De wereld
°P papier
SCHIPHOL 67toekomst al begonnen
„NACHTWACHT DER CARTOGRAFIE
IN AMSTERDAMSE WAAGGEBOUW
PAGINA 9
(Van een onzer verslaggevers)
AMSTERDAM. De grootste
atlas voor algemeen gebruik ter
wereld is momenteel de vijf delen
dikke Tim es-atlas. Dat is een
peuleschil vergeleken bij wat de
Gouden-eeuwse Amsterdammers
op cartografisch gebied gepres
teerd hebben. Ondernemende uit
gevers-drukkers als Blaeu en
Hondius deden vijftalige atlassen
het licht zien die, vaak meer dan
tien delen groot, indrukwekkende
monumenten waren, niet alleen
van wetenschap maar ook van
kunstzin. Hun werk, dat tot in
onze tijd niet meer overtroffen
is. vormt het onderwerp van een
bijzonder attractieve tentoonstel
ling. die tot half juli in de Am
sterdamse Waag te zien zal zijn
«i die toepasselijk „De wereld op
papier" getiteld is.-
Lang voordat de mens kon schrijven
tekende hij kaarten. Reeds in voorhis
torische tijden en bij primitieve natuur-
^?ike" bestond de behoefte, de ruimte-
Iijke ligging van de objecten uit de ge-
dachtenwereld op J0 juis, m0°e.
hjke wijze op papier te verbeelden,
j Helaas zijn er maar weinig exempla
ren van deze oeroude cartografische
kunstwerken overgebleven. Een blad
papier, dat aan licht, lucht en vocht is
blootgesteld, heeft nu eenmaal geen
lang leven. Meer kans om de eeuwen
te trotseren hebben boeken en uiter
aard voorwerpen van metaal en steen
Toch weten we, dat kaarten vroeger
grote oplagen gedrukt moeten zijn
-i de interesse van de mens in de af
beelding van zijn wereld, zijn land.
zijn stad te bevredigen. De drukpers
was nauwelijks uitgevonden, of de uit
gevers gingen beseffen, dat dergelijke
afbeeldingen een winstgevend artikel
vormden. Vanaf de jaren rond 1500 zijn
er dan ook, eerst in Italië, later in
Frankrijk en Duitsland allerlei kaarten
gedrukt, grote wandkaarten zowel als
kleine blaadjes, meestal los en soms
als illustraties in een boek. De gè-
woonte, om de kaarten, alle op hetzelf
de formaat, tot een atlas samen te voe
gen, werd echter pas in 1570 geboren.
Het interessante daarbij is. dat deze
vorm voor het eerst in de Nederlanden
werd toegepast. In Antwerpen kwam
de oudste wereldatlas van de pers en
in Amsterdam bereikte, zoals gezegd,
de atlasproduktie in de 17e eeuw een
ongekend topphnt van perfectie en kwa
liteit.
Aardglobe
van de Nederlandse ontdekkingsreizen
naar het noorden, naar Oost-Indië,
naar Afrika en naar Amerika. Van al
deze reizen verschenen, zo heet moge
lijk van de naald, opwindende beschrij
vingen met kaarten en prenten, die ter
stond vertaald werden in het Latijn
(toen nog de internationale taal, ook
voor de handel) en in de moderne ta
len. De cartografen haastten zich, de
nieuwe gegevens te verwerken in hun
globes, kaarten en atlassen.
Ook de oorlog tegen Spanje prikkelde
de activiteiten der cartografen. In de
moderne legers van de prinsen Maurits
en Frederik Hendrik, die golden als in
ternationale oefenscholen voor inge
nieurs. waren kaartenmakers onont
beerlijk. Behalve de officiële kaarten
waren er echter ook andere 'n soort
getekende kranten om het publiek van
het laatste nieuws te voorzien. Van
alle belegeringen en veldslagen wer
den inderhaast grote kaarten met be
schrijvingen vervaardigd, dikwijls in
verschillende talen. Onbetwiste mees
ter op dit gebied was de Arasterdam-
se graveur Claes Jansz Visscher een
even bekwaam journalist als kunste-
Adriaan Veen.
pen Rijnland, Delfland en Schleland in
opdracht van de overheid vervaardigd
door Floris Balthasar van Berckenro-
de, oen legercartograaf, die door het
twaalfjarig bestand zonder werk zat.
