VENETIAANSE GRAFIEK
ALLE MENSEN MIJN BROEDERS
Snelle laatste
opbloei in de
18de eeuw
te zien in
Rijksprentenkabinet
Het vak
van de
soldaat
MAANDAG 7 NOVEMBER 1966
DE LEIDSE COURANT
v ,5Si
DE ROL VAN
GRAAF ANTONIO MARIA ZANETTI
LuttuU v<rje Ja 'fiir.-jii, L'ili) ff-irql
1ut '/ut XKXlX.r-^j
'•l'd/j /il. fir.i
cianfrancesco costa
Achtste deel van The Music of Time
Het bezit van het Rijksprentenkabinet in het Amster-
damse Rijksmuseum telt honderdduizenden bladen. Daar
zijn eerste-rangsstukken bij. zoals dit voorjaar bleek op
deuce del fiume brenta de gezamenlijke tentoonstelling van vier wereldcollecties:
die van Amsterdam, München, Wenen en Parijs. Het
aandeel van Amsterdam was toen van uitermate groot belang. Maar
behalve die eerste-rangsstukken zijn er zoveel andere bladen die de
moeite waard zijn. Ze zijn meestal opgeborgen, voor studiedoeleinden
beschikbaar, maar zo toch niet beantwoordend aan het eigen karakter
van een openbare verzameling. Dat kan moeilijk'anders. Op een tentoon
stelling kan men een paar honderd bladen tonen. Men kan in Amsterdam
dus voor honderden jaren vooruit en dat is meer dan u en wij te leven
hebben. Maar toch gaat men het proberen. In een reeks tentoonstellingen,
die telkens een ander aspect van de verzameling toont. Momenteel is
dat aspect: Venetiaanse grafiek van de achttiende eeuw.
SAMENLEVING OP HETERDAAD BETRAPT
Terwijl Evelyn Waugh en Graham
Greene in ons land bij alle mensen die
romans lezen bekend zijn, is dat veel
minder het geval met Anthony Powell,
die toch al een vijftiental romans op
xijn naam heelt staan. Zelfs mensen
die veel Engels lezen, kennen hem
soms niet. Toch heeft men zijn romans
niet geheel ten onrefehte met die van
Evelyn Waugh vergeleken, van wie hij
in het begin zeker invloed heeft onder
gaan. In een bepaald opzicht is zijn
werk beter dan dat van beide anderen,
het ls minder vertroebeld door extra-
1 literaire bedoelingen of verschijnselen
j en al is het steeds persoonlijker gewor
den. de auteur houdt er een distantie
in acht, die bij Graham Greene vrijwel
nooit en bij Evelyn Waugh in veel min
dere mate voorkomt. Na Afternoon Men,
Agents en Patients, What's become of
Waring?, Wat werd er van Waring?, is
Anthony Powell begonnen aan wat men
een Engelse A Ia Recherche du Temps
Perdu, Op Zoek naar de Verloren Tijd
zou kunnen noemen, voor de recent ach
ter ons liggende periode. Het is een
reeks romans, waarin vele personen
telkens weer optreden en waarin de
verteller Nicholas Jenkins de midde
laar is tussen lezer en de voorbijgega-
t ne tijd. In de reeks, die Powell A Dan
ce to the Music of Time noemde, heeft
Anthony Powell zonder twijfel naar
Proust gekeken, heel duidelijk wordt
dat in een deel als A Buyer's Market,
Kopers Markt, waarin men Powells
voorbeeld vrij direct ziet.
jg Maar hoe verder de reeks voortgaat
hoe minder bedenkelijk de vergelijking
met Proust wordt. De stijl van Antho
ny Powell is minder barok dan de stijl
van Proust, hij weidt ook minder uit,
hij is concieser.
