oude
Japanse
volksambacht
TRADITIONELE VOLKSKUNST BEHEERST DOOR MAGIE
DAG
JEROEN
ZATERDAG JANUARI 19«S
De wintertentoonstelling van Ja
panse volkskunst, die thans in
het Rijksmuseum voor Volken
kunde te Leiden is ingericht, is
in meer dan één opzicht een
merkwaardige expositie. En dan
denken we niet aan het feit dat
deze volkskunst nog bijna nim
mer althans niet in een derge
lijke hoeveelheid in Europa is
getoond. Dat raakt trouwens niet
het wezen van deze tentoonstel
ling, al kunnen we er als Neder
landers trots op zijn dat de
collectie van het Rijksmuseum
voor Volkenkunde zelf (oorspron
kelijk een stichting van de grote
kenner van het Verre Oosten,
Von Siebold) 130 jaar geleden
reeds de basis van deze mogelijk
heid heeft gelegd.
Courtisane met parasol, Otsuschildering, 18de
Het grote belang van deze expositie is
gelegen in de mogelijkheid die ze biedt
kennis te nemen van een artistiek
hoogbegaafde volkscultuur, vele eeuwen
oud, maar ondanks tijden van neer
gang en verval, ook daar (voor hoe
lang?) nog steeds springlevend.
De Japanse volkskunst getuigt van een
oeroude, doch verfijnde beschaving,
merkwaardig, omdat het in wezen een
boerenkunst is, gemaakt door mensen,
die sterk gebonden zijn aan huis en
grond, met geheel eigen en aparte ge
bruiken, aan de boer waar ook ter
wereld eigen.
Daarnaast is het ook een volkskunst,
die voor een groot deel tevens stoelt
in een aristocratische beschaving en
geestelijk-aristocratische levensbe
schouwing en -houding. Daardoor was
de (anonieme) kunstenaar voor een
groot deel debet aan de herleving van
deze in wezen boerenkunst Ondanks
de stormachtige ontwikkeling van Ja
pan op industrieel gebied, geheel
westers gericht, die het oerwezen van
Katoenen tijk voor een gewatteerde deken (futon), yuzentechniek, huwelijks
geschenk, Kyoto, begin 19de eeuw.
de Japanse geest en de Japanse kunst
zo goed als niet heeft kunnen aan
tasten, zij het incidenteel wellicht wel
heeft kunnen beïnvloeden.
Vroeg© betrekkingen
De belangstelling voor de Japanse (en
Chinese) kunst is niet nieuw in Europa
en zeker niet in Nederland, dat zo lang
als enig westers land en reeds vroeg
handelsbetrekkingen met het Land van
de Rijzende Zon onderhield.
Die belangstelling gold echter lange tijd
vrijwel alleen die objecten, die men
aan de eigen heersende smaak kon en
wilde aanpassen. Men denke aan het
Delftse aardewerk als industrie en de
dikwijls kostbare porseleinverzamelin
gen, die onze voorouderlijke handels
lieden en koopvaarders in de achttiende
eeuw aanlegden. De invloed van de Ja
panse vormgeving en decoreerkunst
doet zich zelfs nog in onze dagen gel-
De specifieke Japanse volkskunst bleef
echter lange tijd onbekend en merk
waardig genoeg heeft ook Japan zelf
deze kunst, die nog hoofdzakelijk wordt
beoefend op de kleinere eilanden, in
grote lijnen pas enkele decenniën ge
leden ontdekt. En het is nog pas een
tiental jaren geleden, dat in Nederland
de eerste kleine exposities van die
kunst werden ingericht. Wij herinneren
ons in dit verband nog de tentoonstel
ling „Netsuke", eveneens in het Leidse
museum, die voor velen een openbaring
betekende. Van de Netsuka, niet meer
en niet minder dan gordelknopen, heeft
de cineast Nico Crama destijds een
educatieve film gemaakt.
Zij, die Nederland in kennis brachten
met de volkskunst van Japan, waren
o.a. Felis Tikotin en de in Castricum
wonende Jaap Langewis, verzamelaar
van en expert op het gebied van oos
terse textiel. Tot hen moet thans ook
gerekend worden de conservator van
de Japanse afdeling van het Museum
voor Volkenkunde, de heer C. Ouwe
hand en zijn jonge Japanse vrouw,
mevr. Ouwehand-Kusunoki.
