antonio
de oiiveira
salazar
veertig jaar dictator zonder ophef
(Van een bijzondere medewerker I
Bij het woord „dictator" denken
wij, kinderen van de twintigste
eeuw, het eerst aan de namaak-
caes&r met zijn machtige onder
kaak, die zijn volk toebrulde:
liever één dag leeuw dan honderd
jaar schaap, of aan de korporaal
van Braunau, die met zijn hame
remie woorden en hysterisch over
slaande stem een groot cultuur
volk met een misdadige ideologie
begoochelde en tot oneer en schan
de bracht, of aan de sombere man
met de grote snor, die verstrikt
in ongeneeslijk wantrouwen dui
zenden en duizenden, onder wie
zijn beste strijdmakkers, liet folte
ren en tot vernederende ?elf-
bekentenissen dwong alvorens ze
aan de beul uit te leveren. VVe
denken aan de pronunciamentos
van eerzuchtige generaals, die
kibbelende politici met één gebaar
opzij schuiven om met harde hand
orde en rust voor het uiterlijk te
beveiligen. We denken aan massa
bijeenkomsten en donderende
bijvalsbetuigingen, aan machts
begeerte en machtsvertoon.
Dr. Antonio de Oliveira Salazar.
Met deze beelden en verschijnselen
strookt In het geheel niet de figuur
van een dictator, die veertig jaar
geléden als het ware zijns ondanks en
na veel tegenstribbelen aan het hoofd
/van zijn land, Portugal, kwam te
staan en daar nog staat: doctor
Antonio de Oliveira Salazar. Hij is als
zoon van een landarbeider in 1889
geboren in een dorpje in de buurt van
Co'imbra. School gaan kon hij daar
niét, maar hij leerde lezen en schrijven
van een van de weinige geletterden in
het dorp. Dat opende de weg naar het
seminarie, doch het priesterschap bleek
zijn roeping niet te zijn. Wel kreeg hij
de gelegenheid om rechten te studeren
aan de aloude universiteit van
Coimbra. Hij werd een echte man van
de wetenschap, die al op 27-jarige
leeftijd tot hoogleraar in de economie
werd benoemd. Hij had nauwelijks
belangstelling voor het politieke
gebeuren, al had dat in Portugal steeds
zijn spectaculaire aspecten.
Dit land, wel eens het balkon van
Europa genoemd, had een glorietijd
gekend, toen zijn zeevaarders pioniers
waren in het ontdekken van vreemde
landen en een groot koloniaal rijk
opbouwden: in Afrika, in Azië, in
Zuid-Amerika. Echter verloor het land
in 1580 zijn zelfstandigheid aan Spanje
en daardoor werd het meteen betrokken
in de oorlogen met Engeland en de
Republiek der Verenigde Nederlanden.
Van het machtige koloniale rijk in
Azië gingen alle bezittingen in India,
Indonesië, Formosa, Malakka en
Ceylon verloren op drie kleine stukjes
na Goa, Macao en de helft van Timor.
In Afrika bleven slechts over
Mozambique, Angola en een stukje
Guinea. En dan was er nog alfe groot
brok het door Cabral ontdekte en
veroverde Brazilië.
Zqn belangstelling voor politieke
zaken was echter weer gewekt en hü
bleef daarvan getuigen in lezingen cn
kranteartikelen. De generaals verze
keren op hun manier rust cn orde.
Voor de sanering van de economie roe
pen ze de hulp van de Volkenbond in.
Die toont zich geneigd tot het ver
strekken van een grote lening, mits
Portugal zich de voogdij van een Vol
kenbondscommissaris laat welgevallen.
Zulk een vooruitzicht wekt groot ver
zet in het land. Dat zou Portugals eer
te na komen. Ook Salazar liet zqn
stem in de pers horen: Portugal heeft
geen hulp van buiten nodig, het kan
zich uit eigen kracht herstellen. C'ar-
mona herhaalde toen zqn poging de
bekwame professor voor het minister
schap te strikken. Die stribbelde eerst
nog tegen, maar. toen men zijn strin
gente eis, neerkomend op een finan
cieel dictatorschap over alle ministers
aanvaardde, stemde hjj toe. Dat was
op 27 april 1928.
poratieve Kamer, die het gekozen par
lement moest vervangen. In Mussolini's
conceptie werden de corporaties staats
organen, willige werktuigen in handen
van de alleenheersende fascistische
partij.