De resultaten van deze officiële op-
Uitbundige rijkdom
Wat de Amsterdamse uitgevers, voort
gedreven door opgenoemde stimulan-
ten op de markt brachten, was van 'n
uitbundige rijkdom en verscheidenheid.
Daar zijn in de eerste plaats de grote
landatlassen, imponerend door hun for
maat en het aantal van hun folianten.
Steevast openen zij met een plaat-ti
tel vol mythologische figuren, een
wijds gezette typografische titel, ge
volgd door hoogdravende opdrachten
en lofdichten in verschillende talen en
daarna een weelde van kaarten, zorg
vuldig gegraveerd, gevat ln barokke
cartouches, met in de hoeken opdrach
ten en wapens. Opgesierd met spreken
de afbeeldingen van mensen en dieren
en in de zeeën speelse dolfijnen en wal
vissen bekoorden deze kaarten het oog
door de fraaie compositie en de sier
lijke kalligrafie der inschriften. Dit al
les werd dikwijls kunstig met de hand
gekleurd en soms met goud gehoogd
door bekwame „kaartafzetters". Men
herkent deze atlassen aan hun stevige
perkamenten banden met een verguld
cartouche op het midden van de plat
ten en rode titelschildjes op de geribde
ruggen. In enkele gevallen gaf een
rijke verzamelaar de Amsterdamse
boekbinder Albertus Magnus opdracht,
de atlas te kleden in kostelijk rood ma
rokijn, versierd met 'n kunstig des
sin van kleine gouden stempels. De at
las in die dagen was natuurlijk de
..Grooten atlas oft werelt-beschrljving"
Blaeu, die in 1662 begon te verschijnen.
Het is het grootste en schoonste, ooit
op dit gebied gedaan. De Staten Ge
neraal boden het twaalf delen dikke
meesterwerk, gebonden In fluweel of
goudbrokaat, aan vorstelijke bezoekers
aan. Dan nog waren sommige liefheb
bers niet tevreden met wat de uitge
vers boden. Ze gingen de Blaeu-atlas
aanvullen met extra-kaarten, tekenin
gen en prenten. Een legendarische
naam verwierf zich, zo doende, de
Amsterdamse advocaat Mr. Laurens
van der Hem.
Van der Hematlas
Deze kunstzinnige koopmanszoon was
een van dc rijkste patriciërs uit dc
rijk6te periode van onze vaderlandse
historie. Uit het kohier van de 200ste
penning van 1674 blijkt, dat hij aange
slagen werd voor 1055 gulden. Een gi
gantisch bedrag voor die dagen. Zijn
welstand stelde hem in staat, kunste
naars naar vreemde landen te zenden
om topografische tekeningen te maken
geheime kaarten van de Oost-Indische
Compagnie uit een archief, dat voor
anderen hermetische gesloten was,
mocht coplëren. Zo bracht hij in een
periode van 35 jaar 2115 kaarten, teke
ningen, aquarellen, prenten e nhand-
sc-hriften bijeen, die hij bezig was, In
uniforme perkamenten banden bijeen
te binden, toen de dood hem overviel.
Het Is een genot om ze door te blade
ren, want Van der Hem had voor het
Inkleuren der kaarten Meester Dirk
Jansz. van Santen, een van de be
roemdste „enlumineurs" van zijn tijd
in dienst genomen. Met hoge kosten
werden de beste verven, stof- en blad
goud aangeschaft en het heeft zeker
twintig jaar geduurd, voordat al dit
kleurwerk voltooid was. Na de dood
van het echtpaar Van der Hem ging
Snelle opbloei
De snelle opbloei van de Amsterdamse
cartografie is vooral te danken ge-
5t aan drie impulsen, die het werk
de kaartenmakers in nieuwe banen
dreven en hun de eerste plaats in Euro-
de toenmalige wereld bezorg
den. De grootste stoot kwam uiteraard
iilM^
De derde impuls tenslotte kwam van
de binnenlandse waterstaatkundige toe
stand. De nieuwe inpolderingen en be
dijkingen en de daaruit voortvloeiende
ingewikkelde eigendomsverhoudingen
vereisten een nauwkeurige kartering.
