ZONDAG VIJFTIEN JAAR OP HET SCHERM
ERIK DE VRIES
Frans Marks stond achter de camera
bij eerste N.T.S.-uitzending in 1951
Televisie is in verrassend korte tijd uitgegroeid
tot een medium voor bijna het gehele volk
VRIJDAG 30 SEPTEMBER 1966
DE LEIDSE COURANT
PAGINA 9
BUSSUM, 2 oktober 1951 Het was ontzet
tend benauwd en er hing een mist van
sigaretten- en sigarenrook in enige zalen van
hotel „De Rozcnboom". Op een kleine ver
hoging stonden twee televisieontvangeis.
waarvoor zich een drom van journalisten hac'
verzameld, om het grote historische ogenh'»].-
van de eerste NTS-uitzending in ons land te
verslaan. Aan de voorzijde van het hotel, in
de dinerzaal, ontving de NCRV-directeur mr
A. v. d. Veen de autoriteiten, onder wie zich
o.a. de toenmalige minister van Binnenlandse
Zaken mr. F. Teulings bevond. De NTS-vooi
zitter, wijlen prof. dr. J. B. Kors O.P. ver
toefde in het kleine Irenekerkje, waar hij
met mr. J. M. L,. Th. Cals, toen nog staats
secretaris van O.K. en W. om 20.15 uur he'
eerste handjevol kijkers officieel via de
televisiecamera's zou toespreken.
Weinigen zullen op dit moment hebben be
vroed, dat de televisie in ons land in 15 jaar
tijds zo'n gigantische ontwikkeling zou door
maken. Om een paar cijfers te noemen. De
Dp eerste regeringsautoriteit die op het NTS-
acherm kwam, was de toenmalige staatssecretaris
van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, mr.
J. Cals. Hij hield een toespraak ter gelegenheid
van de eerste t .v.-uitzending
NTS telde die historische dag 9 man personeel
en dit groepje pioniers, dat onder leiding van
Erik de Vries de blauw oplichtende schermpjes
tot leven bracht, groeide uit tot een bedrijf
met ver over de duizend personeelsleden.
Werd er gestart met drie uur TV per week
thans bedraagt het toegestane aantal zenduren
op Nederland I dertig uur per week en op
Nederland 2 is dit 1712 uur in de week. Het
aantal TV-bezitters steeg van enkele honder
den in 1951, via twaalfduizend in 1954 tot ver
over de twee miljoen in 1966.
Hoe groot de invloed van TV op ons volk kan
zijn en meer is dan elk ander massacommuni
catiemiddel, omdat men het nieuws „met eigen
ogen" heeft waargenomen, hebben uitzen
dingen van historische momenten in onze
geschiedenis, maar ook omstreden TV-
programma's als „Zo is hel" duidelijk bewezrti
Baanbrekende experimenten
Overigens was die start van het NTS-program-
ma in 1951 een voortzetting van vele experi
menten, die door onze elektronische industrie
al jaren daarvoor waren genomen. De eigen
lijke eerste TV-uitzending in ons land vond
al plaats in 1934, toen Frans Kerkhofs proef-
uitzending slaagde, waarna hij van 1936 tot
1939 regelmatig van zijn Eindhovense huis
kamer uit op zondagochtend kleine program
ma's vertoonde. In 1938 maakte Philips onder
leiding van Erik de Vries zijn TV'-debuut op
de Utrechtse Jaarbeurs. En tien jaar na den-
demonstratie kwam Philips driemaal per week
met een experimentele zendavond in de lucht.
Bij de omroeporganisaties waren in die dager
vele enthousiaste mensen met een vooruit
ziende blik. Zij gingen met beperkte finan
ciële en technische middelen sameuwerken in
een Ned. Televisie Stichting. Zo droegen de
omroepen in de jaren 1951 tot 1953 de kosten
van alle TV-programma's. In de daaropvolgen
de periode moest de TV grotendeels uit over-
Wij herinneren ons nog het eerste interview,
dat wij met de heer Schütlenhelm te Amers
foort hadden, waar hij een causerie hield over
sociaal-pedagogisch onderwijs. Hjj verklaarde
na lang wikken en wegen deze zware maai
eervolle laak te hebben aanvaard. Want do
omroepen waren niet zo enthousiast over de
komst van deze vreemde Haagse pottekijker
De heer Schüttenhelm kwam eigenlijk in een
luchtledig, want zijn eminente voorganger
prof. dr. J. B. Kors O.P. vervulde deze leiden
de functie meer als een honoraire taak.
Samenwerking
verhuisde van Den Haag naar
aar hij prof. Kors opvolgde als voor
zitter van de Nederlandse Televisie Stichting.
heidsvoorschotten worden gefinancierd tot
enkele jaren later het kijkgeld werd in
gevoerd.
