GEWAPEND
BETON
Het vergeten eeuwfeest van het
saterdag 18 november 19«7
UITVINDER
MONIER
KREEG NIET
EENS EEN
STRAATNAAM
Het uit 1900 daterende Museum voor
natuurlijke historie te Lelden vormt met
«Ijn 3.000 m2 vloeren en muren van
gewapend beton een van de relikwieën
van de eerste onverwoestbare activiteiten
In ons land In het voetspoor van Joseph
België had er een mooie Europese
primeur mee, want de Introductie van
liet gewapende beton in bijvoorbeeld
Duitsland kwam pas vier jaar later
bij de bouw van een hondehok nog wel.
dat er volgens ooggetuigen uitzag,
alsof het van hout was gemaakt.
Artisboot
(Van een onzer verslaggevers)
PARIJS/AMSTERDAM Nergens geschal van loftrompetten, dit jaar.
Geen hoogdravende redevoeringen over neem een voor de hand liggende
dwarsstraat „de onschatbare verdiensten van deze uitzonderlijke
pionier". Zelfs geen monument heeft er afgekund, geen borstbeeld, geen
plaquette, geen straatnaampje. Maar Joseph Monier zal zich er in zijn Doopbewijs
eenvoudige Parijse graf niet voor omdraaien. Honderd jaar geleden vond
hij een materiaal uit, dat niet alleen de grootste revolutie aller tijden op
bouwkundig gebied zou veroorzaken, maar bovendien het leefklimaat van
de twintigste eeuw belangrijk zou beïnvloeden: het gewapend beton.
goot daartussen beton, zoals dat al
sinds de Romeinen gebruikt werd voor
het maken van massieve constructies,
verwijderde de bekisting en had een
bloembak, die sterk was, waterdicht
en niet rottend.
Revolutionaire
ontdekking
door luiheid
van tuinman
Hq was echter al weer totaal vergeten,
toen hq ln 1906 als onbemiddelde,
82-jarlge grijsaard stierf. Slechts een
enkeling kende zijn naam: lr. Wouter
Cool bijvoorbeeld, de hoofdredacteur
van het technisch tijdschrift „De
Ingenieur", van wie het volgende
welsprekende citaat uit 1902 afkomstig
ls „Eiken morgen kleedt de voor de
wereld gestorvene zich nog in de
werkkiel van den tuinman, en wordt,
hoewel geen nijpend gebrek, -toch
armoede geleden". Let wel: de
ondergrondse tunnel van gewapend
beton tussen het eerste en tweede
hoofdadministratiegebouw van de N.S.
te Utrecht was toen al acht jaar oud.
De betonnen vloeren in het Huisarchief
van de koningin in Den Haag lagen
er al zes jaar en die in Berlages
beroemde Koopmansbeurs zelfs langer.
Maar aan Monier gingen zowel de
roem als het gewin onbarmhartig
voorbij.
Hij zou dan ook de laatste geweest
zfln om zich te verbazen over het feit,
dat het eeuwfeest van zfln uitvinding
onopgemerkt voorbij is gegaan en
helemaal geen aandacht gekregen zou
hebben, als niet een slimmerd bij de
Nederlandse Beton Vereniging nog
juist bijtijds de vinger zou hebben
opgestoken. Dank zij dit alarm staat
de Betondag 1967, die volgende week
donderdag in de Amsterdamse R.A.I.
wordt gehouden, ln het teken van
„Honderd jaar gewapend beton" en
krijgt Monier postuum het minste,
waarop hfj recht heeft een verbale
lauwerkrans.
Een merkwaardige zaak. Kan iemand
zich voorstellen, dat het eeuwfeest van
uitvindingen als de gloeilamp, de
grammofoonplaat, de auto zonder
feestgedruis voorbij zou gaan
Misschien ligt de verklaring in het
feit, dat gewapend beton niet per kilo
over de toonbank wordt verkocht.
