antonio de oiiveira salazar veertig jaar dictator zonder ophef (Van een bijzondere medewerker I Bij het woord „dictator" denken wij, kinderen van de twintigste eeuw, het eerst aan de namaak- caes&r met zijn machtige onder kaak, die zijn volk toebrulde: liever één dag leeuw dan honderd jaar schaap, of aan de korporaal van Braunau, die met zijn hame remie woorden en hysterisch over slaande stem een groot cultuur volk met een misdadige ideologie begoochelde en tot oneer en schan de bracht, of aan de sombere man met de grote snor, die verstrikt in ongeneeslijk wantrouwen dui zenden en duizenden, onder wie zijn beste strijdmakkers, liet folte ren en tot vernederende ?elf- bekentenissen dwong alvorens ze aan de beul uit te leveren. VVe denken aan de pronunciamentos van eerzuchtige generaals, die kibbelende politici met één gebaar opzij schuiven om met harde hand orde en rust voor het uiterlijk te beveiligen. We denken aan massa bijeenkomsten en donderende bijvalsbetuigingen, aan machts begeerte en machtsvertoon. Dr. Antonio de Oliveira Salazar. Met deze beelden en verschijnselen strookt In het geheel niet de figuur van een dictator, die veertig jaar geléden als het ware zijns ondanks en na veel tegenstribbelen aan het hoofd /van zijn land, Portugal, kwam te staan en daar nog staat: doctor Antonio de Oliveira Salazar. Hij is als zoon van een landarbeider in 1889 geboren in een dorpje in de buurt van Co'imbra. School gaan kon hij daar niét, maar hij leerde lezen en schrijven van een van de weinige geletterden in het dorp. Dat opende de weg naar het seminarie, doch het priesterschap bleek zijn roeping niet te zijn. Wel kreeg hij de gelegenheid om rechten te studeren aan de aloude universiteit van Coimbra. Hij werd een echte man van de wetenschap, die al op 27-jarige leeftijd tot hoogleraar in de economie werd benoemd. Hij had nauwelijks belangstelling voor het politieke gebeuren, al had dat in Portugal steeds zijn spectaculaire aspecten. Dit land, wel eens het balkon van Europa genoemd, had een glorietijd gekend, toen zijn zeevaarders pioniers waren in het ontdekken van vreemde landen en een groot koloniaal rijk opbouwden: in Afrika, in Azië, in Zuid-Amerika. Echter verloor het land in 1580 zijn zelfstandigheid aan Spanje en daardoor werd het meteen betrokken in de oorlogen met Engeland en de Republiek der Verenigde Nederlanden. Van het machtige koloniale rijk in Azië gingen alle bezittingen in India, Indonesië, Formosa, Malakka en Ceylon verloren op drie kleine stukjes na Goa, Macao en de helft van Timor. In Afrika bleven slechts over Mozambique, Angola en een stukje Guinea. En dan was er nog alfe groot brok het door Cabral ontdekte en veroverde Brazilië. Zqn belangstelling voor politieke zaken was echter weer gewekt en hü bleef daarvan getuigen in lezingen cn kranteartikelen. De generaals verze keren op hun manier rust cn orde. Voor de sanering van de economie roe pen ze de hulp van de Volkenbond in. Die toont zich geneigd tot het ver strekken van een grote lening, mits Portugal zich de voogdij van een Vol kenbondscommissaris laat welgevallen. Zulk een vooruitzicht wekt groot ver zet in het land. Dat zou Portugals eer te na komen. Ook Salazar liet zqn stem in de pers horen: Portugal heeft geen hulp van buiten nodig, het kan zich uit eigen kracht herstellen. C'ar- mona herhaalde toen zqn poging de bekwame professor voor het minister schap te strikken. Die stribbelde eerst nog tegen, maar. toen men zijn strin gente eis, neerkomend op een finan cieel dictatorschap over alle ministers aanvaardde, stemde hjj toe. Dat was op 27 april 1928. poratieve Kamer, die het gekozen par lement moest vervangen. In