GELUKKIGE
CONCENTRATIE
VAN
BISSCHOPPELIJKE
MUSEA
IN ONS LAND
verlichting
HET GEHEIM VAN SANTA VITTORIA
DE LEIDSE COURANT
Toen enkele jaren
geleden in het
Gemeentemuseum
een tentoonstelling
werd gehouden
voorwerpen uit de
Nederlandse
kerkelijke musea,
opperde kardinaal
Alfrlok een
denkbeeld, dat
velen toen stout
moedig in de oren
klonk. In zijn
toespraak, waar
mee hU die ten
toonstelling
opende,
suggereerde hij
namelijk de wen
selijkheid om het
gehele kunstbezit
van de verschil
lende bisdommen
in een centraal
kerkelijke kunst
onder te brengen.
Juist die Haagse
tentoonstelling
was een aanwö-
zing voor de aan
trekkelijkheid van
die gedachte.
Want wat hier
bijeen was te zien,
bleek van een
onvermoede
rijkdom te zUn.
Bewening van Christus, fragment
MAGISTRALE STUDIE VAN PETER GAY
De „phllosophes" noemt professor Peter
Gay de leiders van de verlichting, de
Aufklkrung, de enlightenment, die in
Frankrijk wei met les lueurs werd aan
geduid. Hij weigert deze leiders, die
ioor het meest opzienbarende deel
Jransen waren, met een Engelse term
te noemen, met philosophers, wijsgeren.
Hij heeft daar zijn reden voor, al
spreekt hö die niet zonder meer uit.
Het waren „philoeophes" en door hen
heeft dat woord, waar het de achttiende
eeuw betreft, een bijbetekenis gekregen,
die het, zeker buiten Frankrijk, nogal
verwijdert van de de oorspronkelijke
betekenis. De wezenlijke wijsgeren of
philosophers zaten In Engeland en
Duitsland, ze heetten David Hume en
Immanucl Kant, om er slechts twee te
noemen. Voltaire noch Diderot noch
Rousseau waren wijsgeren in de gewone
tin van het woord, ai meenden ze dat
wellicht zelf. Zelfs de latere hardhan
dige en onplooibare materialisten als
Condorcet en Hol bach waren te zeer
propagandisten om werkelijk wijsgeren
te zijn.
Het voornaamste bij de mannen en de
vrouwen van de verlichting was trou
wens de propaganda en die is gewoon
lijk moeilijk te vereoenen met de
waarheid en de wetenschap. Peter Gay
ln zijn werkelijk meeslepend, rijk en
welgefundeerd boek Hie Enlightenment,
waarvan het eerste omvangrijke deel
I Historie van
de„philosoplies"
bij Weldenfeld <fe Nicolson te Londen
verscheen, laat duidelijk uitkomen hoe
hard de mannen van de verlichting
werkten. Ze werkten met een doel. het
was een humanitair doel, ze wilden de
mensheid, de menselijke samenleving
verbeteren, ze wilden de mensheid ver
lossen om ze ln een vrijere wereld het
geluk te verschaffen wat ze te lang
onthouden was. Om dat te bereiken,
lieten ze geen middel onbeproefd en
vonden ze geen middel te gering of te
laag. Ze deden er alles voor, hoewel ze
voor de waarheid waren, zoals ze voort
durend verzekerden, ln tegenstelling met
hun bekrompen bestrijders, de katho
lieke geestelijken, bleken ze voor dit
doel bereid om de waarheid niet minder
te verdraaien dan hun tegenstanders
Toen professor Peter Gay het eerst met
zijn studie van deze bejubelde en ver
guisde periode ln de geschiedenis van
Europa begon, was het zijn bedoeling
de phllosophes" te verdedigen tegen
onrechtvaardige aanvallen en min
achting. Nu hij tenslotte zijn werk.
althans voor het grootste deel. verricht,
heeft, kan men die bedoeling nog wel
zien, maar hij verdedigt, zeker met niet
minder Inzicht en met even weten
schappelijke fundering, ook hun tegen
standers en Juist dat maakt zijn werk
zo betrouwbaar en zo aantrekkelijk. Het
is Peter Gay niet om de propaganda,
maar wel om de waarheid te doen.