Salazar vond in de geschiedenis van
Portugal zeker geen motieven om ver
rukt te zijn over de parlementaire
democratie. Het onversneden corpora
tisme trok hem ook aan. Van uit
voering ervan naar Italiaans model
wilde hij echter niet weten, niet het
minst om de fraseologie van de pom
peuze poseur Mussolini. Vandaar, dat
hij een tussenoplossing zocht, waarin
elementen van het ene en het andere
sanering
worsteling
In 1640 ontworstelde Portugal zich
weer aan de Spaanse heerschappij.
Onder de opeenvolgende koningen uit
het huis van Braganza heeft het zich
weer wat opgericht, mede met steun
van de Engelsen, die zich door een
verdrag van 1703 min of meer een
handelsmonopolie verwierven. Groot
werd intussen de invloed van de
geesteiykheid, die zelfs verscheidene
regeringsposten ging bezetten. Daaraan
kwam een einde, toen de markies
De Pombal tot de post van eerste
minister werd geroepen, een krachtige,
dictatoriale figuur, anti-klerikaal in
hart en nieren, die met ijzeren hand
tegen het verzet van adel en
geestelijkheid in, grote hervormings
plannen doorzette. In een aanslag op
de koning vond hij aanleiding om een
aantal geestelijken, waarschijnlijk vol
komen onschuldig aan de misdaad,
voor een bijzondere rechtbank te laten
vonnissen en in het openbaar op wrede
wijze te laten terechtstellen. Met
Napoleon komen nieuwe aanslagen op
Portugals gebied en onafhankelijkheid.
Met behulp van de Engelsen werden
de invasies gekeerd, doch een zware
slag trof het Portugese rijk, toen
Brazilië zich in 1822 tot onafhankelijke
slaat uitriep en de Portugese bezetting
verjoeg. De negentiende eeuw ziet het
land In voortdurende en vergeefse
worsteling om een liberaal-democra
tisch regeringssysteem goed te doen
functioneren. In zeventig jaar tij da
versleet het land zeshonderd zestig
staatslieden in het leiderschap.
Het was al staatsgreep en binnen
landse twisten wat de klok sloeg en in
de eerste decennia van de twintigste
eeuw was het niet veel beter. In 1906
zocht de koning weer een uitveeg in
dictatoriale volmachten voor zijn eerste
minister Franco. Twee jaar later kreeg
hij het antwoord in een bomaanslag,
die hem en zijn oudste zoon doodde.
De tweede zoon, Manuel, die ongedeerd
was gebleven, heeft nog ruim twee jaar
geregeerd. Toen moest hij de weg van
de ballingschap opgaan, Portugal werd
een republiek. Het betekende geen
stabilisatie van de politieke ver
houdingen. In vijftien jaar tijds was er
een opvolging van acht staatshoofden,
waarvan er één werd vermoord. Een
felle anti-klerikale politiek voerde de
boventoon. In 1921 werd een poging
gewaagd om daartegen een dam op te
werpen: een katholieke centrumpartij
werd opgericht. Salazar liet zich over
halen uit zijn Isolement als geleerde
te treden. Hij werd een van de drie
gekozen afgevaardigden van de nieuwe
partij. Precies één dag woonde hij een
woelige parlementszitting bij. Toen
Door de orthodoxe middelen van strikt
sluitende begrotingen, aflossing van
vlottende schulden, stabilisatie van de
munt kwam Portugals economie weer
in kalmer vaarwater en sindsdien is
de escudo een harde valuta gebleven.
Het was echter niet alleen de econo
mie, die sanering behoefde. Het geheel
verziekte staatswezen moest genezen
worden. Hierover had Salazar ook uit
gesproken denkbeelden, die op de in
1933 tot stand gekomen nieuwe grond
wet sterk hun stempel drukten. Die
uitgesproken denkbeelden kan men niet
los zien van de toestanden en stro
mingen in die jaren. De parlementaire
democratie, berustend op het algemeen
kiesrecht, had in Europa na de eerste
wereldoorlog aanvankelijk een ge
weldige hausse beleefd. Doch het vrije
spel van de partijen vereist een hoge
mate van politieke ontwikkeling, zelf
discipline. eerlijkheid en verdraag
zaamheid, wil het heilzaam func
tioneren. In verscheidene landen deed
men bij het ontbreken van dergelijke
voorwaarden droevige ervaringen op.