Op voordracht van de toenmalige staats
secretaris mr. J. W. Scholten werd bij konink
lijk besluit met ingang van l november de
heer E. A. Schüttenhelm tot voorzitter van de
NTS benoemd. Hij was elf jaar ambte
naar bij het ministerie van O. K. en W.
geweest belast met de leiding van de af
deling Jeugdvorming en Volksontwikkeling.
Met inzet van zijn gehele persoonlijkheid heeft
de heer Schüttenhelm kans gezien om zich
zowel ten opzichte van de overheid die hem
had aangesteld, als ten aanzien van de omroep
organisaties acceptabel te maken. Zijn hoofd
doel was en is ook nu nog, de wezenlijke
samenwerking tussen de samenstellende delen
van NTS en omroepen verder uit te bouwen.
Dus niet van de NTS een zesde zuil te maken,
maar wel alles samen gaan doen wat samen
kan worden verwezenlijkt. Ondanks de scep
tici die nu nog betwijfelen of de NTS ook in
het „overgangsbestel" en straks onder het
nieuwe wettelijk geregelde bestel veertig
procent van de zendtijd kan vullen, gelooft hij
absoluut, dat de NTS hierin zal slagen.
Reeds bij de tweede lustrumviering van de
NTS zei de heer Schüttenhelm, dat het NTS-
programma aan waarde kan winnen, omdat
hel niet concurrent is of zal zijn ten aanzien
van de omroepprogramma's. Het dient een
gezamenlijke krachtsinspanhing te zijn die
leidt tot het beste wat aan de Nederlandse
kijkers zou kunnen worden geboden. Het
„nieuwe bestel" betekent een mijlpaal in deze
richting. Dat de omroepprogramma's aan
kracht kunnen winnen doordat zij de eigen
boodschap en zodoende de verscheidenheid
in levens- en wereldbeschouwing duide
lijker naar voren kunnen brengen, behoeft
volgens hem 'geen betoog. Ook in de komende
vijf jaren hoopt hij, dat mede door de aan
vaarding van de Omroepwet in het parlement,
een structuur zich zal manifesteren, die
optimale mogelijkheden biedt om en de ver
scheidenheid en do eenheid van ons volk op
harmonische wijze in de TV gestalte te geven.
pionier die iedereen vele slappen
voor was
F.rik (duurt het langst
la In llllvrrMim en Itns-
drukklng geworden. na de
premiere van Annlc >1. <i.
Schmidts verrukkelijke
ileal. Dit tv-grapJ
de bijna twee
lange Erik de
n-lens
1 In r
De pijprokende Brabander
Frans Marks - hij is in Eind
hoven geboren - bekleedt
thans een belangrijke positie
in de vijftienjarige NTS. Hij
is chef van de afdeling pro-
duktie. Op hem rust de zware
taak om het door de dynami
sche Carel Enkelaar met elan
ontworpen programmasche
ma te realiseren. Thans huist
de heer Marks in een riante
voorkamer van een reus
achtige witte villa aan de
Hilversumse Emmastraat,
ook wel het „bejaarden
tehuis" genoemd, omdat hier
in vroeger het Emmapension
was gevestigd. Maar vijftien
jaren geleden stond Frans
Marks in Bussum achter de
TV-camera op de vloer van
het tot noodstudio ingerichte
Irenekerkje.
Het
drie-
3 bloedheet, want de
negenogen (lichtbak
ken met 3 of 9 felle lampen)
en vooral de watergekoelde su
perhogedrukkwiklampen van
de schijnwerpers, hingen vlak
boven de hoofden. Met smaak
vertelde hij over de avonturen,
die de werkers van hel eer
ste uur in Bussum beleefden,
Veertien dagen lang hadden
ze geoefend met de camera's dp
het TV-spel „De toverspiegel"
Erik de Vries had de algehele
leiding en onder zijn wakend
oog mocht Willy van Hemert
voor de eerste keer in zijn
leven een TV-spelletje regis
seren. Willy had het samen
met Evert Werkman en Peter
Koen (thans hoofd van NCRV-
televisie) geschreven.
Het was een modern sprook
je waarin de grote Albert van
Dalaum de rol van Video, Ank
Van der Moer voor een vrouw
uit 1600, Johan de Meester als
de Hollandse reder, Hetty Blok
als n vrouw uit 't jaar 2600 en
Ad Hooykaas voor „Telegie-
ter" zouden spelen. De tien-
Jarige Loekie Bouwmeester
kreeg de eerste klnderrol op
TV. En deze kleinzoon van de
grote Louis Bouwmeester was
oorzaak, dat ze binnen enige
dagen al de Arbeidsinspectie op
hesoek kregen, omdat Loekie
udio Irene, het tot nooit verblijf van de NTS
Bussum, van waaruit de eerste televisiepri
ingingen.