Mussolini's conceptie werden de corporaties staats organen, willige werktuigen in handen van de alleenheersende fascistische partij. Salazar vond in de geschiedenis van Portugal zeker geen motieven om ver rukt te zijn over de parlementaire democratie. Het onversneden corpora tisme trok hem ook aan. Van uit voering ervan naar Italiaans model wilde hij echter niet weten, niet het minst om de fraseologie van de pom peuze poseur Mussolini. Vandaar, dat hij een tussenoplossing zocht, waarin elementen van het ene en het andere sanering worsteling In 1640 ontworstelde Portugal zich weer aan de Spaanse heerschappij. Onder de opeenvolgende koningen uit het huis van Braganza heeft het zich weer wat opgericht, mede met steun van de Engelsen, die zich door een verdrag van 1703 min of meer een handelsmonopolie verwierven. Groot werd intussen de invloed van de geesteiykheid, die zelfs verscheidene regeringsposten ging bezetten. Daaraan kwam een einde, toen de markies De Pombal tot de post van eerste minister werd geroepen, een krachtige, dictatoriale figuur, anti-klerikaal in hart en nieren, die met ijzeren hand tegen het verzet van adel en geestelijkheid in, grote hervormings plannen doorzette. In een aanslag op de koning vond hij aanleiding om een aantal geestelijken, waarschijnlijk vol komen onschuldig aan de misdaad, voor een bijzondere rechtbank te laten vonnissen en in het openbaar op wrede wijze te laten terechtstellen. Met Napoleon komen nieuwe aanslagen op Portugals gebied en onafhankelijkheid. Met behulp van de Engelsen werden de invasies gekeerd, doch een zware slag trof het Portugese rijk, toen Brazilië zich in 1822 tot onafhankelijke slaat uitriep en de Portugese bezetting verjoeg. De negentiende eeuw ziet het land In voortdurende en vergeefse worsteling om een liberaal-democra tisch regeringssysteem goed te doen functioneren. In zeventig jaar tij da versleet het land zeshonderd zestig staatslieden in het leiderschap. Het was al staatsgreep en binnen landse twisten wat de klok sloeg en in de eerste decennia van de twintigste eeuw was het niet veel beter. In 1906 zocht de koning weer een uitveeg in dictatoriale volmachten voor zijn eerste minister Franco. Twee jaar later kreeg hij het antwoord in een bomaanslag, die hem en zijn oudste zoon doodde. De tweede zoon, Manuel, die ongedeerd was gebleven, heeft nog ruim twee jaar geregeerd. Toen moest hij de weg van de ballingschap opgaan, Portugal werd een republiek. Het betekende geen stabilisatie van de politieke ver houdingen. In vijftien jaar tijds was er een opvolging van acht staatshoofden, waarvan er één werd vermoord. Een felle anti-klerikale politiek voerde de boventoon. In 1921 werd een poging gewaagd om daartegen een dam op te werpen: een katholieke centrumpartij werd opgericht. Salazar liet zich over halen uit zijn Isolement als geleerde te treden. Hij werd een van de drie gekozen afgevaardigden van de nieuwe partij. Precies één dag woonde hij een woelige parlementszitting bij. Toen Door de orthodoxe middelen van strikt sluitende begrotingen, aflossing van vlottende schulden, stabilisatie van de munt kwam Portugals economie weer in kalmer vaarwater en sindsdien is de escudo een harde valuta gebleven. Het was echter niet alleen de econo mie, die sanering behoefde. Het geheel verziekte staatswezen moest genezen worden. Hierover had Salazar ook uit gesproken denkbeelden, die op de in 1933 tot stand gekomen nieuwe grond wet sterk hun stempel drukten. Die uitgesproken denkbeelden kan men niet los zien van de toestanden en stro mingen in die jaren. De parlementaire democratie, berustend op het algemeen kiesrecht, had in Europa na de eerste