vol feestende mensen
Napolitaanse kerststal
Een meisje danst de tarantella.
Een slager te midden van worsten en hammen
'Eerste nachtmis
Giovanni deed wat Franciscus hem vroeg. Er
kwamen timmerlui om tegen de achterwand
van de grot een voederbak te maken. Er
werden langs de kronkelige bergpaadjes een
os en een ezel naar boven gevoerd. En toen
daags voor Kerstmis 1223 alles gereed was,
stroomden van alle kanten de mensen toe,
broeders uit de kluizenarijen in de buurt,
boeren uit het dal, bewoners van de omliggende
dorpen. Ze hadden gehoord, wat er gebeuren
ging en wilden dit in geen geval missen. Het
moet een fantastisch gezicht zijn geweest, op
de kronkelende bergpaadjes tussen de bomen
door overal groepjes mensen met toortsen ip
de hand, biddend en zingend.
Al die mensen dromden samen rond de eerste
kerststal uit de geschiedenis. En ze keken
hun ogen uit op de os en de ezel, die rustig
aan weerskanten van de voederbak lagen, zo
nu en dan even plukkend aan het hooi, op de
schaars verlichte grot en op de priester, die
niet Franciscus als diaken boven de voederbak
de mis begon te lezen. Van dat laatste zullen
zc misschien niet veel begrepen hebben. Maar
wel van het evangelieverhaal, dat Franciscus
onder de mis voorlas. En ook van het simpele
gebaar, waarmee de priester 't geconsacreerde
brood op het stro van de kribbe neerlegdq,
als wilde hij zeggen nu gebeurt het opnieuw,
nu wordt Christus geboren, nu ligt hij weer
naakt op het stro.
Wat Franciscus als eenmalige gebeurtenis
bedoeld had, werd het beginpunt van een
lange traditie. De mensen uit de buurt, de
broeders ln hun nederzettingen over heel
Italië en over verschillende andere landen
van Europa herhaalden wat Franciscus had
uitgevonden. En zo verspreidde de kerststal
zich in een snel tempo over Midden- en
Zuid-Italië, Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk,
Spanje en de Nederlanden.
Aanvankelijk was het de stal met levensgrote
beelden, gesneden in houthet kind ln de
kribbe, Maria en Jozef, de os en de ezel, een
engel en een paar herders, dan had je het wel
gehad. Zo simpel en zo bescheiden mogelijk,
dicht tegen de soberheid van het
evangelieverhaal aan. Later werden er wat
Uitbundig
De achttiende-eeuwse kerststal uit Napels is
als een groot tableau vivant. Je kunt er- van
alles op ontdekken. Een oude man, die op een
bankje bij een vuurschaal zijn voeten zit te
warmen. Een slager te midden van worsten
en hammen. Een gezin, dat een uitstapje gaat
maken en spullen meeneemt voor onderweg.
Een vrouw, die gepotte kastanjes verkoopt.
Een handelaar, die alle mogelijke groente op
de rug van een ezel vervoert. Jongens, die in
de dorpsfontein hun bootjes laten varen. Een
vrouw, die op de open straatweg haar baby
de borst geeft. Een complete herberg met
gasten. Muzikanten en een meisje, dat de
tarantella danst. Een oven waarin de echte
Napolitaanse pizza's worden gebakken.
Mensen, die de kerk uitkomen. Een zigeunerin
met duiven in een mand. Een bedelaar, een
blinde, een scharensliep, kortom alles wat je
in de straatjes en steegjes van Napels kunt
tegenkomen. Net of het echt is. Net of het
ieder ogenblik ln beweging kan komen.
Een van de meest frappante voorbeelden is
wel het dansende meisje, zy gaat helemaal op
in haar spel, de castagnetten aan haar handen
klepperen, de mannen staan bewonderend toe
te zien en een paar kinderen beginnen zo'n
klein beetje mee te dansen. Of de herberg
met een Rubensachtige vrouw aan de tafel,
een glunderende waard, die zojuist de
spaghetti aan zijn gasten heeft voorgezet, een
man, wie het aan te zien is, dat hij veel te
veel drinkt, katten en honden onder tafel,
hammen aan het plafond, precies zoals je
dat ook nu nog in Napels kunt aantreffen.
Het is een feest om naar te kijken. En een
feest dat niet ophoudt, omdat je altijd weer
nieuwe scenes ontdekt en nieuwe details in
die scenes.
De ontwikkeling van sober franciscaans
voorbeeld naai abondante Napolitaanse
kerststal heeft niet in één dag plaatsgehad.
