ROEMENEN
NOG LANG NIET
ZO VRIJ
SNOEIMES
Kranten worden slecht
gelezen
ZATERDAG 15 JUU
speciale verslaggever)
In het restaurant van het grote en dure Europahotel in
Eforie-Nord, een badplaats aan de Zwarte Zee, dronk ik
een fles wijn met Ion Ionescu, een 29-jarige arbeider, die
er elke zaterdagavond zijn vertier zoekt. Niet ver van ons
tafeltje zit een gezelschap van een man of acht, dat het er
niet alleen goed van neemt, maar ook met bijzondere egards
bediend wordt. Met de kaart van Roemenië op tafel praten
we over mijn trip door het land en vervolgens over het 150
kilometer van hier gelegen Rusland. „Wij gaan los van de
Sovjet-Unie", zegt Ion Ionescu. Als ik daarover, kennelijk te
luid, een nadere vraag stel: „SssstMet een blik op
het gezelschap smulpapen: „PartijmensenSssst, liever
geen moeilijkheden maken!"
In Roemenië wonen 1.5 miljoen Hon
garen. 400.000 Duitstaligen en 67.000
zigeuners. De zigeuners wonen hier en
daar in kleine lemen huisjes, maar
velentrekken ook door het land I foto
onder en boven). De mannen beslaan
de paarden, terwijl de vrouwen de was
doen in een beekje. Voor een pakje
Camel Het dit groepje zich fotograferen.
De regering respecteert de minder
heden. De Hongaren hebben een zekere
mate van autonomie. Hun centrum is
Tirgu Mures.
(Vai
BOEKAREST De vraag' of de
tische machthebbers in Roemenië met de vrij
heid even karig zijn als met de sinaasappels
die zij maar mondjesmaat verstrekken, is niet
zo gemakkelijk te beantwoorden. Enerzijds
kan een Westeuropeaan tegenwoordig zonder
veel poespas het land binnen, gaan en staan
waar hij wil. vrij fotograferen en spreken met
•.wie hij verkiest. Aan de andere kant is er het
feit dat de doorgaans zo mededeelzame Roe
meen „bevriest" als het gesprek een politieke
wending neemt. Over politiek praat hij alleen
als het ijs gebroken is en ook dan nog niet te
luid De tijd van Ana Pauker is voorbij, maar
tit geestelijk klimaat is lang niet zo vrij als
bij ons waar idereen luidkeels zijn zegje mag
doen en ook de communisten politieke zend
tijd hebben.
Het voorval tekent de wat vage sfeer
in het Roemenië van vandaag. Ion
Ionescu mag misschien best over bui
tenlandse politiek praten, maar hij
neemt het zekere voor het onzekere.
De Roemenen weten niet precies
waar zij aan toe zijn. Toen ik in Ploes-
IT wee in grijze Uniformen geklede agpn-
ten schreven vlijtig alle gegevens
van mijn paspoort en perskaart over,
maar op mijn vraag of ik nou mocht
fotograferen of niet, haalden ze de
schouders op. Ze lieten me daarna rus
tig plaatjes maken.
Over de grenzen van de politieke vrij
heid heb ik op de laatste dag van mijn
Roemeense trip nog uitvoerig gespro
ken met de bijzonder aardige en be
hulpzame mensen van het Ministerul
Afacerilor Externe", het ministerie
van Buitenlandse Zaken in Boekarest
maar daar word je niet veel wijzer
van. De moeilijkheid bij dit soort ge
sprekken is altijd weer dat marxisten
aan begrippen als vrijheid en demo
cratie een heel andere inhoud geven
dan wij in het Westen. Die geheide
marxisten zijn overigens niet zulke on
mensen als onze propagandamachines
In het verleden beweerd hebben. Bij
het afscheid zeiden ze welgemeend:
„Groet uw vrouw en kus uw kinde
ren van me"! Er is geen reden om aan
hun oprechtheid te twijfelen.
Klassenstrijd
Het uitgangspunt van hun redenering
is de klassenstrijd, de „uitbuiting"
voorkomen van de ene mens door de
'andere. Aan de „onvrijheid" maken de
marxisten een eind door de produktie-
middelen in bezit te stellen van het
volk (de staat). Het volk begrijpt en
begeert het misschien niet, maar het
ie toch de enige weg naar vrijheid en
democratie. Met kiezen en verkiezin
gen heeft het niets te maken. Welnu:
de helderziende „Partidul Comunist
Roman" heeft in Roemenië de produk-
tiemiddelen in handen van het volk ge
steld (met behulp van de tanks van
het Rode Leger, maar dat doet er niet
toe), aldus de klassenstrijd beëindigd
en dus het volk bevrijd en de demo
cratie gevestigd.