Zo werden bij voorbeeld de bekende
kaarten van de Hoogheemraadschap-
Het Japanse Osakaafgebeeld in de Van der Hematlt
MNM
de atlas over op de ongehuwde doch
ter Agatha. Hoewel met name de Oost-
Indische Compagnie voor zeer veel
geld de geheime kaarten uit zijn ar
chief terug wilde kopen, weigerde ze
iedere transactie. Pas toen het ge
slacht uitstierf, kwam deze „Nacht
wacht der cartografie" in veiling.
Prins Eugenius van Savoyc kocht hem
voor 22.000 gulden, een half miljoen,
naar huidige maatstaven gerekend.
Later ging het kostbare werk over
naar de Weense Hofbibltotheek, waar
het nog berust. Het bijzondere van de
expositie, die thans in de Amsterdam
se Waag wordt gehouden, is onder
meer, dat voor het eerst na 237 jaar
weer een gedeelte van deze unieke
atlas in Nederland terug is. ,,De we
reld op Papier" toont namelijk twee
bunden. waarvan de ene kaarten uit
het geheime archief van de Oost-Indi
sche Compagnie bevat, zoals gezegd
een zeer intrigerend onderdeel van
Van der Hems kostbare nalatenschap
Traditie niet dood
In de Amsterdamse kaarten en atlas
sen uit de zeventiende eeuw, zoals die
nu in dc Waug liggen geëtaleerd (de
grootste collectie, ooit bijeen gebracht)
weerspiegelen zich ullc aspecten van
wat een kleine gemeenschap aan cul
tuur wist op te brengen. Wetenschap,
techniek, kunstnijverheid, onderne
mingslust. het komt allemaal in het
uitgestalde materiaal tot uitdrukking
Juist in deze tijd, nu het verstrekken
en verkrijgen van allerhande kaarten-
materlaal zo geruisloos eu vanzelfspre
kend gaat (de benzinepompkaartó) is
het Roed, eens terug te kijken op de
eeuwenoude fracties van de cartogra
fie. Waarbij aangetekend moet wor
den, dat die traditie verre van dood
is. want nog altijd wordt een kaart
met de hand gemaakt, al zijn de kleu
ren dan niet meer met het penseel op
ieder exemplaar geschilderd en al
heeft de Amsterdamse uitgeverij op
het ogenblik niet meer. zoals eens,
het wereldmonopolie van de atlassen-
produktie.
(Van onze luchtvaartmedewerker
kirgen opent koningin Juliana een
juwlcundige schepping die je, als je
1n ronddoolt, het gevoel geeft dat
lok ln Nederland) de toekomst inder-
tad al begonnen Is. Het nieuwe Schip-
Hl is een van 's werelds modernste
chthavens. Toch is de luchthaven-
rectie er zich van bewust, dat de
chtvaart zo ongedacht snel groeit
men. eerder dan aanvankelijk was
dacht, at weer de handen uit de mou-
zal moeten steken om de uitbrei-
ogen ter hand te nemen. De moge-
kheden daartoe zijn echter volop
nwesig.
nieuw* areaal ls ontworpen op
ren de verwachtingen voor het
1075: de afhandeling van vier
ljoen passagiers en 80.000 bewegin-
passagiersvliegtuigen per
ir. Er is ook gedacht aan de on-
orstelbaar grote aantallen mensen
s en wegbrengers) die de mil-
nen passagiers zullen meebren-
Het nieuwe Schiphol illustreert
overduidelijke wijze dat het lucht
voer in snel tempo massavervoer
het worden is. Het areaal is ook
gebouwd dat de passagiers op ei-
gelegenheid de weg zullen moeten
Jen door de gebouwen. De „lay-
ft'' deervan is dan ook eenvoudig,
belangrijk* rol in het ontwerpen
van de luchthaven heeft gespeeld de
gedachte dat de passagier, na zich
eenmaal aan de zorgen van de lucht
haven te hebben toevertrouwd, recht
beeft op een maximum aan bescher
ming, bescherming tegen het lawaai
van de straalmotoren, prikkelende
keroslnedampen. stuwstroom van mo
toren en ook tegen doodgewone regen
en kou. Daarom is de passagier van
af 't moment dat hij uit de taxi of bus
stapt totdat hij in het vliegtuig gaat
zitten en van de stewardess zijn krant
krijgt aangereikt, „onder de pannen"
Van de geweldige van roltrottoirs
voorziene pieren stapt de passagier
door gesloten en goed verlichte Avio-
bruggen het vliegtuig in.