Antl-parlementarlsme kreeg wind in
de zeilen, niet het minst bij jongeren,
die vaart en waarachtigheid ver
langden tegenover moeizaam com-
promissengeknutsel. Hier kregen ook
demagogen hun kans, het eerst in
Italië, waar Mussolini het democra
tische regeersysteem tot de grond toe
afbrak. Daartegenover stelde hij het
corporatisme, een samengaan van
belangengroepen in organen, die aan
de klassenstrijd een einde moesten
maken, dit alles verenigd in een cor-
Oude landarbeider, die, zoals zo-
velen, de kunst van lezen en
schrijven niet machtig is. Wat zij
weten is een kwestie van geheugen.
Hun enige „schrift" is een vinger
afdruk als handtekening.
waren opgenomen. We zien in de
grondwet van 1933 wel een volks
vertegenwoordiging, de Nationale Ver
gadering. Ze wordt gekozen op grond
van een beperkt kiesrecht, toegekend
aan meerderjarige mannen, die kunnen
lezen en schrijven, en aan meerder
jarige vrouwen, die het einddiploma
van een vakschool of van een instelling
van middelbaar of hoger onderwijs
hebben behaald. Dit wordt dan nog
weer beperkt door uitsluiting van hen,
die denkbeelden verkondigen in strijd
met Portugals bestaan als onafhanke
lijke staat en met de maatschappelijke
orde met het doel hierdoor revolutie
te ontketenen. Het kiessysteem is zo
danig geregeld, dat aan de partij van
Salazar, de Uniao Nacional, de beste
kansen gegeven worden en de oppo
sitie bijna geen been aan de grond
krijgt. Bij de verkiezingen krijgt ze
maar een maand de tijd een campagne
onbegrip
voor de
tekenen
van de
nieuwe tijd
te voeren, terwijl de dagbladen alle
aan de regeringszijde staan. De pre
sident wordt om de zeven jaar door
een volksstemming onder dezelfde
voorwaarden gekozen of herkozen.
De wetgevende bevoegdheid van de
Nationale Vergadering is ook beperkt.
Ze komt hoogstens drie maanden per
jaar bijeen. In de tussenliggende tijd
mag de regering decreetwetten uit
vaardigen. Weliswaar kunnen die
wetten achteraf nog in de Nationale
Vergadering besproken worden, maar
veel zin heeft dat natuurlijk niet meer.
Verder is er dan nog een corporatieve
Kamer, samengesteld uit vertegenwoor
digers van de plaatselijke besturen
en van de administratieve, morele, cul
turele en economische corporaties. Die
Kamer geeft vooraf advies over in te
dienen wetsontwerpen en uit te vaar
digen decreetwetten. Ze kan het hele
jaar door byeengeroepen worden. Meer
dan een consultief en adviserend
lichaam is ze echter niet.
Het geheel ademt dus wel een groot
wantrouwen ten opzichte van het par
lementarisme, wat in overeenstemming
is met de woorden, die Salazar op
9 december 1934 tot dc Nationale Ver
gadering sprak: „Ik ben ervan over
tuigd dat binnen twintig jaar, tenzü
een ommekeer komt in dc gang der
politieke ontwikkeling, in Europa geen
wetgevende vergaderingen meer zullen
bestaan".
Portugal was veertig jaar geleden
echter opgelucht, toen zo'n bekwaam,
onzelfzuchtig, sober levend man de
teugels stevig in handen nam, intriges
en corruptie uitbande en aan de voort-
Voor toeristen is Portugal
schrijdende anarchie in de economie
een halt toeriep. Uit de 'hoogte van
onze democratische verworvenheden
kunnen we smalend neerzien op zo'n
tevredenheid, maar bij een volk, dat
zozeer geleden had onder een ver
worden democratie, was ze volkomen
begrijpelijk.
