, regelmatig voldoende i
breiding van de zendtijd kreeg. Bovi
dien lagen de tijdstippen van de Tele;
programma's bijzonder ongunst
Steeds heel vroeg of heel laat.
trouwens ook nog. Men rekent in H
versum te veel aan de hand van
dichtheid.' Dat is een verkeerd
rium. Er wordt vergeten; dat als
voor educatieve doeleinden
mensen bereikt, dit het duizendvoud
aantal is van wat je als regel metf
lezing haalt. Over de zaak-Zwolsir
kan ik weinig zeggen. Dit geschil
nog niet geheel afgehandeld. Ik i
mij echter heel goed voorstellen,
een en ander wegens onbekendhi
met de ware toedracht destijds
eigen image niet ten goede is gekom
Ik heb de overtuiging, dat onder
wat al te roerig verleden nadien e
streep is gezet. De toekomst is
slotte ook hier van meer belang,
bedoeling was destijds dat ik tezam
met de heer Paul Rijkens, de o:
president van Unilever, als advisf
zou optreden om te trachten het
gerafelde beeld van Zwolsman do
een meer verantwoord toekomstbeli
te verbeteren".
Einde gesprek. Wij leven drieëneenhi
uur verder op weg naar 2000. I
minimale fractie op een afstand i
tweeëndertig jaar. Toch is de snelhe
waarmee wij erheen gaan hoog. Hog
dan wij denken. Wellicht is de huidi
voorstelling van 2000 in 1985 al
kelijkheid. Het zou prof. Polak n
verbazen. Een van zijn werken noem
hij „De toekomst is verleden tijd". Zo
vaart valt dan ook niet gemakkeli
bij te benen.
Gevaarlijk