Geen wijsgeer
Als men slechts één zelfs wille
keurige bladzijde van Kant of van
David Hume leest, weet men dat men
hier met wijsbegeerte en met een
wijsgeer, een philosopher, te doen heeft
Leest men één bladzijde van de zoge
naamde filosofische geschriften van
Voltaire, dan weet men dat hU geen
wijsgeer ls en dat hij het ook nooit
had kunnen worden, hij mist de wezen
lijke belangstelling voor waar het we
zenlijk om gaat. Voltaire, als hij even
de infame geestelijken en hun Kerk
vergeet, kan een bijzonder goed histo
ricus zijn, zoals blijkt uit menige blad
zijde van zUn strikt historische werken
sis die over de Zonnekoning «n Karei
XII. hij la Inderdaad een verdediger
van het menselijk recht, zoals uit de
processen, waarin hij zich moeide,
blijkt. HIJ ls echter geen zoeker van de
waafheid en niets dan de waarheid.
Zijn filosofische geschriften en vele
van zijn schotschriften doen op dit
ogenblik, in tegenstelling met zijn
strikt historische geschriften, ongeloof
lijk naïef aan, om niet te zeggen kin
derachtig. Men kan tegenover zijn
zogenaamd filosofische geschriften bij
de tegenpartij een werk stellen, dat,
ondanks de niet minder briljante stijl,
ons even naïef en kinderachtig voor
komt. Het verscheen al ln de zeven
tiende eeuw, in 1681.
Het is ook een werk van propaganda,
het heet Discours de l'histolre univer-
selle, Uiteenzetting over de wereld
geschiedenis. en het ls van de grote
redenaar Bossuet. Er zijn maai- weinig
mensen, die dit tegenwoordig nog
lezen, maar men zou het eens moeten
doen. Men zal zijn ogen soms niet ge
loven als men deze beschouwing over
het werken van de goddelijke voor
zienigheid ln de ontwikkeling van de
wereldhistorie leest. Bossuet heeft de
goddelijke voorzienigheid volkomen
door, maar hij springt er wel eigen
aardig mee om. Men ziet erin ln welke
situatie de verlichter» ,.de phllosophes"
zich althans gedeeltelijk bevonden en
het verklaart sommige van hun reac
ties. Men ziet ook. dat Bossuet een veel
slechter historicus dan Voltaire en be
slist geen geleerde was.
Dat waren ook de „phllosophes" maar
zeer ten dele. De werkelijke geleerden
zaten meestal, in het andere kamp,
mannen als Jean Mablllon, Bernard
de Montfaucon. Dom Antolne Augustln
Calmet en de protestantse predikant
Johann Jacob Brucker, die een ge
schiedenis der wijsbegeerte schreef, die
ln sommige opzichten het met de „phl
losophes" eens was, maar die ln filo
sofie toch niet meer dan „een al te
feilbare hulp van het geloof" zag.
Diderot vei wees naar zijn werk ln de
Encyclopédie en in diezelfde encyclo
pedie zijn de meeste filosofische artike
len van Brucker, al stond Diderots
naam eronder. Diderot vertaalde ge
woon. al werd hij weieens gedwongen
te veranderen, omdat zijn mening af
week van die van Brucker. Dat gaf
dan natuurlijk aanleiding tot tegen
spreken en onattentheden, die bepaald
ln het artikel over de stoïcijnen naar
het koddige neigen.
Ontleners
De „phllosophes" waren grote ontleners.
Voltaire kon niet buiten Calmet. hij
bestreed het geloof met materiaal, aan
gebracht door een gelovige, die nu eens
door hem als bigot werd uitgemaakt
en dan weer. als het ln Voltalres kraam
te pas kwam. voor een grote autoriteit.
Peter Gay laat dit zien. hij laat zien
hoe de „phllosophes" geestig, witty,
waren en dit moesten zijn om de aan
dacht te trekken. Hij laat echter ook
zien. dat humor hun vreemd was. Pro
pagandisten kennen geen humor, over
het algemeen.