wereldoorlog aanvankelijk een ge weldige hausse beleefd. Doch het vrije spel van de partijen vereist een hoge mate van politieke ontwikkeling, zelf discipline. eerlijkheid en verdraag zaamheid, wil het heilzaam func tioneren. In verscheidene landen deed men bij het ontbreken van dergelijke voorwaarden droevige ervaringen op. Antl-parlementarlsme kreeg wind in de zeilen, niet het minst bij jongeren, die vaart en waarachtigheid ver langden tegenover moeizaam com- promissengeknutsel. Hier kregen ook demagogen hun kans, het eerst in Italië, waar Mussolini het democra tische regeersysteem tot de grond toe afbrak. Daartegenover stelde hij het corporatisme, een samengaan van belangengroepen in organen, die aan de klassenstrijd een einde moesten maken, dit alles verenigd in een cor- Oude landarbeider, die, zoals zo- velen, de kunst van lezen en schrijven niet machtig is. Wat zij weten is een kwestie van geheugen. Hun enige „schrift" is een vinger afdruk als handtekening. waren opgenomen. We zien in de grondwet van 1933 wel een volks vertegenwoordiging, de Nationale Ver gadering. Ze wordt gekozen op grond van een beperkt kiesrecht, toegekend aan meerderjarige mannen, die kunnen lezen en schrijven, en aan meerder jarige vrouwen, die het einddiploma van een vakschool of van een instelling van middelbaar of hoger onderwijs hebben behaald. Dit wordt dan nog weer beperkt door uitsluiting van hen, die denkbeelden verkondigen in strijd met Portugals bestaan als onafhanke lijke staat en met de maatschappelijke orde met het doel hierdoor revolutie te ontketenen. Het kiessysteem is zo danig geregeld, dat aan de partij van Salazar, de Uniao Nacional, de beste kansen gegeven worden en de oppo sitie bijna geen been aan de grond krijgt. Bij de verkiezingen krijgt ze maar een maand de tijd een campagne onbegrip voor de tekenen van de nieuwe tijd te voeren, terwijl de dagbladen alle aan de regeringszijde staan. De pre sident wordt om de zeven jaar door een volksstemming onder dezelfde voorwaarden gekozen of herkozen. De wetgevende bevoegdheid van de Nationale Vergadering is ook beperkt. Ze komt hoogstens drie maanden per jaar bijeen. In de tussenliggende tijd mag de regering decreetwetten uit vaardigen. Weliswaar kunnen die wetten achteraf nog in de Nationale Vergadering besproken worden, maar veel zin heeft dat natuurlijk niet meer. Verder is er dan nog een corporatieve Kamer, samengesteld uit vertegenwoor digers van de plaatselijke besturen en van de administratieve, morele, cul turele en economische corporaties. Die Kamer geeft vooraf advies over in te dienen wetsontwerpen en uit te vaar digen decreetwetten. Ze kan het hele jaar door byeengeroepen worden. Meer dan een consultief en adviserend lichaam is ze echter niet. Het geheel ademt dus wel een groot wantrouwen ten opzichte van het par lementarisme, wat in overeenstemming is met de woorden, die Salazar op 9 december 1934 tot dc Nationale Ver gadering sprak: „Ik ben ervan over tuigd dat binnen twintig jaar, tenzü een ommekeer komt in dc gang der politieke ontwikkeling, in Europa geen wetgevende vergaderingen meer zullen bestaan". Portugal was veertig jaar geleden echter opgelucht, toen zo'n bekwaam, onzelfzuchtig, sober levend man de teugels stevig in handen nam, intriges en corruptie uitbande en aan de voort- Voor toeristen is Portugal schrijdende anarchie in de economie een halt toeriep. Uit de 'hoogte van onze democratische verworvenheden kunnen we smalend neerzien op zo'n tevredenheid, maar bij een volk, dat zozeer geleden had onder een ver worden democratie, was ze volkomen begrijpelijk. Veertig jaar geleden kon men ook tevreden zijn met een door Portugal