Die eerste experimenten moeten om
streeks 1855 hebben plaatsgevonden.
He* verkregen resultaat was op de
duus echter zo goed, dajt Monier
octrooi vroeg. Het werd hem ln 1867
verleend de vinding had zijn offi
ciële doopbewijs en trok meteen be
langstelling op de in Parijs gehouden
wereldtentoonstelling. Het bleef daarna
niet bij bloembakken, want de com
binatie van beton en ijzer bleef Monier
boeien en hij ontwikkelde ideeën voor
steeds nieuwe toepassingen. Vandaar
de reeks aanvullende octrooien voor
de vervaardiging van buizen, balken,
platen, bruggen, vloeren, spoorweg-
dwarsliggers en zelfs doodkisten van
gewapend beton die hem eerst echt
tot de uitvinder van een materiaal met
geheel nieuwe mogelijkheden maakten.
Zijn patenten werden spoedig door
verkocht aan andere landen waarbij
met name België zich onmiddellijk
actief toonde in het streven om het
„cementijzer", zoals het toen nog
heette, voor alles en nog wat toe te
passen. De wereldtentoonstelling van
1879 in Antwerpen was er een sprekend
bewijs van. Zij gaf de nieuwe vinding
een royale plaats en inspireerde de
firma Gebr. Picha in Gent om de door
Monier ontwikkelde ideeën ln praktijk
te gaan brengen. In 1880 was dat en
De firma Picha heeft ln de tachtiger
jaren van de vorige eeuw ook naar
Zeeuws-Vlaanderen artikelen van ge
wapend beton geleverd. De behoefte
daar was kennelijk groot, want ln
1888 kwam er een filiaal in Sas van
Gent, dat vooral waterreservoirs,
rioolbuizen en putten afleverde. Wat
Nederland betreft de oudst bekende
toepassing van „cementijzer" is cu
rieus genoeg een boot en het m 20
lange ding is nog steeds ln Artls in
gebruik voor de verzorging van aal
scholvers en pelikanen. Hij dateert
blijkens een erin gekrast jaartal uit
1887 en heet „De Zeemeeuw". Ter
gelegenheid van de Betondag 1967 zal
hij tijdelijk uit zijn element worden
gehaald en te pronk staan ln dezelfde
R.A.I., waar futuristische toepassingen
van gewapend beton getoond zullen
worden voor de uitbreiding van Neer-
lands grote steden en wegen.
De clou van Moniers ontdekking was,
dat hij met het aanbrengen van een
bewapening het reeds lang bekende
beton een' eigenschap gaf, die het van
zichzelf niet bezat. Grote druk-
belastingen kon het voortreffelijk op
nemen, maar wanneer het aan een
trekbelasting werd onderworpen, ont
stonden er snel scheuren. Dank zij de
stalen staven, die Monier ln het ma
teriaal aanbracht, werd voorgoed met
de last van die trekkracht afgerekend.
Daarmee lag een weg open naar on
gekende mogelijkheden, zoals de ar
chitect Le Corbusier om de meest
bekende naam te noemen later over
tuigend zou bewijzen.
i dijk bU Heusden alt 1892. Bewijs, hoe vut het nieuwe materiaal In sflti
Haagse volgeling
malige „cementijzer" snel onderkend.
Den Haag fungeerde daarbij samen
met Amsterdam, Rotterdam en Breda
als centrum. Zo leverde de Haagse
ambachtsschool een figuur op als
dr. lr. L. A. Sanders, wiens plan voor
de afsluiting van de Zuiderzee met
betonnen caissons in 1907 werd weg
gewuifd (de Afsluitdijk kwam er later
tóch), maar wiens internationaal ge
waardeerde denkbeelden hun be
kroning vonden ln zijn plan tot af
sluiting van de Zeeuwse zeegaten. HQ
kwam ermee, toen hij 85 was, on
middellijk na de stormramp van fe
bruari 1953. Iedereen weet, hoe het
inmiddels met het Deltaplan staat en
welk een rol het gewapend beton
daarbij speelt.