Moeilijkheden
Tegen dit dogmatisch marxisme valt
niet te redeneren. De moeilijkheid zit
hem in het feit dat marxisten het be
grip vrijheid op zuiver economische
basis definiëren. Vrijheid en onvrij
heid reiken echter veel verder dan eco
nomische verhoudingen en kunnen
daarom niet met alleen maar econo
mische termen omschreven worden.
Wie dat toch doet, sluit zijn ogen voor
de werkelijkheid. De Roemeense wer
kelijkheid is dat Jan-met-de-pet zonder
stropdas een deftig restaurant kan
binnengaan, maar partijmensen en an
dere „gestrikten" toch beter bediend
worden. In marxistische termen: er
zijn nieuwe klassen ontstaan en dus
nieuwe onvrijheid.
In de cafés en op de (weinige) ter
rassen van het „vrije" Roemenië ziet
mén zelden iemand de krant lezen.
Geen wonder: alle kranten zijn com
munistisch en derhalve even saai als
de Nederlandse Staatscourant. Bijna
even saai, want ze zijn de laatste tijd
een beetje aantrekkelijker geworden
doordat ze kleine advertenties zijn
gaan opnemen.
Er zijn 33 landelijke, regionale en lo
kale dagbladen. Tezamen hebben zij
slechts een oplage van een miljoen
exemplaren en dat is zeer weinig
in een land waar vrijwel iedereen le
zen en schrijven kan. Men heeft mij
overigens verteld dat er nog heel wat
Roemenen zijn die 'de woorden letter
voor letter spellen. Het is best moge
lijk: de douanier op de luchthaven
Baneasa had meer dan vijf minuten
nodig om mijn paspoort te lezen en
vroeg toen nog of ik componist was.
terwijl er toch heel duidelijk (in
schrijfmachineschrift) staat dat ik
journalist ben. Voor de prijs hoeven
de Roemenen het kranten lezen in elk
geval niet te laten: het officiële or
gaan van het centrale partijcomité,
„Scinteia" (Vonk), kost maar een stui
ver per exemplaar.
Pravda
De redacties zetelen in een gebouw in
Boekarest dat een slaafse kopie ie van
eenzelfde protserig geval in Stalins
Moskou. Alle Oosteuropese landen heb
ben van de Russische dictator destijds
zo'n cultuurpaleis cadeau gehad. Een
Roemeen zei me spottend: „Jawel, ca
deau van onze eigen centen!" De Roe
menen zijn niet erg wild op Moskou.
Het is typerend dat de „Pravda" in
de kiosken van Boekarest onder aan
de stapel ligt. Russische vrouwenbla
den en technische tijdschriften zijn bij
gebrek aan beter nog wel „in". Als
De drastische beperking van de eco
nomische vrijheid zoals wij die ken
nen, heeft Roemenië, evenals de an
dere socialistische landen, de bekende
moeilijkheden bezorgd; ongeïnteres
seerdheid omdat men z'n weekloon toch
wel krijgt, en ondoelmatigheid vanwe
ge centraal beheer en planning. Wat
men tot nog toe geprobeerd heeft om
die problemen de baas te worden (tot
de onderscheiding van „held van de
arbeid" toe), heeft niet veel geholpen.
Daarmee is overigens niet bewezen dat
het socialistische systeem minder
waard is dan het kapitalistische een
conclusie die in het Westen vaak al
te snel getrokken wordt. Ook westerse
geleerden menen dat er methoden te
vinden moeten zijn die het rode sy
steem beter doen functioneren. In de
Sovjet-Unie en enkele andere Oosteu
ropese landen (niet Roemenië) is men
nu bezig met een economische hervor
ming waarbij flink gedecentraliseerd
wordt en middelen als winst en renta
biliteit worden ingevoerd. In het
maartnummer van het Tilburgse tijd
schrift „Economie" zet prof. dr. Lev
Leontjev uitvoerig uiteen dat dit ove
rigens allerminst een terugkeer tot ons
systeem van de ondernemingsgewijze
produktle inluidt, zoals sommigen in
het Westen maar al te gretig aanne-
1 jf
verplicht vak is het Russisch afge
schaft en veel Roemeense soldaten
kiezen nu Frans als tweede taal. In
Brasov ontmoette ik tot mijn verba
zing ook al een jongetje van een jaar
of veertien dat goed Engels sprak. In
de toeristenplaatsen aan de kust kan
men eveneens met Engels terecht.