Doelmatig en schooii
Het voornaamste kenmerk van de Ja
panse volkskunst is, dat het gewone
dagelijkse gebrulks- of cultusvoorwer-
pen zijn, waarin doelmatigheid gepaard
gaat aan schone vorm en versiering en
eenvoud van materiaal. Deze kunst
werd uit noodzaak geboren, de voor
werpen werden niet gemaakt met het
doel „kunst" te zijn. De grote „kunde"
is echter onmiskenbaar, alsook een
„grote liefde voor het voorwerp", dat
groeide onder de handen van zijn on
bekende maker.
Als „lamst" is deze volkskunst eerst
laat ontdekt door de kunsthistoricus
Yanagi Sóetsu (18891961). Hij hoor
de tot een groep jonge schrijvers en
beeldende kunstenaars. Yanagi werd
de stimulator van een volkskunst
beweging, die het oude hand
werk wilde behoeden voor een
dreigende ondergang door de storm
achtige industrialisatie van het Japan
se rijk. Met de ervaring van het Wes
ten voor ogen was dit gevaar naar het
inzicht van Yanagi niet denkbeeldig.
Maar niettegenstaande dit loffelijk
streven, succes kon hij niet boeken.
Het was onmogelijk na een eeuw in
dustrialisatie en een daarmee gepaard
gaande verbreking van het eeuwen
lange isolement der Japanse boeren
bevolking en daardoor wijziging van
het oude levenspatroon en de vroegere
behoeften, de oude volkskunst tot
nieuw leven te brengen. „De tijd van
werkelijke volkskunst is definitief
voorbij" (Ouwehand).
Wat Yanagi Sóetsu wél heeft bereikt
is de herontdekking van het oude volks
ambacht en de waardering daarvoor.
Tegen de houding van de officiële
kunstwereld in, die in het begin er zijn
schouders voor ophaalde. Toch ontbrak
het hem niet aan steun, want anderen
stelden Yanagi in staat zijn verzame
ling onder te brengen in een volks
kunstmuseum, dat hij tot een centrum
van de volkskunstbeweging wist te
maken. Na zijn dood in 1961 werd hij
als directeur van het museum opge
volgd door de pottenbakker Hamadu
Shóji.
Yanagi moet echter gezien worden als
de man, die de wereld van Japan en
daarbuiten de ogen opende voor de
grote kwaliteiten van een kunst door
onbekende mensen uit het volk voor
dat volk, dragers van de tradities ener
volkscultuur als het meest eigene van
de oude Japanse cultuur. Hij gaf deze
volkskunst haar plaats naast de „of
ficiële" Japanse kunst.
Prachtige voorbeelden
De door conservator Ouwehand (met
hulp van zijn Japanse echtgenote) in
gerichte tentoonstelling toont vele
prachtige voorbeelden van deze in het
dagelijkse leven van een boerenbevol
king gewortelde kunst. Maar ook illu
streert ze de beschouwende aard van
dat volk, die het zelfs uit in het dage
lijkse werk en de ceremoniële gebrui
ken, zoals de theeceremonie en het
ikebana, de Japanse bloemschikkunst.
Veel ia voor ons westerlingen onbegrij
pelijk en onduidelijk, omdat zelfs in
het volkskunstige voorwerp veelal ge
bruik wordt gemaakt van levensbe
schouwelijke symbolen. Zelfs in de
kimono's, het beddegoed en de nacht
kleding ontbreken die niet: de kraan
vogel, symbool van een duizendjarig
leven, de gestaarte schildpad (een
achtduizendjarig levenen het teken
van de rijst, dat merkwaardigerwijze
hetzelfde is als het teken voor het ge
tal 88, door de Japanners beschouwd
als de gezegende leeftijd.
Prachtige voorbeelden van oude weef
kunst en -technieken, het verven van
handgesponnen garens, de rijke ver
siering op de prachtige kimono's, zowel
als de eenvoudige doch markante de
coratie van de kleding der boeren, met
als algemeen gebruikte en voornaamste
kleur het indigoblauw in velerlei scha
keringen.
Men ziet er edele vormen van potten
bakkerskunst, schalen en borden, rijst
wijnvazen en watervaten voor dage
lijks gebruik. Dikwijls versierd met
het dne-eenheidsmotief: de pijnboom,
de bamboe en de pruimebloesem.