Sanders is ook de man van de perron
overkappingen in Maastricht wel
de best geslaagde constructie in ons
land uit de kleutertijd van het nieuwe
materiaal. Hier werd het beton voor
het eerst niet alleen functioneel, maar
ook esthetisch zeer effectief toegepast.
De hele constructie ademt „kracht"
uit, „stevigheid" niet ten onrechte,
want hfj is gebouwd in 19161917 en
doet na een halve eeuw nog onvervaard
dienst. Alleen in 1952—1953 bleken
enkele lichte reparaties nodig.
Tóch in Limburg aangeland, kan het
terugblikkende oog niet anders dan
getroffen worden door de mastodon-
tische koeltorens, die zozeer bepalend
zijn voor het silhouet van de mijnen.
Vroeger waren ze van hout, maar dat
was sterk onderhevig aan rotting en
zo kwamen de Staatsmijnen op het
zelfde idee als de geplaagde Monier
indertijd: waarom niet van beton T
Betonnen eierschaal
Hier was de pionier prof. F. K. Th. van
Iterson, toen (we schrijven 1915) hoofd
van het bouwbureau van de Staats
mijnen. Hq benaderde twee aannemers,
maar die zagen er geen kans toe.
Vervolgens kwam hij bij de Amster
damse ingenieurs Kujjers en Emmen
terecht. „Kunt gij", zo luidde de vraag,
„een koeltoren bouwen met een con
structie, die lijkt op een dun betonnen
vlies ofwel op een eierschaal De
heren zeiden, dat ze het konden en
ten bewijze richtten ze de 34 meter
hoge koeltoren van de Staatsmijn
Emma op, die prompt het prototype
werd voor alle volgende constructies
van soortgelijke aard.
Geloof het of nietde wanddikte van
het gevaarte verloopt over het grootste
gedeelte van nauwelijks zeveneenhalve
centimeter tot niet meer dan tien
centimeter. Daar mag men gerust
„eierschaal" tegen zeggen. Het ver
bluffende is, dat de wijze, waarop der
gelijke „betonschalen" moeten worden
berekend, pas enkele jaren bekend is.
Het profiel van de mijnen is louter te
danken geweest aan de trefzekere In
tuïtie van de betonwerkers van het
eerste uur.
Toevalligheid
I)e voormalige Staatsdrukkerij in Den
Haag. daterend uit 1905, was een van
de eerste bouwwerken in Nederland,
waarbij op grote schaal van gewapend
beton gebruik werd gemaakt.
Zoals alle grote ontdekkingen kwam
die van Joseph Monier nogal toevallig
tot stand. Hij was niet eens ingenieur,
maar gewoon tuinman in de Orangerie
van Versailles. Zijn baanbrekende
vinding en zijn rustieke beroep hadden
echter rechtstreeks verband. Elke
hérfst namelijk had hij te kampen met
hetzelfde probleem. Dan moesten de
bloemen, planten en heesters, die
de wereldberoemde parken sierden,
worden ondergebracht in verwarmde
kassen. Al bijna anderhalve eeuw.
sinds Lodewijk XIV en diens knappe
tuinarchitect André le Nótre, ge
schiedde dit op dezelfde wijze. Alle
gewassen stonden in bakken, zodat ze
bij het naderen van de eerste nacht
vorst met bak en al verplaatst konden
worden.
Helaas het waren houten bakken,
aan rotting onderhevig, zodat om de
haverklap de bodem of de zijkanten
het begaven tot grote ergernis van
de tuinlieden uiteraard, onder wie
Monier. Bovendien had het hout een
ander bezwaar. Vooral in droge
perioden placht het sterk te krimpen
en de aldus ontstane naden maakten
de bakken verre van waterdicht. Dan
was het sjouwen met gieters geblazen.