Het begon met het verkleinen van de figuren
tot op een derde van de natuurlijke grootte
hierdoor kon he'. aantal personen belangrijk
worden opgevoerd. Ongeveer tegelijkertijd
veranderde men het starre houten beeld in
een soort ledenpop, waarvan de romp bestond
uit yzerdraad, omwikkeld met vlas en de niet
beklede delen (hoofd, handen en'voeten) uit
hout werden gesneden. Daarmee konden de
kunstenaars iedere opstelling maken, die ze
wensten, elk gebaar suggereren, elke
uitwisseling tussen personen zichtbaar maken.
Een volgende stap was het vervangen van de
houten koppen door koppen van terracotta,
die nog beter de levende werkelijkheid van
het menselijk gezicht konden weergeven. En
op de achtergrond speelden enkele factoren,
die het ontwikkelingsproces begunstigden en
versnelden de steun van de koning en van
de kerkelijke overheid, de eerste omdat WJ de
kunst wilde protegeren, de tweede omdat zij
op een volkse manier het geloof aan de massa
gepredikt wilde zien.
Meesterwerk
By het maken van zo'n kerststal kwam heel
wat kyken. Wat aanvankeiyk door één man
was gedaan, werd al gauw opgedeeld onder
alle mogelyke specialisten. Zo had je aparte
koppenmakers, mensen, die niets anders deden
dan handen en voeten snyden, kleren maken,
alle mogeiyke kleinigheden vervaardigen als
kannen en kruiken, mandjes met fruit, vis of
groenten, kunstenaars, d}e zich uitsluitend
toelegden op het maken van honden, kippen,
katten en alle mogelijke andere dieren. Ieder
was een meester in zijn soort en probeerde
de levende werkelijkheid zo dicht mogeiyk te
benaderen.
Een aparte specialiteit was het componeren
van groepen. Hiervoor werden architecten en
decorbouwers aangetrokken. Hun werk was
veelomvattend eerst het ontwerpen van de
hele scene, daarin de verschillende taferelen
en in die taferelen weer de afzonderiyke
personen en voorwerpen. Met eindeloos geduld
werd ieder handgebaar, Iedere rompstand,
iedere houding van het hoofd en Iedere plooi
van het kleed door de kunstenaar gewikt en
gewogen, totdat elk detail precies weergaf wat
hij het wilde laten zeggen en alle elementen
volkomen op elkaar waren afgestemd. Als
twee mensen elkaar aankeken, moesten ze
dat ook werkelijk doen en niet met hun ogen
ergens in de ruimte staren. Als een muzikant
een danser begeleidde, dan moeBt er een
voelbaar verband tussen beide figuren worden
gebrachten dat moest zichtbaar zyn ln de
loop van de strykstok, de blik van de ogen
en de houding van het hoofd. De resultaten,
die aldus na eindeloos proberen verkregen
werden, zyn werkeHjk frappant. Wie een
echte Napolitaanse kerststal bekykt, beseft
dat iedere verandering aan opstelling en
gebaar het evenwicht totaal zou verstoren.
Ook nu nog
De Napolitaanse kerststal heeft in de
achttiende eeuw zyn hoogblooi beleefd.
Sindsdien is hei ermee bergaf gegaan,
enkele oplevingen in de negentiende eeuw
niet meegerekend. Toch is deze typisch
Italiaanse kunstvorm nog niet helemaal
uitgestorven. Wie rond Kerstmis in Rome is
geweest, heeft ongetwijfeld op de Piazza
Navona de kring van tientallen kramen
gezien, waar alle mogeiyke figuren te koop
zijn, die tot een Napolitaanse kerststal kunnen
worden samengevoegd herders en koningen,
ezeltjes met spullen op de rug, karretjes met
fruit, mandjes met vis, sinaasappelen en
komkommers, vogeltjes in kooien, honden,
katten, kortom alles wat je maar hebben wilt.
Er zyn waardeloze massaprodukten bij, zo uit
de machine gekomen. Maar ook goede stukjes
handwerk, meestal van geglazuurd terracotta,
die wel in serie worden gemaakt, maar toch
nog altijd de hand van de goede ambachtsman
verraden. Voor een bescheiden bedrag kun Js
al een heel aardige collectie kopen. En
daarvan dan een kerststal maken, die uit de
verte toch een beetje Ujkt op de grandiose
voorbeelden, waarvan we op deae pagina een
beschrijving hebben
Kerstnummer 1967
DOORKIJK
IN
BRUISEND
LEVEN
VAN
ZONNIGE
STAD
EERDER UITBUNDIG DAN VROOM