In principe kan men vanuit zijn eigen
huiskamer naar New-York, Rome,
Van huiskamer
naar Rome
of Lagos zonder
buiten te komen
Hei pierenstelsel.
.onden of Cairo reizen zonder ook
maar één moment aan de buitenlucht
te zijn „blootgesteld".
Vrijwel nergens kruisen de vertrek
kende passagiers de weg die gevolgd
wordt door hen die juist zijn aangeko-
Aldus uitgekiend opgezet, heeft het
areaal zoals "t nu in bedrijf komt 'n
capaciteit van 2200 passagiers per
uur! t Stelsel van pieren en opstel-
plaatsen voor vliegtuigen is berekend
op 33 vliegtuigbewegingen per uur.
Per kwartier kunnen bijna 2000 colli
bagage worden afgehandeld, inbegre
pen de douanecontrole. De centrale
passagierswachtkamer biedt aan 1000
man plaats. De afhandeling van ba-
Rage en passagiers vindt plaats op 2
niveaus. De aankomende reizigers
worden opgevangen op de begane
grond, de vertrekkenden op de eerste
ei-dieping. Vanwege dit laatste I* de
♦oegengsweg tot 't stationsgebouw op
betselfd* niveau ««bracht met een
voorrijlengte van 120 meter.
Dagjesmensen die in nog steeds gro
ter getale naar Schiphol komen om
naar de vliegtuigen en de drukte te
kijken kunnen over de daken van de
Schiphol is al vanaf zijn bestaan een
zeer belangrijk knooppunt in het in
ternationaal luchtverkeer en de ont
wikkeling van Schiphol geeft een ge
trouwe afspiegeling van de ontwikke
ling van de Internationale luchtvaart
in 't algemeen. In 1917 streek de pril
le Militaire Luchtvaart neer op dit
hoekje van de in 1825 drooggemalen
Haarlemmermeer: eens berucht on
der schippers als acheepskerkhof
fSchipshol. later Schiphol). In 1919
richtte Albert Plesman de KLM op ra
vestigde rich met zijn kleine bedrijf
op Schiphol, ln 1920 ward de aerate
luchtlijn geopend: op Londen, 't Aan
tal passagiers dat in dat Jaar via
Schiphol reisde bedroeg 440. In 1926
nam de gemeente Amsterdam de ex
ploitatie over (in 1958 werd Schiphol
een NV met Amsterdam, de staat en
llotUrdam als participanten i en begon
de uitbreiding van de luchthaven op
voor die tijd grootscheepse wijze aan
te pakken. Schiphol was de tweede
luchthaven in Europa die verharde
startbanen kreeg. Dat was In de der
tiger jaren toen Schiphol een geweldi
ge bloei beleefde met 80 vliegtuigbe
wegingen per dag (vergelijk: Tegen
1975 33 bewegingen per uur)
N» de oorlog bleek pas goed hoe on
misbaar het vliegtuig geworden was
ln het internationale verkeer. In de
eenwie drie naoorlogse jaren handelde
Schiphol evenveel passagiers af ale m
uphols lagrntirle batienstelsrl
trojreteerd op een luchtfoto fan
Amsterdam.
Foto: K.L.M. Aerooarto.
de eerste 20 Jaren van zijn bestaan
namelijk 1 miljoen. Thans loopt hel
aantal passagiers dat per jaar langs
Schiphol komt, al tussen de 2,5 en 3
Schiphol ls verbonden met rond 120
steden in meer dan 70 landen. Van de
Fluropese luchthavens komt het na
Londen, Parijs <2 luchthavens) en
Frankfort op de vierde plaats voor
wat betreft het goederenvervoer. Op
de lijst van passagierabewegtngen per
jaar bereikt Schiphol de achtste plaats
op de lijst ven 40 Europeee luchtha-