Het zou dwaasheid zijn te ontkennen,
dat de enlightenment, de verlichting,
ook nu nog doorwerkt, maar Peter Gay
toont duidelijk dat deze tijd als zo
danig voorbij is, voorgoed voorbij, tot
de naïviteiten van de „phllosophes" zijn
we een enkele uitzondering daarge-
laten niet meer in staat, evenmin
als we nog ln staat zijn tot de naïviteit
van een Bossuet. Wie zich daarvan
wil overtuigen, of wie een bezonnen
oordeel over die töd wil leren kennen,
moet het boek van professor Gay lezen,
dat bovendien met zijn ruim honderd
endertig bibliografische gegevens naar
andere werken verwijst. Het ls bij
zonder goed geschreven, helder, geestig,
zeker niet «onder humor en de over
vloed van gegevens versluiert het
geheelbeeld niet. Dat ls niet verwonder
lijk voor iemand die zo veel ln de
„philoeophes" gegrasduind heeft, want
schrijven konden dees vsrlichter».
tam vAjrmanam
Nu mag de kardinaal wikken, 't waren
de verschillende museumbesturen, die
te beschikken hadden. Vooral in de
drie zuidelijke bisdommen was (en is)
er weinig animo om kunst blijvend
naar „boven de Moerdijk" te zenden.
Limburg heeft niet zo lang geleden een
eigen museum gesticht, de belde
Brabantse bisdommen zien hun bezit
liever her en der verspreid in eigen
gebied dan het te laten opgaan in een
groter geheel. Men kan dat betreuren,
maar we zouden, geloven wij, verkeerd
doen het te veroordelen als een uiting
van provinciale zucht naar bezit.
Tenslotte gaat het hier vaak om
Btukken, die eeuwenlang mede de trots
van die gewesten bepaald hebben.
Gelukkig is het overigens, dat de
bisdommen Haarlem en Rotterdam wel
„ja" hebben gezegd op de suggestie
Joaohim de Beuckelaer (1530-1573)
Robert Crichtons The 8ecret of Santa
Vittoria, Het Geheim van Santa Vitto
ria, is ongetwijfeld een traditionele
roman. HU is naar een oeroude vertel
traditie geschreven. BH sommige lexer»,
gebrand op de laatste navolging van de
voorlaatste nieuwigheid, xal hii mis
schien niet ln de smaak vallen. Hij han
delt over een bergstadje in Italië. Santa
Vittoria, waar wijn verbouwd wordt. Die
wijn ls. zou men kunnen «eggen, de «iel
van de stud, de reden van zü" bestaan.
Over de wijn praten de Inwoners en
over het weer, dat de w'Un bepaalt, dat
is althans hun voornaamste conversatie.
Het ls een vreemd slag volk, het is
nidt gemakkelijk hun iets wijs te
maken. Het ls niet gemakkelijk
Italianen iets wjjs te maken. Italianen
zijn realisten en ze kennen elkaar. Er
komt in The Secret of Santa Vittoria.
dat dit jaar in Londen bij Hodder
Stoughton uitkwam en nu als pocket
verkrijgbaar la. een man voor, Tufa,
de enige in Santa Vittoria, die ln
Mussolini en het fascisme geloofde. Hij
ia ervoor gewond in de oorlog in
Afrika en hij weet nu al lang wat het
fascisme ls. hij ls volkomen ontgoocheld
en als Caterina Malatesta. een
patriciërsdochter, er niet geweest was,
zou h(j gestorven zijn, want hU wilde
sterven. Caterina Malatesta vertelde
hem echter, dat hij veel te sterk was
om te sterven, dat het hem toch niet
zou lukken. Zij was bovendien Caterina
Malatesta, ze bezat schoonheid en ze
wist wat ze wilde.