Al mist het de geladenheid die men
bij Proust op zijn best kan opmerken
en de poëtische betovering die in A La
Recherche du Temps Perdu dat zo
ontnuchterend werk zo vaak aanwe-
zig is, The Music of Time heeft de ver
zorging van de stijl, het gevoel voor
het juiste woord, die men ook bij Proust
treft, een distinctie die echter bij Po-
F well absoluut Engels is. Bovendien be-
j| zit Powell de gave om mensen evenals
f Proust in hun juiste verhoudingen te
zien. Hij weet niet alleen sociaal te
plaatsen, maar hij weet ook de betrek
kelijkheid van die status te doen uitko
men. Hij ontnuchtert dus eveneens. Zijn
belangstelling voor mensen is groot,
zijn kennis van toestanden lijkt onuit
puttelijk.
Om de ivaarde van zijn werk juist te
schatten, kan men The Music of Time
het best vergelijken met een werk, dat
Ned. Danstheater
naar Napels
DEN HAAG (A.N.P.) Het Neder
lands Dans Theater geeft op 17 en 1£
november twee voorstellingen in Napels
I» het „Teatro San Carlo". Dit buiten
lands optreden vloeit voort uit de deel
name van het Nederlands Dans Theater
aan het dit jaar gehouden ..Festival of
Two World" in Spoleto.
Het is de eerste keer, dat het Neder
lands Balletorkest, onder leiding
dirigent Leo Driehuijs, een toernee zal
meemaken.
Op het programma voor Napels staan
„Metaforen" van Hans van Manen op
muziek van Daniël Lesur, „De anato
mische les" van Glen Tetley op muziek
van Marcel Landowsky, „Pas de trois
classique" van Benjamin Harkarvy op
muziek van Peter Tschaikovsky en
..Symphony in three movements" van
Hans van Manen, muziek Igor Stra-
winaky.
Op de terugweg op 20 november wordt
een voorstelling gegeven in het nieuwe
theater van de stad Luxemburg.
destijds, vooral in de katholieke kring,
meesterwerk werd beschouwd,
namelijk Augustin ou le Maitre est ld
Joseph Malègue, dat nog directer
op Proust was geïnspireerd en dat
zelfs trachtte de barokke stijl van
Proust te volgen. Malègue schreef geen
meesterwerk omdat zijn navolging te
onmiddellijk was tot in het kitscherige
omdat hij tegenover de kringen
die hij beschreef veel minder de distan
tie bewaarde, die bij reconstructie van
de tijd in zijn juiste gedaante nu een
maal nodig is.
Powell ontworstelde zich aan Proust,
hij behandelt in The Music of Time een
zelfde onderwerp, maar hij behandelt
het, ondanks de duidelijke overeenkoms-
Men ontdekt dit opnieuw in het acht
ste deel van de serie dat zojuist bij Wil
liam Heinemann te Londen verscheen
onder de titel-The Soldier's Art. De ti
tel ls ontleend aan Child Roland to the
Dark Tower Came van Robert Brow
ning: Denk eerst, vecht dan, dat is 't
soldatenvak.
Theater
Men ontmoet er weer zoals in de
mans van Proust de personen die i
al kent. In het begin gaat Nicholas Jen
kins, tweede luitenant, naar een winkel
in de buurt van Schaftesbury Avenue,
waar men tweedehandskleren kopen kan
of huren, uniformen onder meer en thea
terkostuums.
Het hele boek is min of meer op dat
begin afgestemd, theater komt er her
haaldelijk aan de orde tot in de mili
taire omgeving van Nicholas Jenkins
toe en, als het verhaal zich verplaatst
naar Londen, maakt men weer met
theatermensen kennis. The Soldier's Art
is zelfs in zijn geheel genomen ln be
paalde zin theater, een tragikomedie,
waar het tragische en het komische zc
worden gebracht, dat het als terloops
lijkt, dat men er aan voorbij
nen lezen. Wie dit echter niet doet. zal
ontdekken welk een meester in dit thea
ter Anthony Powell is.