De kranten vullen hun beperkt aantal
kolommen met eindeloos lange versla
gen van officiële gebeurtenissen. De
„Scinteia" van 22 april besteedde 24
van de 56 kolommen van die dag aan
het officiële bezoek van de algemeen
secretaris van de Bulgaarse Commu
nistische Partij, Todor Zhivkov, aan
Roemenië. De rest van de krant was
gevuld met een artikel over Lenin, (7
kolom), drie gedichten, een kort ver
haal en een kleine reportage (samen 7
kolom), een zoals gewoonlijk eenzijdi
ge bloemlezing uit het buitenlands
nieuws (7,5 kolom), een beetje sport
en de bioscoop-, theater- en tv-pro-
gramma's.
Diverse Roemenen hebben mij verze
kerd dat zij alleen maar de sportru-
briek en de agenda lezen. Zelf heb ik
ervaren dat je nauwelijks meer weet
wat er in de wereld aan de hand is,
als je een paar weken op de Roemeen
se pers bent aangewezen.
Dan ondervind je „aan den lijve" dat
zonder uitvoerige informatie vrijheid
een farce blijft. Dan krijg je kippevel,
als je bedenkt dat er in 't Westen re
genten zijn die vanwege een paar uit
wassen best paal en perk zouden wil
len stellen aan de ruime informatie,
die bij ons van uur tot uur en over
van alles verstrekt wordt.
Er is In Roemenië slechts vrijheid van
drukpers in de marxistische zin van
het woord. Artikel 28 van de grondwet
garandeert „vrijheid van spreken, van
drukpers, van vergadering en demon
streren". maar in artikel 29 wordt be
paald dat die vrijheden „niet gebruikt
kunnen worden voor doeleinden die in
strijd zijn met het socialistische sys
teem en de belangen van het werken
de volk".
Daarmee is de vrijheid in onze zin van
het woord volledig naar de maan. Het
is beslist verboden naast de „Partidul
Comunist Roman" een andere poli
tieke partij op te richten. In de mar
xistische gedachtengang is dat verbod
juist een garantie van de vrijheid;
een andere partij zou immers de klas
senstrijd herstellen en het volk dus tot
onvrijheid voeren!
Kritiek
In de dagbladen leest men wel kriti
sche commentaartjes waarin misstan
den gesignaleerd worden met de be-
doefing het sterk gecentraliseerde,
zeer bureaucratische en nogal eens ha
perende systeem beter te doen func
tioneren. Zo stond op 16 april in de
„Neuer Weg", een krant voor de
Duitstalige minderheid, een scherp
stukje over een busdienstregeling die
niet deugt. Dit soort kritiek wordt te
genwoordig door Ceausescu himself
aangemoedigd, maar de Roemenen
zijn er nog steeds niet aan gewend.
Het is alsof ze niet kunnen geloven dat
er werkelijk lente in de lucht hangt.
In januari nog vond „Grote Broer" het
nodig tekst en uitleg te geven. „Het is
waar", zei hij, „dat bij ons vroeger de
mening geheerst heeft dat men er be
ter aan deed fouten en feiten niet in
het openbaar aan de kaak té stellen.
Het is bepaald niet uitgesloten dat er
ook nu nog kameraden zijn die
dit standpunt innemen. Maar wij moe
ten erkennen dat wij niet genoeg voor
uitgekomen 2ijn, toen we de tekortko
mingen, de lacunes en de moeilijkhe
den die zich bij onze activiteiten voor
doen, onder de dekmantel hielden
Door ze moedig te signaleren zullen
we heel ons volk mobiliseren om ze
Dat het socialistisch stelsel slecht
werkt, merkt men het best als consu
ment. Niet alleen moet men in de rij
staan voor wat sinaasappels, maar in
het centrum van het bijnu 130.000 in
woners tellende Craiova heb ik, gegidst
door een ter plaatse bekende Roemeenf
twee straten moeten lopen om een win
kel te vinden waar lucifers te koop
waren. In de volksrestaurants heb ik
meermalen moeten wachten totdat er
een stoel vrijkwam. In een stad als
Boekarest moet men een hotelkamer
dagen van tevoren reserveren of men
vist achter het net. Er worden welis
waar drie hotels verbouwd en het land
verkeert nog in 'n periode van schaars-
te-economie. maar dat vormt geen
afdoende verklaring. Er zouden vast
meer luciferwinkeltjes, meer restau
rants en meer hotels zijn, als de eco
nomische vrijheid wat groter was, de
centrale leiding wat minder dwingend,
of als men een eigen bedrijf kon begin
nen (hetgeen in rode ogen je reinste
ketterij is!).