Of men dat gTaag heeft of niet. er
bestaan standen ln de wereld, maar
de werkelijke liggen iets anders dan
de vermeende, waarnaar so verlangd
woedt, Br aljn drie personen Ln The
van de kardinaal. De collectie van het
Bisschoppelijk Museum t« Haarlem zal
eerlang naar Utrecht gaan om daar te
worden gemengd met die van het
Aartsbisschoppelijk Museum. Begin
vorig Jaar werd een overeenkomst
gesloten, mede op aandrang van de
subsidiërende rijksoverheid, waarbij
bepaald werd, dat de Haarlemse
collectie naar Utrecht zal, worden
overgebracht zodra daar een geschikte
museumgelegenheid beschikbaar zou
zijn. Die gelegenheid ls er nu:
het zeer ruime complex van het
voormalige CathariJnegasthuls en het
Catharijneconvent aan de Nieuwe
Gracht. Over enkele jaren, als een
ingrijpende restauratie ls voltooid, zal
daar een kerkelijk museum worden
ingericht, dat zeker driekwart van het
museals bezit van kerkelijke kunst in
Roman
over een
Italiaans
stadje
Secret of Santa Vittoria, die tot een
hogere stand behoren, dat zijn Caterina
Malatesta, Tufa en de wijntrapper, die
'n zigeunerin tot vrouw heeft, Lorenzo.
Lorenzo is het voornaamste, want hU
heerst op een bepaald moment zelfs
over Caterina Malatesta, de Malatesta.
Von Prum
Volgens z(Jn opvoeding hoort kspilein
Von Prum ook bij hen, maar kapitein
Von Prum heeft nog veel te leren,
want hij heeft een Duitse opvoeding
gehad. H(j gelooft in het vaderland en
in Hitier, mensen van hogere stand
deen dat niet Ze weten wel beter.
Von Prum houdt met enkele
ondergeschikten Santa Vittoria bezet.
Hij vindt daar tegenover zich
Bomboltni. die toen het volk. nog even
voor 't gebeurde, hoorde dat Mussolini
aan zijn eind gekomen was, tot
burgemeester gekozen werd. Bombollni
ls geen geboren Santa Vlttoriaan, hf)
komt uit Sicilië en tot dusver vond
men in Santa Vittoria, dat hö een
clown was, een gek. HÖ slaagt er
echter ln werkelök een burgemeester,
een leider, t# worden. Hö doet dat
omdat hij voortdurend De Vorst van
ons land zal omvatten en dat kan
uitgroeien tot een van de belangrijkste
collecties op dit gebied ln Europa.
Elkaar aanvullend
Dit komt mede door het feit, dat beide
collecties elkaar zo voortreffelijk
aanvullen. De wereldvermaarde ver
zameling van het Aartsbisschoppelijk
Museum omvat vooral veel stukken
uit de middeleeuwen, terwöl ln Haarlem
de nadruk valt op renaissance en
barok, terwijl er tal van interessante
stukken uit de „schuilkerkentöd" van
de zeventiende en achttiende eeuw
aanwezig «ön- Bovendien zal in het
CathariJnecomplex, ongemengd welis
waar, ook de collectie van het
Oud-Katholiek Museum worden op
genomen,, wat vooral geelen het rijke
paramentenbezlt van deze verzameling,
van groot belang ls.
Het nieuwe museum zal een geheel
eigen gezicht krögen. Men wil er aan
de hand van de getoonde kunst
voorwerpen een beeld geven van de
cultuurgeschiedenis van de Neder
landse kerkprovincie. Dat is vooral nü
van belang. Door de stormachtige
ontwikkeling ln de liturgische inzichten
van de laatste Jaren, lökt het of een
nieuwe „beeldenstorm" door de Kerk
waart. Het ls hoog tö<l, dat vandaag
wordt vastgelegd wat gisteren nog
gewoon was. Anders zal men het
morgen niet meer begrijpen.
De heer D. Bouvy, directeur van het
Aartsbisschoppelijk Museum, illu-
Izaak zegent zijn zoon Jacob
Niccolo Mswchiavelli, raadpleegt, hö
kent het boekje böna uit zön hoofd.
Mscchiavelll is wözer dan Von
Clausewitz, die de inspiratiebron Is
van Von Prum. Daarom kan Von Prum
niet tegen Bombollni op.
The Secret of Santa Vittoria lökt
tevens een beetje op de verhalen van
Don Camlllo, die ook over 'n Italiaanse
plaats handelen en over Italianen.
Maar met al zijn kennis van zaken is
de auteur ervan toch de mindere van
Robert Crichton omdat hij om het
komische effect te veel overdrijft. Ook
bö Robert Crichton kan men een paar
trucs zien. maar hij maakt er veel
zuiniger gebruik van. Bovendien Is zön
kijk op de mensen minder romantisch.