Magisch
Geraffineerd weet de Japanse am
bachtsman de vorm aan te passen aan
het gebruiksdoel, zoals heupflessen van
aardewerk, de reusachtige, uit hout
gesneden ketelhaken, waaraan de
kookpotten boven het open keuken
vuur werden gehangen, de spanners
voor het hangwerk van die potten,
veelal in de symbolische vormen van
water: de vis of het gestyleerde letter
teken voor water, bekroond met de
chrysant. Zelfs in het kinderspeelgoed
worden magische motieven terugge
vonden, zoals trouwens deze hele kunst
doordesemd is van shintoïstische magie
Zo biedt deze tentoonstelling een beeld
van een kunst, die sterk gebonden is
aan de traditie van een oud en ar-
tistiek-begaafd volk. Een traditie van
vele eeuwen, die helaas door de ont
wikkeling van het moderne Japan In
haar algemeenheid gedoemd is te ver»
dwijnen en nog slechts leeft in de be
perkte gebieden van de kleinere
eilanden.
Misschien zal men nog trachten dsre
kunst „kunstmatig" in het leven te
houden, dan echter mot het gevaar van
verstarring en bloedeloosheid.
De tentoonstelling is tot 12 maart ge
opend. Op werkdagen van 105 uu»,
's zondags van 15 uur.
In Den Bosch is men nog lang niet uitgepraat
over Jeroen Bosch. De tentoonstelling die vooraf
door deskundigen ..onmogelijk te organiseren"
werd genoemd en die achteraf door dezelfde des
kundigen is uitgeroepen tot de belangrijkste ten
toonstelling waar ter wereld ook gehouden in de
laatste tientallen jaren. De tentoonstelling die
meer bezoekers trok dan welke expositie ook die
sinds de oorlog In ons land te zien was. De schil
derijen en tekeningen zijn weer terug naar de
oorspronkelijke eigenaars. Wat overbleef voor de
honderdduizenden die zijn wezen kijken is de
herinnering aan iets wat zij hun leven lang waar
schijnlijk niet meer bijeen zullen zien.
epiloog van een tentoonstelling als pocketuitgave
Ongeveer 275.ÜUU mensen zijn er geweest. Enorm
veel meer dan de 50.000 die aanvankelijk ver
wacht werden. Door dat enorme aantal hebben
zij het zichzelf moeilijk gemaakt, want rustig kij
ken was er voor de meesten niet bij. Het was
wél zo dat er in de weken dat Bosch in Den
Bosch terug was er in het museumgebouw een
sfeer heerste die anders was dan op welke ande
re tentoonstelling ook. Iets van die sfeer is terug
te vinden in een pocket van Carole Vos en Anton
van Oirschot, Dag Jeroen (Uitgeverij Helmond)
De samenstellers hebben het vooral gezocht in de
citaten. Van wetenschapsmensen. journalisten
gewone bezoekers, kinderen. Die citaten zijn met
een zekere willekeur gekozen, maar ze verraden
toch wel iets van het geheim waarom juist deze
tentoonstelling «o'n enorm succes ls geworden.
Het is begonnen op 8 oktober 1905. Citaat (Eind-
hovens Dagblad): Enkels mensen staan bij elkaar
met een glas sherry. Plaats Van handeling: het
Jeroen oschhu is bij de officiële ingebruikne
ming als tzï+mvzei aedifcT tjs ë-
oktober 1965. Verza<
hoofdstad op i
standighedende sherry. Een vraag: ..Waarom
luer geen Jeroen Boschtentoonstelling?" Con
clusie: ,,Weet je wat? We gaan het gewoon doen".
Wat sherry al geen wonderen kan verrichten.
Maar in januari 1966 /.egt Boymansdirecteur
Ebinge Wubben nog dat het uitgesloten is om op
korte termijn een tentoonstelling van enige om
vang te organiseren en hij ziet helemaal niets in
zo'n tentoonstelling in Den Bosch. Toch lukte het.
al heeft organisator Ton Frenken er verschrikke
lijk hard voor moeten werken. Het Prado in Ma
drid kwam het eerst over de brug. Boston volg
de, er kwamen meer toezeggingen en toen het
Louvre over de brug kwam volgden andere
musea vrijwel meteen.
Waf zagen de bezoekers in Bosch' werk
Philips-employe: ,,Die man moet alle seksuele
afwijkingen hebben gehad, die er bestaan, en nog
Jongen van 17 jaarr ïls hij >.r.T-»»rd«-
Timesi „Mensen, die beweren, dat ze gedroomd
hebben zoals Bosch schilderde, bluffen ongeloof
lijk".
Max Friadldndert „In zijn droom ls iedereen *n
Jeroen Bosch".