te voeren koloniaal beleid, dat wars van alle racisme aan alle bewoners van de gebieden overzee de Portugese natio naliteit verleende en de gebieden in Afrika (Mozambique, Angola, Portu gees Guinea met de eilandjes Sao Tomas en Principe, mitsgaders de Kaap Verdische eilanden), in Azië I Macao, Goa en Portugees Timor) een voudig tot Portugese provincies pro clameerde, Menige mogendheid met overzeese gebieden was in die tijd nog niet zo ver. Het is echter de in elk „sterk" regime ingebouwde zwakte, dat het geen goede seismografen bezit om veranderingen in denken en verlangens duidelijk te registreren en dat het niet voldoende soepel Is om op dergelijke verande ringen en nieuwe stromingen tijdig te reageren. Wel is er altijd een geheime politie, die overal ogen en oren denkt te hebben zonder te beseffen, dat zij de innerlijkste roerselen niet kan be spioneren en bewaken oppositie Zo is er ook onder de betrekkelijk milde dictatuur van een man, die niets vertoont van „de arrogantie van de macht", een oppositie gegroeid, meest ondergronds werkend, maar ook zo nu en dan aan de oppervlakte komend, welker betekenis de overheid niet begrijpt en die ze maar het liefst het etiket „communisme" opdrukt. De terugkeer naar de klassieke regel van de economie, ,,de tering naar de nering zetten" werd door de professorale dictator zo ver doorgevoerd, dat hij van het aantrekken van buitenlands kapitaal bijna niet wilde weten, waardoor het land na de oorlog in de wedijver naar industriële expansie achterbleef. En aangezien het land zelf weinig natuurlijke rijkdommen bezit, kon er slechts matig iets gedaan worden aan de opheffing van de veelal lage levensstandaard, terwijl ook de bestrijding van het analfabetisme nog lang niet is voltooid. Wel zijn er verschillende stuwdammen en hydro- elektrische centrales gebouwd, die zeker bijdragen tot hoger welvaart. Visvangst, wijnbouw. kurklndustri* toerisme en de inkomsten uit de over zeese gebiedsdelen zijn ook niet zonder betekenis, doch dat dit alles niet vol doende is geweest, bewijst wel het feit, dat er nog veel armoede geleden wordt in het land en dat de stroom van emi granten naar andere landen in en buiten Europa aanhoudt. Pas in 1965 besloot Salazar het buitenlandse ka pitaal een grotere kans te geven in zijn land, dat nog welhaast een ont wikkelingsland kan genoemd worden. Tot het ontstaan van een oppositie heeft het schier onveranderd handha ven van het politieke systeem uit de dertiger jaren bijgedragen. Als nood verband voor een zwaar gewond staatswezen kon het bestaansreden hebben, als blijvend verband is het steeds érnstiger gaan knellen. Men kan in grote trekken drie opposi- sitionele stromingen aanwijzen. Aller eerst een liberaal-democratische, ont staan onder leiding van Salazars vroegere medestander generaal Del- gado, die by de presidentsverkiezingen van 1958 als oppositiekandidaat op trad, doch geen kans kreeg tegenover de officiële kandidaat Tomas. Hij is uitgeweken naar Brazilië en kwam weer sterk pi het nieuws, toen een volgeling van hem, kapitein Galvao, in januari 1961 in volle zee het gezag in handen nam van het grote passa giersschip Santa Maria, dat hij procla meerde tot „het eerste stukje vrij Portugal". Dit operetteaohtig gedoe liep dood door de vlucht in een Braziliaahse haven. Hiermee is echter het verlangen naar groter democra tische vrijhedon in Portugal niet dood gelopen. Ook jonge katholieken be gonnen zich te roeren en verlangden het recht om een christen-democra tische partij op te richten. Ze kregen steun van de bisschop van Porto, wat Salazar tot uitwijzing van deze vrij- moedige kerkelijke ambtsdrager deed besluiten. Geen