Veertig jaar geleden kon men ook
tevreden zijn met een door Portugal te
voeren koloniaal beleid, dat wars van
alle racisme aan alle bewoners van de
gebieden overzee de Portugese natio
naliteit verleende en de gebieden in
Afrika (Mozambique, Angola, Portu
gees Guinea met de eilandjes Sao
Tomas en Principe, mitsgaders de
Kaap Verdische eilanden), in Azië
I Macao, Goa en Portugees Timor) een
voudig tot Portugese provincies pro
clameerde, Menige mogendheid met
overzeese gebieden was in die tijd nog
niet zo ver.
Het is echter de in elk „sterk" regime
ingebouwde zwakte, dat het geen goede
seismografen bezit om veranderingen
in denken en verlangens duidelijk te
registreren en dat het niet voldoende
soepel Is om op dergelijke verande
ringen en nieuwe stromingen tijdig te
reageren. Wel is er altijd een geheime
politie, die overal ogen en oren denkt
te hebben zonder te beseffen, dat zij
de innerlijkste roerselen niet kan be
spioneren en bewaken
oppositie
Zo is er ook onder de betrekkelijk
milde dictatuur van een man, die niets
vertoont van „de arrogantie van de
macht", een oppositie gegroeid, meest
ondergronds werkend, maar ook zo nu
en dan aan de oppervlakte komend,
welker betekenis de overheid niet
begrijpt en die ze maar het liefst het
etiket „communisme" opdrukt. De
terugkeer naar de klassieke regel van
de economie, ,,de tering naar de nering
zetten" werd door de professorale
dictator zo ver doorgevoerd, dat hij
van het aantrekken van buitenlands
kapitaal bijna niet wilde weten,
waardoor het land na de oorlog in de
wedijver naar industriële expansie
achterbleef. En aangezien het land
zelf weinig natuurlijke rijkdommen
bezit, kon er slechts matig iets gedaan
worden aan de opheffing van de veelal
lage levensstandaard, terwijl ook de
bestrijding van het analfabetisme nog
lang niet is voltooid. Wel zijn er
verschillende stuwdammen en hydro-
elektrische centrales gebouwd, die
zeker bijdragen tot hoger welvaart.
Visvangst, wijnbouw. kurklndustri*
toerisme en de inkomsten uit de over
zeese gebiedsdelen zijn ook niet zonder
betekenis, doch dat dit alles niet vol
doende is geweest, bewijst wel het feit,
dat er nog veel armoede geleden wordt
in het land en dat de stroom van emi
granten naar andere landen in en
buiten Europa aanhoudt. Pas in 1965
besloot Salazar het buitenlandse ka
pitaal een grotere kans te geven in
zijn land, dat nog welhaast een ont
wikkelingsland kan genoemd worden.
Tot het ontstaan van een oppositie
heeft het schier onveranderd handha
ven van het politieke systeem uit de
dertiger jaren bijgedragen. Als nood
verband voor een zwaar gewond
staatswezen kon het bestaansreden
hebben, als blijvend verband is het
steeds érnstiger gaan knellen.
Men kan in grote trekken drie opposi-
sitionele stromingen aanwijzen. Aller
eerst een liberaal-democratische, ont
staan onder leiding van Salazars
vroegere medestander generaal Del-
gado, die by de presidentsverkiezingen
van 1958 als oppositiekandidaat op
trad, doch geen kans kreeg tegenover
de officiële kandidaat Tomas. Hij is
uitgeweken naar Brazilië en kwam
weer sterk pi het nieuws, toen een
volgeling van hem, kapitein Galvao,
in januari 1961 in volle zee het gezag
in handen nam van het grote passa
giersschip Santa Maria, dat hij procla
meerde tot „het eerste stukje vrij
Portugal". Dit operetteaohtig gedoe
liep dood door de vlucht in een
Braziliaahse haven. Hiermee is echter
het verlangen naar groter democra
tische vrijhedon in Portugal niet dood
gelopen. Ook jonge katholieken be
gonnen zich te roeren en verlangden
het recht om een christen-democra
tische partij op te richten. Ze kregen
steun van de bisschop van Porto, wat
Salazar tot uitwijzing van deze vrij-
moedige kerkelijke ambtsdrager deed
besluiten. Geen teken van sterkte.