Uiteraard zön de karakters ln een
boek als dit bepaald, ze hebben de
passende maat en se zön vormvast,
maar ze zön door Robert Crichton
buitengewoon bekwaam en ongetwöfeld
met menaenkennis verwezenlijkt. Al la
de vertelling In The Secret of Santa
Vittoria het voornaamste, er ls meer
te vinden dsn karakterschets en
verhaal alleen.
Oorlog
Van de oorlog ln de beperkte rtn van
het woord hoort men ln het boek böna
niets, maar wat men ervan hoort, Is
zonder twöfel van belang. De Duitse
wöze van oorlog voeren wordt het beet
onthuld als twee Jonge SS'ers vöf
inwoners van Santa Vittoria komen
streerde one dit met een voorbeeld.
Men aal een overaicht kunnen geven
van de volkedevotie zoals die zich in
de loop van de geschiedenis ontwikkeld
heeft. In de middeleeutoen was
Bint-Anna-ten-drieen erg populair: de
vooretelling van de (overigens apo
criefe) moeder Anna met op haar
schoot een kleine Maria, dis op haar
beurt weer een heel klein Christuskind
draagt. Er waren ook typisch „middel
eeuwse" heiligen als Sint-Antonius met
het varken m Bint-Jozef was een min
of meer lachwekkende figuur op de
achtergrond. Na Trente verdween
Sinf-Anna nagenoeg, men vond het
niet passend meer haar eo groot voor
te stellen ten opeichte van Christus.
8\nt-Joeef werd patroon van de Kerk
en kreeg als „voedstervader" alle eer
als hij werd afgebeeld met aim kand
op het hoofd van het Christuskind. De
Antonius-met-het-varken moest plaats
maken voor de populaire volksheilige
die eiin naamgenoot uit Padua werd.
Er kwamen andere volkeheiligen, na
de contra-reformatie onder meer die
door de feauieten populair werden
UTRECHT
EN HAARLEM
SAMEN IN
CATHARIJNE
COMPLEX
gemaakt: Ignatitis. Franeiecus Xave
nue, Aloysius van Ooneaga en Stanis
las Kostka.
Ook neergang tonen
Bij het tonen van dergelöke verande
ringen zal men niet schromen om,
Indien nodig, ook minder kunstzinnige
voorwerpen op te nemen. Men zal daar
ook niet san voorbij kunnen, gezien
de enorme neergang van de kerkelöks
kunst ln de tweede helft van de
negentiende eeuw. En de ielöke
„heiligenbeelden" van toen horen even
zeer tot de geschiedenis van de
kerkelijke sensibiliteit als de middel
eeuwse schatten en, hoe men daarover
ook moge denken, sommige extreme
dingen, die tegenwoordig gemaakt
worden.
Het nieuwe museum wordt dus niet op
de eerste plaats opgezet als een
kunstverzameling, maar als 'n collectie
van kunstvoorwerpen en andere zaken,
die op een tot nog toe ongekende
wijze in beeld brengen hoe de
Nederlander van Sint-Wllllbrord tot
heden zön geloof beleefde. Het kan
daarmee een van de belangrijkste
musea van ons land worden. Zeker als
op 'n gelukkig tijdstip de „zuldelöken"
nog eens van gedachten zouden
veranderen en het edelmoedige gebaar
folteren. Ze willen weten of er nog
meer wön In 8anta Vittoria is dsn de
Santa Vittorlanen hebben opgeleverd.
Von Prum vindt dat goed. Het ls
immers ln het belang van 't vaderland.
De S8'ers houden niet van helden, die
meestal zo gemakkelijk doorslaan.
Italianen houden echter ook niet van
helden. Ze vinden helden onverstandig.
Moedige lieden en goede wijn duren
niet lang, als de wijn tenminste op
tafel wordt gebracht, zeggen ze ln
Santa Vittoria. Mensen, dis zoiets
zeggen, verstaan de kunst om een
geheim te bewaren. Wijn proberen te
stelen In het belang van het vaderland,
men moet een Von Prum zön om te
geloven, dat dit een redelijk standpunt
is. HU wordt er In Santa Vittoria
terecht om ultgelsushen.