teken van sterkte. Dat ook communisten tot een organi satie van verzet trachtten te komen, ligt In de rede. Veel is er niet bekend van de in het geheim werkende com munistische cellen, maar ze z ij n er. Dit feit versterkt weer de neiging van Salazars aanhangers om alle verzet maar op de kap van de communisten te schuiven. Toen Delgado zich in 1963 in Algiers had gevesbigd, trachtte hij daar alk tegenstanders van Salazars regime tf bundelen in één patriottisch froni waarbij hij het echter «poedig a stok kreeg met de communisten onde hen, die zoals gewoonlyk de eerste] viool wilden spelen. Delgado richtte! toen een eigen organisatie op, dief maar zwak bleef. Op 25 april 1961 werd hij onder geheimzinnige omstani digheden samen met zijn Braziliaans/ secretaresse dood gevonden in de buur van het Spaanse Bajadoz, vlak by di Portugese grens. Vermoord door d( geheime politie? Door zijn communis tische rivalen? Het eerste lijkt het meest waarschijniyk. Bewezen is echter De verstarring in denken van het Por tugese regime vertoont zich nog ster ker in de overzeese „provincies" Goa ging in 1963 aan India verloren nu daar de roep om onafhankelijkheid wordt gehoord. Men tracht een onweer staanbaar dekolonisatieproces te keren voor het eigen gebied. Men wyst daarbii natuurlijk op de verschijnselen verwarring en onderlinge bloedige strijd, die met de ontvoogding gepaarc gaan. Men beseft echter niet, hoe die drang naar vrijheid en onafhankelijk heid opwelt uit irrationele bronnen zich door het vooruitzicht van misèn en strijd niet laat bedwingen. Neder land heeft dit twintig jaar geleden trouwens ook pas na harde lessen leerd. Bij Salazar en zijn medestander.' zijn echter nog geen tekenen te be speuren, dat ze de evolutie wereldverhoudingen in het juiste lichl zien. In de guerrilla's zien ze slecht door communisten bewapende e gehitste heethoofden, waartegenovei alleen maar de wapenen kunne/ spreken. Ongetwijfeld is het een punt, dat in de Portugese gebieder overzee geen sprake is van de foeiiyke segregatie. Dit is echter voldoende motief om deze gebieden o[ de lange duur buiten te sluiten grote ontvoogdingsbeweging, die dooi de wereld is gevaren. springplank De grote stuwdam in Miranda do Douro. Bezoekers die verder kijken, vinden ook krottenwijken, zelfs in de schaduw van schitterende woonpaleizen in Lissabon. In de buitenlandse politiek domineer' -het traditionele, steeds gehandhaafd verbond met Engeland en tijdens di grote oorlog heeft het land zijr neutraliteit stipt bewaard. Het v voor velen uit de bezette gebieden springplank naar de vryheid. Natuur lijk wemelde het er van spionnen i beide kampen en Duitse diplomat/ hebben er zelfs trachten aan te papp/ met de prins van Wales om niet zij' hulp Churchill ton val te brengen een „vredespartij" in Engeland aan 1 bewind te brengen. Een dwaas pi; waarin Hitler en Von Ribbentrop niet temin echt geloofd hebben. Men zegt dat Salazar invloed heeft uitgeoefen/ op zijn Spaanse collega Franco om neutraal te houden, ondanks het lokkende aanbod van Hitier Gibraltai voor Spanje te heroveren. Bij dit veertigjarig jubileum mag bloemen aandragen voor de voudige, onbaatzuchtige, sober levend! mens, van wie men moet aann dat hij oprecht de dienaar van zijn vol) wilde zijn. We zullen er echter steed meer distels by moeten voegen wegen zijn starre kortzichtigheid en onbegnj voor vrijheid en democratie, nieuwe gedachten en tijdsstromingen En niemand kan voorspellen wat van Portugal zal worden, als de samen bindende kracht, die er ondanks all/' toch nog uitgaat van de thans 79-JariK1' zal zijn verdwenen.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1968 | | pagina 12