Het is best mogelijk dat een lezer,
die nog niets van zijn werk kent, voor
al in het begin, het verhaal weinig in
teressant zal vinden. Anthony Powell
beschrijft het bestaan van m<
aarde, met distantie, als we reeds op
merkten, en onbevangen. Het boek gaat
wat de vertelling op zich betreft
's levens trivialiteiten zou kun-
men en wat Thomas Hardy
pleegde aan te duiden als 's levens
kleine ironieën. Twee kolonels kunnen
het niet te best met elkaar vinden
ze proberen elkaar op allerlei wijzen
dwars te zitten. In Londen ontmoet Ni
cholas Jenkins zijn schoonzuster Pri-
scitta. haar man Lowell, van w
scheiden wil, een paar minnaars
zijn schoonzuster ook de nieuwste Odo
Stevens. Later komt de blit:
zijn in de eerste helft van de tiveede
wereldoorlog en de blitz treft op
schillende plaatsen zowel Priscilla als
Afdoend
Ais men zo ver is zal de intelligente
lezer al lang door deze trivialiteiten en
de personen die er by optreden zyn ge
boeid. Evenals Proust wordt men bij
Anthony Powell getroffen door het be
slissende karakter waarmede hij perso
nen en toestanden en onderlinge ver
houdingen beschrijft. De sensatie van
het volkomen afdoende krijgt men in
The Music of Time, ook weer in The
Soldier's Art, zeer sterk. Zo zijn deze
militairen, zo zijn deze mensen uit So-
ho en Mayfair.
Of Powell kolonels, een generaal,
een academicus als de gewezen alco
holist Stringhain,
schoonzuster en Audrey Maclintinck
laat optreden of gewone soldaten
sergeants, hij geeft ze altijd in hun v
gedaante weer met hun eigen opvattingen
levensgewoonten, zonder de minste
nadrukkelijkheid, steeds echter haarfijn
getroffen. Wie van Engels houdt en van
literatuur, kan niet beter doen-dan Po
wells werk lezen in het bijzonder
ook dit laatste: The Soldier's Art.
jos panhuysen
als zijn
bartolozzi
harlekijn als oorlogsinvalide Cnaar g. d. Ferretti)
Die tentoonstelling blijft nog tot 16
november te zien. Daarna wordt ze
tijdelijk opgeborgen om plaats te maken
voor kant uit het bezit van H.M. de
Koningin en van 3 februari t/m 19
maart komen de Venetianen dan weer
terug in het Prentenkabinet. Het is een
aantrekkeiyke tentoonstelling. Ze laat
de late opbloei van de grafiek ln de
lagunenstad zien vóór de republiek Ve
netië eigen onafhankelijkheid zou ver
spelen aan Napoleon. Het is de tyd van
grootmeesters als Canaletto, de Tiepo-
lo's en Piranese. Met het werk van deze
reuzen zou het Rijksprentenkabinet uit
eigen bezit stuk voor stuk tentoonstel
lingen kunnen houden en dan nog een
scherpe selectie moeten toepassen. Men
heeft heel bewust een andere opzet
gekozen. De „reuzen zyn er wel, maar
zij zyn betrekkelijk spaarzaam verte
genwoordigd. Daarmee ruimte latend
aan mensen van het tweede plan, die
normaal niet aan
en wier werk het i
waard is.
Graaf Antonio Zanetti
Een der belangrijkste figuren is
Graaf Antonio Maria Zanetti, een eru
diet mens, die zelf etste. Hij bezat een
belangrqke verzameling prenten en te
keningen (o.m. van Parmigianino, Rem
brandt en Dürer). Hij stelde groot be
lang in de prentkunst, leerde o.m. in
Londen de welhaast vergeten techniek
van de clair-obscur houtsnede kennen
en stelde alles in het werk om de prent
kunst in Venetië op een hoger plan te
brengen. Hij deed dat o.m. door series
prenten uit te geven (Engeland bijvoor
beeld had daar grote belangstelling
voor) eö ook door te bemiddelen bij
aankoop. Waarschynlijk heeft hij dit
ook gedaan tussen vorst Wenceslaus
m. marieschi
canal grande en dogenpaleis
Liechtenstein en Tiepolo. Het huis
Liechtenstein bezat een van de
voornaamste Tiepolocollectles, die in
1950 door het Ryksprentenkabinet werd
verworven.