In Roemenië zijn de produktiemidde-
len in handen van de staat of van
coöperaties. Van de 1572 industriële
bedrijven (385 van meer dan 1000
werknemers) zijn er 1272 in staatshan-
den en 300 zijn coöperatief eigendom.
In de landbouwsector is 't precies an
dersom: slechts 2.077.000 ha behoort
tot staatsbedrijven en bijna 9 miljoen
(Van c
trrespondent
BONN De Westduitse „Bundeswehr" zal worden
Ingekrompen. Met hoeveel man hij zal worden ver
minderd en welke onderdelen erbjj zijn betrokken, is
nog niet bekend. Bondskanselier Kiesinger wil hier
over nog uitvoerig spreken met minister van Defensie
dr. Gerhard .Schroder. Er zal nog overleg moeten
plaatshebben met de bondgenoten in het Noordatlam-
tlsch Pact. Men spreekt evenwel in Bonn van een
reducering der „Bundeswehr"-sterkte van (thans)
460.000 tot rond 400.000 inan.
De Inkrimping der „Bundeswehr" is de consequentie
van de bezuinigingsmaatregelen waartoe de West
dultse regering in de eerste week van juli heeft beslo
ten voor een periode van vier jaren te beginnen met
1968. Voor het komende jaar werd het budget van het
ministerie van Defensie beknot met anderhalf mil
jard, van 19.6 tot 18.1 miljard. Kortingen der komen
de jaren: 2.4 miljard in 1969, 2.5 miljard ln 1970
en 2.4 miljard in 1971.
Natuurlijk heeft minister van Defensie, dr. Schröder.
öoh gedurende het driedaagse beraad in het kabinet
met hand en tand verzet tegen de vermindering van
de defensie-uitgaven. Zijn voornaamste argumenten
*arem voor minder geld kan men niet meer veilig-
IN DUITSE BUNDESWEHR
heid kopen. West-Duitslands defensie-uitgaven be
dragen „slechts" 5 procent van het bruto-sociale-
produkt (tegen 9.6 procent in Amerika, 6.9 procent
in Engeland en 5.9 procent in Frankrijk), een troepen
vermindering in West-Duitsland is een eenzijdige
..vooruitbetaling" op de ontspanning, want in de lan
den van het communistische oostblok is nog nergens
.-prake van vermindering van militaire macht
Bovendien vreest minister Schröder. dat het tot een
verdere reducering zal komen van de sterkte der in
N.A.V.O.-verband gelegerde troepen, omdat er in de
komende jaren geen geld meer beschikbaar zal zijn
om z.g. „deviezenhulp" te verlenen aan die landen
die een deel van de onderhoudskosten hunner troepen
in West-Duitsland (met name Amerika en Engeland)
vergoed willen hebben.
Een verder argument van de ministert aangezien de
sterkte der .Bundeswehr" ver beneden N.A.V.O.
planning zal blijven (die op 508.000 man Westduitse
troepen rekende), zal een heroriëntatie van de stra
tegie moeten plaatshebben
De reacties, die met isime uit Amerika zgn gekomen
op de defensie-bezuinigingen in Bonn. bewijzen dat
de argumenten van minister Schröder juist zijn
Washington is voornemens oin minister van Defensie.
McNamara. mar de boridshoofdstad te sturen om dr
thans ontstane situatie met 1 ijambtgenoot te be
spreken. McNamara wordt op 17 juli In Bonn verwacht
Overigens zal niemand staande kunnen houden, dat
hij over de komende inkrimping der „Bundeswehr
bijzonder verrast is geweest Zij kondigde zich medin
vorig jaar, lang voor de cri sis die her. einde betekende
van het tweede Erhard-kabinet en het optreden van
de ..grote coalitie" inluidde, reeds aan bij de onder
handelingen met Washington en Londen over de
stationeringskosten van de Amerikaanse en Engelse
troepen. Toen bleek reeds dat wanneer Bonn deze
verplichtingen door een gulle en goedgeefse prof
Erhard aangegaan— wilde nakomen, de „Bundes
wehr' financiële veren zou moeten laten. Preeiee ro
ver te het gekomen.
i grond hadden
zoal* dit in Fltesll, Vol met eters.
handen van particuliere agrarische on
dernemers. In 1950 was dat nog rui ra
driekwart!
De landbouwcolleclivtaatle heeft vsot
kwaad bloed gezet en de boeren kle-
gen er nog steeds over. Een boeren
zoon wrtens vader een bedrijf van moer
dan tien ha bad, tel me dat het huidi
ge stelsel veel goede kanten badt drie
van zijn broers hebben een universi
taire opleiding gekregen en dat zou
vroeger niet mogelUk geweest xljn
„maar van de grond hadden ze af
moeten blijven!" Dr autoriteiten In
Boekarest geven toe dat men te weinig
rekening gehouden heeft met de ge
voelens van de boeren, en voegen er
aan toe dat de schuldigen gestraft zU«.