De nood maakte onze geplaagde
Monier vindingrijk. Hij wilde Af van
de jaarlijks terugkerende erger
nissen. Daarom vervaardigde hij van
ijzeren staven en gaas een geraamte
in de vorm van een bloembak. Hij
deed er een houten bekisting omheen.
vaat het gewapend beton ln *l)n
kinderschoenen stond. Genoemd la
reeda de tunnel uit 1894 tuaaen twee
administratieve gebouwen van de
Spoorwegen, die nog steeds gebruikt
kan worden. De wanden zijn zee cen
timeter dik; de dikte van het plafond
ls slechts vier centimeter. Toch ge
beurde er niets, toen er rond de eeuw
wisseling een zware explosie ln plaats
vond. Wel vlogen aan belde kanten
de deuren eruit, maar het kunstwer^
zelf liep geen scheurtje op. Een andere
relikwie ls de zogenaamde „Herebrug"
over de Oostelijke Singelgracht, die
uit 1905 dateert. Hij heeft eon over
spanning van veertien meter en oen
breedte van twaalf meter en toch is
hij ln het midden maar twintig cen
timeter dik. Voldoende kennelijk, want
hij doet na tweeënzestig Jaar nog
betrouwbaar dienst.
De naam Breda als centrum van
pionierswerk is gevallen. Hier moet
do figuur van F. J. StulomeiJer ge
noemd worden, die de grondslag heeft
gelegd voor de be t o n m aatechapp (j
I.G.B. ln alle uithoeken van de
wereld bekend. Een ziener, deze ln
1898 eenvoudig begonnen handelaar
ln bouwmaterialen. In 1904 morde hij
in een brochure: „Onnoodig zal het
zijn. Uw aandacht te vragen voor het
artikel, waarvoor In den laatsten tijd
de geheele bouwkundige wereld vol
aandacht is; een artikel, dat bfl
intrede in de bouwwereld door som
migen als een wonder werd beschouw^
door velen werd gewantrouwd, door
enkelen zelfs tegengewerkt".
Het zat kennelijk nog niet snor me*
het „cementijzer" ln die tqd. Wonder
lijk. want bij de bouw van de ChassA-
kazerne In 1899 In dntzelfde Breda
was toch op ruime schaal van ge
wapend beton gebruik gemaakt. En
wie zijn ogen rlAAr niet geloofde, kon
even noordelijk gaan kijken, bij
Heusden. Daar lag sinds 1892 onder
een dijk van de Maait een twintig
meter lange, drie meter hoge duiker
van gewapend beton Thans maken
bouwkundigen een pelgrimage naar
deze twee objecten In Brabant, dis
enerzijds museumstukken zijn. maar
anderzijds nog steeds hun functie ver-
Indertijd zag men het evenwel alle
maal zo niet. Stulemetjer echter ging
door. Dat hij gelijk had. ziet momen
teel ieder kin,j in Iedere stad of ln
ieder dorp, dat aan uitbreiding doet.
Waarbij gemakshalve maar gezwegen
wordt over stuwdammen, luchthavens,
viaducten, havenwerken en andere
miljoenen verslindende projecten, die
voor de leek toch niet te overzien zijn,
maar die wel telkens weer demon
streren wat voor een revolutie het
gewapend beton heeft ontketend.
Dat <lc vergeten Monier het aanschijn
van de aarde heeft veranderd, ls een
zinloze overdrijving. Wist hij veel
Iets anders Is. dat niemand nog kan
voorspellen, welke elementen het K®-
wapend beton nog móér aan de leef
baarheid of onleefbnarheld van onzs
samenleving zal toevoegen. Een terug
blik over honderd Jaar leert, hoe snel
het gegaan Is en daarmee: hoe snel
het gaan kin.
las rvj i j n i lj
Da koeltorens van de Limburgse mijnen tijken kolossen vso beton. In werkelijkheid hebben se een wand, die relatief gesproken dun ls als