De vedute
Wie Venetiaatis grafiek zegt, zegt
vedute's. Deze wijze van stads-land-
schapgezichten in prent te brengen
werd in 1103 in Venetië geïntroduceerd
door Luca Carlevaris. Hij had de ve
dute in Rome leren kennen. Op zijn
bladen toont hij in de eerste plaats be
langstelling voor de architectuur, maar
hij heeft toch ook oog voor het pitto
reske van het volksleven. De kunst van
de vedute ontwikkelde zich betrekkelijk
snel, tnede door Zanetti's invloed.^An-
toni Visenti gaf in twee delen Vene
tiaanse stadsgezichten naar Canaletto
uit. Later zou deze meester zelf zich
op de etskunst werpen en men kent, of
kan ze anders hier leren kennen, de
prachtige bladen die daar het resultaat
van waren. De atmosferische weergave
is voortreffelijk, de techniek vlekkeloos.
Canaletto werkte inspirerend op een
hele ry kleinere meesters, wier namen
wij hier niet kunnen noemen. De Am
sterdamse tentoonstelling toont echter
aan dat in een halve eeuw tyds de
prentkunst op een ongeloofiyk hoog
peil werd gebracht. Canaletto stond
daarby niet alleen aan de top. Van
ongeveer geiyke voornaamheid, zij
het in een geheel ander genre, is het
werk van Giambattlsto Tiepolo, de
schilder van de immense plafonds
wanden in Venetiës paleizen en kerken.
Als etser zocht hy zyn onderwerpen
vooral in kleine groepjes
landschappen. Het zyn heel merkwaar
dige bladen, deze „Capricci" en „Scher-
zi". Er biykt invloed uit van de ma
gie en zwarte kunst die in het Ve
netië van die dagen welig hoogtij vier
den en die Tiepolo met een tikje spot
lijken te bezien. Verrukkelijke bladen
zyn het zeker, zowel door hun fraaie
compositie als door hun geraffineerde
techniek.
Ook Giambattlsto Tiepolo heeft In
vloed gehad. Byvoorbeeld op zijn
Gian Domenlco, die overigens aan
ders grootheid niet biykt te kunnen
tippen, en de technisch veel sterkere
Lorenzo, die Giambattisto's decoratieve
plafonds op fraaie bladen vastlegde
en een reeks „Raccolta di Teste" maak
te. 30 portretten van oude
tovenaars, byna alle aan zijn vader
ontleend, maar zo op het oog beïnvloed
door Rembrandt, wiens prenten hy by
Zanetti kan hebben gezien. Vergeten we
niet te vermelden dat ook werk van
Zanetti zelf te zien is en gezien mag
worden.
Reproduktie-etsers
Verder, we moeten een greep doen,
temen we Marco Pitteri een begaafd
reproduktie-etser, die werkte naar voor
beelden van de schilders Piazetta en
Longhidie een wonderlijke mengeling
illustraties en vele andere etsen, o.m.
,J)e zeven sacramenten" van
Longhi die, een wonderlijke mengeling
nen van religieuze sentimentaliteit
ironisch gevoel voor soms koddig*
bijzaken in zijn composities. Ook an
dere onderwerpen komen aan de orde
afbeeldingen van beroepen, bijvoorbeeld
Zompini, die een levendig beeld
geven van het volksleven in het Venetië
de 18de eeuw.