Dat ook communisten tot een organi
satie van verzet trachtten te komen,
ligt In de rede. Veel is er niet bekend
van de in het geheim werkende com
munistische cellen, maar ze z ij n er.
Dit feit versterkt weer de neiging van
Salazars aanhangers om alle verzet
maar op de kap van de communisten
te schuiven.
Toen Delgado zich in 1963 in Algiers
had gevesbigd, trachtte hij daar alk
tegenstanders van Salazars regime tf
bundelen in één patriottisch froni
waarbij hij het echter «poedig a
stok kreeg met de communisten onde
hen, die zoals gewoonlyk de eerste]
viool wilden spelen. Delgado richtte!
toen een eigen organisatie op, dief
maar zwak bleef. Op 25 april 1961
werd hij onder geheimzinnige omstani
digheden samen met zijn Braziliaans/
secretaresse dood gevonden in de buur
van het Spaanse Bajadoz, vlak by di
Portugese grens. Vermoord door d(
geheime politie? Door zijn communis
tische rivalen? Het eerste lijkt het
meest waarschijniyk. Bewezen is echter
De verstarring in denken van het Por
tugese regime vertoont zich nog ster
ker in de overzeese „provincies"
Goa ging in 1963 aan India verloren
nu daar de roep om onafhankelijkheid
wordt gehoord. Men tracht een onweer
staanbaar dekolonisatieproces te keren
voor het eigen gebied. Men wyst daarbii
natuurlijk op de verschijnselen
verwarring en onderlinge bloedige
strijd, die met de ontvoogding gepaarc
gaan. Men beseft echter niet, hoe die
drang naar vrijheid en onafhankelijk
heid opwelt uit irrationele bronnen
zich door het vooruitzicht van misèn
en strijd niet laat bedwingen. Neder
land heeft dit twintig jaar geleden
trouwens ook pas na harde lessen
leerd. Bij Salazar en zijn medestander.'
zijn echter nog geen tekenen te be
speuren, dat ze de evolutie
wereldverhoudingen in het juiste lichl
zien. In de guerrilla's zien ze slecht
door communisten bewapende e
gehitste heethoofden, waartegenovei
alleen maar de wapenen kunne/
spreken. Ongetwijfeld is het een
punt, dat in de Portugese gebieder
overzee geen sprake is van de
foeiiyke segregatie. Dit is echter
voldoende motief om deze gebieden o[
de lange duur buiten te sluiten
grote ontvoogdingsbeweging, die dooi
de wereld is gevaren.
springplank
De grote stuwdam in Miranda do Douro.
Bezoekers die verder kijken, vinden ook krottenwijken, zelfs in de schaduw van schitterende
woonpaleizen in Lissabon.
In de buitenlandse politiek domineer'
-het traditionele, steeds gehandhaafd
verbond met Engeland en tijdens di
grote oorlog heeft het land zijr
neutraliteit stipt bewaard. Het v
voor velen uit de bezette gebieden
springplank naar de vryheid. Natuur
lijk wemelde het er van spionnen i
beide kampen en Duitse diplomat/
hebben er zelfs trachten aan te papp/
met de prins van Wales om niet zij'
hulp Churchill ton val te brengen
een „vredespartij" in Engeland aan 1
bewind te brengen. Een dwaas pi;
waarin Hitler en Von Ribbentrop niet
temin echt geloofd hebben. Men zegt
dat Salazar invloed heeft uitgeoefen/
op zijn Spaanse collega Franco om
neutraal te houden, ondanks het
lokkende aanbod van Hitier Gibraltai
voor Spanje te heroveren.
Bij dit veertigjarig jubileum mag
bloemen aandragen voor de
voudige, onbaatzuchtige, sober levend!
mens, van wie men moet aann
dat hij oprecht de dienaar van zijn vol)
wilde zijn. We zullen er echter steed
meer distels by moeten voegen wegen
zijn starre kortzichtigheid en onbegnj
voor vrijheid en democratie,
nieuwe gedachten en tijdsstromingen
En niemand kan voorspellen wat
van Portugal zal worden, als de samen
bindende kracht, die er ondanks all/'
toch nog uitgaat van de thans 79-JariK1'
zal zijn verdwenen.