Waarom wilde iedereen Jeroen Bosch zien?
Textielhandelaar Amsterdam: ,,Ik ben speciaal
naar de tentoonstelling gekomen om eens te zien
wat voor kleren de mensen in die tijd droegen,
maar bij de „Laatste oordelen" van hem heb
ik er niet veel van kunnen zien, ha, ha".
Kapster Nijmegen: „Volgens mij gaan er zoveel
mensen naar Jeroen Bosch omdat ze dan rustig
naar al dat bloot kunnen kijken, en dan mag 't".
Scholiere (18 jaar) Amsterdam: „Dit was voor
mij een unieke kans omdat we in klasverband
gingen, maar ik vond de tentoonstelling afgrijse
lijk".
Priester, Hilversum lk geloof dat het bij de
opvoeding hoort Jeroen Bosch gezien te hebben,
en dat er daarom zoveel publiek op afkomt".
Veehandelaar, Tiet: „Kijk, ik was toch in Den
Bosch, voor de Veemarkt en toen hoorde ik dat
er nog meer te doen was hier, en toen dacht ik,
och, laat ik ook eens gaan kijken".
Kunstenaar, Den Haag: „Het komt allemaal door
de sensatie van televisie en kranten, dat er hier
zoveel mensen zijn. Voor de televisie hebben ze
het zo voorgeschoteld, dat de mensen hier blo
te billen willen zien. Het is net zoiets als een
griezelfilm. Er zijn hier veel mensen die er ei
genlijk niet thuishoren.
Omdat het zo vol was hadden vooral de suppoos
ten het moeilijk, maar zij verloren er hun gevoel
voor humor niet bij. Een bezoeker die met zijn
nagel op het glas van een paneel tikte kreeg toe
gevoegd: „Meneer, wilt u alstublieft aan deze
kant van het glas blijven en een andere bezoe
ker, die te dicht met zijn vingers bij een schil
derij kwam werd aangeraden dat niet te doen
„omdat dc verf nog nat was". De bewakings
dienst heeft overigens goed gefunctioneerd. Er ls
niets onregelmatigs gebeurd; er was eigenlijk
maar één incidentje: bezoeker die zich niet wilde
moeazm. --MT oat <a*ncnllngaverkeer «o toer. sla
ien paal bleef 9taan. De
De pocket bevat tal van reacties van b«zoeker»,
We citeren tveer;
Voorzitster van boerinnenbond; „Ja, het was
wel mooi. En we hebben ook wel gelachen".
Jongen (12 jaar): „Neen, we hebben er niet so
erg om gelachen. Er zijn wel gekke dingen te
zien en monsters en zo. Maar ik vond het toch
niet zo erg gek".
Volwassen bezoeker: „Vreemd, de jeugd rea
geert hier zo volwassen. Er wordt amper ge
lachen of gegiecheld om eigenaardige taferelen".
Andere volwassen bezoeker: „Je lacht Ja dood.
Wat een rare boel.
Ambtenaar, Den Haag: „Het la voor ons geen
kleinigheid om helemaal uit Den Haag naar Den
Bosch te komen. Als groepen krijgen wel wel re
ductie, maar kunnen we niet meer hebbent We
komen immers helemaal uit Den Haag".
Leuke reacties kwamen van kinderent
Annemarie (8): ..Op de schilderijen van Jeroen
Bosch staan heel veel mensen. Op één wel dui
zend. Hij heeft ze alleman! geschilderd, meestal
heel klein en dikwijls bloot. De mensen zijn nlei
lief. Ze pesten elkaar. Dat kun Je goed zien. Ze
maken ruzie. Ze doen van alles. Het is een fijne
dag geweest".
Janine (10): „Ik vond dc tentoonstelling leuk. En
de tekeningen ook. En de foto's ook. En de op
passers waren leuk".
Margootje (10): „Ik ben ook in de film geweest
Dat kostte niks en je kon er Iets zien over Je
roen Bosch. Het was een mooie film. Ik ben er
twee keer In geweest. We hebben in de koffieka
mer chocomel op, ik vond dot er overal veel
mensen waren, maar het was wel gezellig".
In de pocket staan veel meer van zulke citaten,
Ook heel wat meer zakelijke gegevens uiteraard
en een aantal foto's van Geert Hiisstege, die on»
der meer laten zien hoe verschrikkelijk druk h*4
wel was. Als u tot de 27S.OOO behoorde zal heg
rfcje s saMcr h#v&Cev