Hoe er in dat Venetië gefeest werd is
te zien op de terecht befaamde reeks
„Plechtigheden der Doge's" van Brusto-
loni. Hij was een leerling van Pitteri,
evenals Berardi en Volpato, die elk in
eigen genre goed op de tentoonstelling
vertegenwoordigd zijn.
Piranesi
De tentoonstelling besluit met het
werk van misschien wel de grootste
van allemaal: Giambattista Piranesi.
Elke liefhebber van de prentkunst kent
zijn majesteuze etsen van landschap
pen, gezichten van Rome en vooral zijn
ook thans nog zo wonderiyk „modern"
aandoende Career! of gevangenissen. Ze
mochten uiteraard hier niet ontbreken
en ze vormen een fraai slot van een
tentoonstelling die een liefhebber van
de prentkunst zich niet mag laten ont
gaan. Omdat hij wellicht veel nieuws
kan ontdekken onder deze oude pren
ten. Het Is Juist daarom dat wy by de
illustratie van ons artikel gezocht heb
ben naar namen die geen overgrote be
kendheid genieten. Voorzover dat via
een kranteafdruk mogeiyk is, biykt dat
deze „klelnmeesters" werk hebben ge
maakt dat de moeite waard ls. In Am
sterdam is het te zien, naast dat van
de „Grote Drie" van de Venetiaanse
prentkunst. Het is een interessante
confrontatie. Vg.
AW
Kerk in
beweging
Propaganda gevaarlijker dan bestrijding
Er Is, zegt men, beweging In de Kerk gekomen.
In theologiserend Nederland is er wellicht nog
nooit zo getheologiseerd als thans. Niet alleen
In het noorden ls dat het geval, waar dit sinds
eeuwen een geliefde bedryvlgheid ls. maar nu ook
In het zuiden, waar dit betrekkelijk kort geleden
nog niet zo overvloedig voorkwam. Hoewel het de
Kerk de Kerk laten er een gewoon verschijnsel
was. placht men zich daar niet erg druk over
te maken. Een boekje als Alle Mensen Mün
Broeders, dat In Nederland door Polak Van
Gennep te Amsterdam wordt verspreid. Hikt ons
tenminste een zeldzaamheid. M. Weze zet daarin
uiteen waarom hij de Katholieke Kerk verliet en
hij tracht er te komen tot een samenleving waarin
gelovigen onderling en gelovigen en ongelovigen
het goed met elkaar kunnen vinden, elkaar althans
niet naar het leven staan. Alle mensen worden
broeders, zoals in de negende symfonie. M. Weze
bedoelt dat echt, al pakt hij nogal uit tegen de
Katholieke Kerk, soms zo dat de verhoopte ver
broedering er toch wel eens door uitgesteld kon
worden.
Alle Mensen Mijn Broeders is, als vaak met goed
bedoelde publikaties het geval is, geen meester
werk. Het brengt ook niet zo veel nieuws, alle
bezwaren tegen de onverdraagzaamheid van de
Kerk. tegen de moeiiyke plaatsen ln de schrift,
niet zelden voorzien van verklarende noten die
de plaatsen nog iets moeilijker maken, zyn al
wel eens geopperd Wezes verzet tegen de onfeil
baarheid van de Paus hoort men tegenwoordig
apostelen t
ons tot voedsel gaf, heeft geen schlen niet, maar door de gewone kijkers bekeken.
Veranderlijk
Hij verwijt de Kerk dat zij ln beweging ls en
hij verwijt haar eveneens dat ze stil staat. Beide
verwijten worden ook binnen de Kerk uitgesproken,
maar minder vaak als hier. door dezelfde persoon.
Hij stelt en naar onze mening terecht dat
de Kerk bestaat bij de gratie van enkele onver
anderlijke geloofsfelten en hij verwijt haar dat
ze daar niet van af wil. wat op zelfvernietiging
zou uitkomen
M. Weze ls geen katholiek meer. maar hij ls wel
een gelovige. Als zodanig en als gewezen katholiek
weet hij ook dat men een geloof niet „begrijpen"
kan. als men niet zelf gelovige ls of geweest is.