De Inval tn Italië door de geallieerden
is dan al ln volle gang. Reeds
eerder zön er bombardementen
uitgevoerd door Amerikanen. Roberto,
een Amerikaan van Italiaanse
afkomst, heeft ersan meegedaan. Men
vertrouwde hem daarom niet In het
vliegtuig en terecht. Roberto siet, dat
de Amerikanen lukraak hun bommen
neergooien, haast son der erbö te
denken. Ze moeten hun lading kwöt.
Maar die lading raakt een Italiaans
Jongetje en daar kan Roberto Inderdaad
niet tegen. Hö laat zich met zijn
parachute op de Italiaanse bodem
vallen en komt »o ln 8anta Vittoria
terecht, waar hö na enige töd, omdat
Monstrans, Noordnederlands uit het
begin van de 16de eeuw
van Haarlem en Rotterdam aouden
navolgen.
Van hoeveel belang dat gebaar la. kan
men thans zien ln 't Centraal Museum
te Utrecht, waar een tentoonstelling is
ingericht van kunstachatten uit het
Haarlemse Museum. Als een soort
preludium dus op de toekomstigs
vereniging. En al kan de Haarlemse
collectie niet tippen aan de eminents
verzameling van het aartsbisdom, er
zijn toch een paar stukken bö. dis
straks tot de toppunten van hst nieuwe
museum zullen gerekend worden: ssn
uitstekende Frans Hals; 'n Saenredam,
dis er zijn mag; een heel fraaie Orley;
een „Izaak zegent Jacob" van Joachim
de Beuckelaer, topstuk van een „kleine
meester", en tal van andere interessante
schilderijen. Er zön fraai beeldanöwerk,
handschriften en paramenten. En er
zön zaken, die een treffende Illustratie
vormen bij het geachledenisbeeld van
dc Nederlandse katholieken zoals dat
In het nieuwe museum gegeven zal
worden. Bö voorbeeld een klein zil
veren doodkistje zoals dat ln de
„schuilkerkentöd" werd gebruikt voor
de overledenen, die Immers niet ln
..gewöde aarde" konden worden be
graven. Een schepje gewtjde aards
uit dat miniatuurkistje ging dan mes
tot geruststelling voor de nabe
staanden
Het Haarlemse Museum pleegt niet
overstroomd te worden door bezoekers,
maar als men het beste eruit zo bijeen
ziet, blijkt dat toch de moeite van het
bezichtigen overwaard. Tot en met
29 oktober kan men daarvoor terecht
ln het Centraal Museum t« Utrecht.
Vg.
hö het dialect blökt te verstaan sn te
kunnen spreken, door de 'inwoners
wordt geaccepteerd. HU ls degene, die
de notities zou hebben gemaakt,
waaruit Robert Crichton zön roman
opbouwde.
Lukraak bombardersn la nlst minder
redeloos dan mensen folteren om wön.
Oorlog is een trieste zaak en Italianen
hebben gelök als ze proberen er zich
zovesl mogelök van te distantiëren.
Een ernstige /-ask ls wön en dat kan
men In The Secret van Santa Vittoria
duldelUk nagaan. Robert Crichton
heeft zön roman, die ln feite op niets
ander berust dan op een anekdote, dis
men op een halve blsdzöds zou kunnen
vertellen, buitengewoon bekwaam
opgebouwd en Daphne du Maurier had
geen ongelök toen ss zön werk briljant
noemde. Het boeit van het begin tot
het einde, het Is op de eerste plaats
'n humoristisch boek, niet romantisch,
maar eerder flegmatisch humoristisch
en humoristische boeken van dece
allure zön zeldzaam, zelfs al sön za
traditioneel ln opzet en uitwerking,
wat er overigens veel minder toe doet
dan de navolgers van de voorlaatsts
nieuwigheid menen. Wie enkele uren ln
Italië wil zön an slch daar vermaken
en tevens lets over de Italianen leren
wil, (Be er niet alleen maar In het
sonnetje worden geaet, kan niet beter
doen dan The Secret of Santa Vittoria
leaen.
SOB PANHUU8EN