Overigens Is niet alles van de staat.
De grondwet bepaalt dat „voorwerpen
van het recht op persoonlijk eigendom
kunnen zijn: inkomsten en besparingen
uit arbeid, het woonhuis met bijbeho
rende opstallen en de grond waarop
zij staan alsmede goederen voor per
soonlijk gebruik en komfort". Men
mag een auto hebben en een eigen
huls. De hierboven geciteerde boeren
zoon, nu werkzaam op een fabriek ln
Turda waar hij 1300 iel per maand
verdient, is bezig een eigen huis ta
bouwen. Dat kost hem 54.000 lel. waar
van hij er al 44.000 betaald heeft. Een
huis is niet duur, als men bedenkt dut
een bontjas minstens ongeveer 10.000
lei kost.
Een vrijheidsbeperking die vooral ds
intellectuelen zwaar op de maag ligt,
is dat het uiterst moeilijk is een uit
reisvergunning te krijgen. Buitenland
se vakantiereizen zijn In Roemenië
geen onderwerp van gesprek. De voor
naamste reden daarvan schijnt te zijn
dat Roemenië zich in het huidige sta
dium van zijn economische ontwikke
ling geen uitvoer van harde dollars kan
veroorloven.
Of het ook de enige reden Is. is de
vraag. Een joodse vrouw vertelde me
dat zij tot dusver geen toestemming
gekregen heeft om haar familie*in Is
raël te bezoeken, hoewel die haar
reis- en verblijfkosten wil betalen. An
derzijds zijn er ook Hoemenen die wel
verlof gekregen hebben familie in het
buitenland te bezoeken. Gemakkelijk
om het land uit te komen is het voor
de Roemenen in elk geval niet. Een
jonge leraar zei me schamper: „Het
jaar van het internationaal toerisme
maar niet voor ons"l
Toeristen
Zo aarzelend als het bewind de etgen
mensen laat gaan, zo gretig haalt hst
buitenlanders binnen. Het „Officiul Na
tional de Turism" verkondigt ds lof
van Roemenië als Ideaal vakantieland
ln heel het Westen, uiteraard om er
beter van te worden. Elke dollar Is
zeer welkom; harde valuta voor de
economische opbouw van de „Republi-
ca Socialista Romania"! Een visum
verkrijgt men zonder veel moeite. De
enige rompslomp aan de grens Is het
invullen van een formulier dat nauw
keurig moet vermelden hoeveel dollars
je binnenbrengt en hoeveel Je weer
mee naar huis neemt.
In zekere zin spelen de toeristen «H
het Westen de rol van het paard van
Troje; zij brengen immers niet alleen
dollars mee, maar ook een andere ma
nier van leven en andere denkbeelden.
In zekere zin, want de meesten komen
niet veel verder dan de zonnige stran
den van de Zwarte Zee. In het seizoen
trekken daar echter ook de jongs Roe
menen heen en zij maken er kennis
met de welvaart van het Westsn, ds
minimode en de beat.
Spanningen
Na twintig jaar zit de „Partidul Co
munist Roman" stevig genoeg In het
zadel en is het socialistische systeem,
alle klachten van de Roemenen ten
spijt, voldoende Ingeburgerd om zich
dat contact te kunnen veroorloven. Het
wekt natuurlijk spanningen, dat wel.
Er groeit, zeker onder de jongeren,
een drang naar grotere vrijheid, naar
meer ruimte. Anderzijds Is het een Il
lusie te veronderstellen dat in Oost-
Europa de communistische klok kan
worden teruggezet.
De hoop. ook die van menige Roemeen,
is dat het systeem menselijker wordt
dan het in het recente verleden ge
weest is. Bn zelfs In een van het Wes
ten geïsoleerd land als Roemenië,
waar de vrijheid in onze zin van het
woord feitelijk nog even schaars Is als
de sinasappels zijn, vallen tekens
waar M|nemen dat het dogmatischs,
intolerabele systeem zich begint aan te
passen aan de menselijke schaal. Waar
schijnlijk zal dat aanpassingsproces
echter nog heel lang duren.
K.en 30-jarige ingenieur uit Suceovo
die ik in Boekarest ontmoette, iel het
zo: „Da vrijheid is een probleem bij
ons, maar elke revolutie kent zijn Ma-
rats. Dit is een overgangsfaze''^