Dat ls zeer Juist en dat geeft zeer Juist aan dat
de theologie als zodanig het geloof nooit uit
puttend verklaart.
Men kan alle theologie kennen die er bestaat
en toch niet by machte zyn tot de anamnese,
tot het zich opnieuw herinneren, tot het ln de
herinnering actueel maken van een heilsfeit.
De joden kwamen en komen tot een actueel
stellen van de uittocht van Egypte door hun
paasfeest, de katholieken komen tot een actueel
stellen van het laatste avondmaal door de
eucharistieviering. Wie door de anamnese tot het
besef komt, dat Christus zich daar aan de
theologische verklaring nodig van wat daar precies
plaats vond. Hij is zonder theologie een gelovige.
De interpretatie dringt nooit geheel door in het
geloof aan het heilsfeit, omdat ze, rationalistisch,
dit geloofsbesef hoogstens dienen kan, niet
vervangen. Wie hier vanuit gaat kan veel wat dc
Kerk op het ogenblik „beweegt" niet al te zwaar
nemen. Hij kan ook veel niet te zwaar nemen
wat de Kerk ons in het verleden ten onrechte
als juist heeft voorgehouden. Want dat heeft ze
ongetwijfeld gedaan.
Voorlopig
In ons leven hebben we herhaaldelijk meegemaakt
dat we voorlopig nog iets moesten aannemen, hoe
wel de bijbelcommissie min of meer liet merken,
dat dit niet lang meer zou duren. Er worden bin
nen de Kerk soms dingen gedaan, die het geloof
meer schade doen dan de meest directe bestrij
ding Op de televisie zagen we wel eens twee
„forums" met dezelfde gespreksleider, die zeil
altyd heel weinig zei. HIJ zou er wel niet vanuit
gaan, dat de leden van het forum zichzelf ln de
knoop zouden leggen, dat hy daar niet de helpende
hand by hoefde te lenen. Maar of hy ervan uitging
of niet, de dominee en de gelovige leek en, ln het
andere „forum" met de Jonge mensen, de dominee
en de katholieke geesteiyke kwamen ln de knoop,
hoe spitsvondig een enkele van hen ook zijn
mocht. Door theologen bekeken gebeurde dat mls-
en wat die gewone kijkers betreft, wel.
Die beide „forums'die gewone kUkers als voort
durend „gedraai" aandeden. ïyken ons veel ge
vaarlijker voor het geloof dan het boek van M.
Weze. waarin men de bestrijdingstendens duidelijk
zien kan en dat de spitsvondigheid van sommige
uitspraken in de „forums" mist.
Voor altijd
De Kerk ls in beweging, of M. Weze en of een
deel der gelovigen dit goed vinden of niet Zij
beweegt zich echter niet bijzonder soepel noch
bijzonder elegant hetzU in progressieve, hetzij in
conservatieve zin. Er is nu een nieuwe katechismus
gekomen, omvangrijk, breedsprakig en soms de
koop en de geit sparend. Het wil echter voor
komen dat. meer dan aan zo'n uitvoerige kate
chismus. behoefte bestaat aan een beknopte, dui
delijke uiteenzetting in een folder van de voor
naamste geloofsfelten. die niet veranderen kunnen.
De interpretatie daarby zou ook zo min mogelijk
„eigentijds" moeten zijn, ruim genoeg echter om
„eigentijdse" interpretaties tot op zekere hoogte
te kunnen toelaten. Het gaat Immers niet op de
eerste plaats om de interpretatie, die wisselen kan,
inaar om het geloof en het Is niet te ontkennen
dat vele gelovigen, die het geloof ernstig nemen,
op het ogenblik verontrust biyken en niet meer
weten waar ze aan toe zyn en dat zyn niet alleen
de ouderen.
jos PANHUYSEIf