nog ge
heeft wat moeite gekost om de
medewerking van de Arbeids
inspecteur te krijgen
Maar met het naderbij komen
van 't uur U op 2 oktober 1951
steeg de spanning en de ner
vositeit. De decors werden door
Peter Zwart in Laren vervaar
digd en door de cameraploeg
op een bakfiets naar Bussum
overgebracht, waar het zingend
werd opgebouwd, terwijl Frans
Marks op de studiopiano voor
de muzikale begeleiding zorg
de. Tlmo de Wit, toen nog
dollyduwer achter de TV-
camera van Marks, thans chef
van de operationele sector van
de NTS, liep toen met een
grote sigaar in het hoofd bet
ene flesje oola na het andere
leeg te drinken. Floormanager
Jan Castelijns zette regelma
tig een fleaje melk op de dolly
en probeerde de hardhorende
acteur Hooykaas aan het ver
stand te brengen, dat hij niet
op de meest ongelegen ogen
blikken moest lachen. De ge
willige Hooykaas knikte dan
begrijpend en lachte voort
„O kom er 'ns kijken"
Precies om acht uur die
avond kwam het „testbeeld"
op het scherm. En een kwar
tier later verscheen het wap
perende NTS-vlaggetje, dat
voor een kleine elektrische
ventilator was geplaatst Te
gelijkertijd klonk toen de eer
ste NTS-tuna, gemaakt op de
melodie van „O, kom er eens
kijkenInmiddels had de
toenmalige staatssecretaris van
het departement van O. K. en
W., mr. J. M. L. Th. Cals al
achter het studiobureau plaats
genomen, om het handjevol
TV-kfjkers toe te spreken.
Reeds toen waarschuwde de
bewindsman de toeschouwers
tegen het gevaar van een TV-
verslaving. De kunst van
het kijken bestond hierin een
oordeelkundige keuze te doen
uit de programma'sEn
dat op een ogenblik, dat Bus
sum pas twee avonduitzendin
gen van drie uur kreeg te ver-
De eerste NTS.-voorzitter
prof. dr. J. B. Kors O.P,, ge
kleed in habijt, wees op de ver
antwoordelijke taak van de
programmamakers. Na de ver
toning van een kort filmpje
de heer Marks is de titel ver
geten verscheen prof. dr. ir.
N. A. Halbertsma in beeld om
'n toespraak te houden over
De lcA'k en de televisie. Van
20.50 tot 21 u was er 'n pauze.
Als <ie heer Marks aan prof
Halbertsma denkt, begint hij
plotseling te lachen. Hij herin-
zich hoe de professor een
kwartier voor de uitzending
begon, aan zijn lessenaar nog
even zijn papieren nakeek en
in volgorde legde. Plotseling
klonk er achter hem een ge
weldige knal, omdat een van
de watergekoelde hogedruk-
lampen het begaf. t had tot
gevolg, dat het water met een
druk van 3 atmosfeer de studio
inspoot en de hooggeleerde
spreker van achter drijfnat
maakte. Toen de slang naar
de schijnwerper werd dichtge
draaid. stortte iedereen zich op
de professor meteen föhn, een
blazende stofzuiger i de nodi
ge handdoeken te hulp te ko
men. Maar de professor was
om half negen van achteren
nog lang niet opgedroogd van
deze onverwachte douche, toen
hij zijn TV-causerie moest
gaan houden.
Na de pauze volgde een bjjna
vlekkeloze opvoering van het
TV-spel „De Toverspiegel" De
studiolampen waren nauwelijks
gedoofd, toen alles dereen
zich spoedde naai op 100
meter afstand g- v hotel
..De Rozenboom" in Bussum,
waar de werkers van 't eerste
uur werden getrakteerd op
geestrijke drankjes en veel lof
kregen toegezwaaid voor de
uitstekende versorglng van de
eerste NTS-uitzending. Nie
mand van de toen aanwezige
journalisten kon toen bevroe
den onder welke omstandig
heden op die avond en ook bij
de volgende uitzendingen moest
worden gewerkt.
Frans Marks vond het een
heerlijke tijd. Zelf moest hij
niet alleen de mise-en-scene in
delen en uitlichten, maar sa
men met requisiteur Jan Jon
ker en de collega's het meubi
lair voor de t.v.-spelen gaan
lenen by de omwonenden.
Studio Irene had toen nog niet
de beschikking over een kanti
ne. Vaak liepen de jongens uren
achtereen op 'n droogje, want
het salaris stond niet toe, om
frequent bezoeken af te leggen
in hotel ..De Roozenboom"
Frans Marks kreeg toen de
geniale inval, om bij de over
buurman. de gemoedelijke ban
ketbakker Tönis, die een aller
aardigste vrouw en vier lief
tallige dochters had. een potje
koffie voor de jongens te gaan
vragen. De bakker en zijn
vrouw hadden een zwak plekje
In hart voor die t.v -zwoegers
en ze beloofden elke dag voor
alle technici en cameramensen
een extra-pot koffie te zetten.
De band tussen de familie Tö
nis werd «langzamerhand zo
vriendschappelijk, dat het stu-
diopersoneel 's avonds In de
warme bakkerij stamppot
mocht komen eten Het was
kostelijk om te zien hoe de
grote Albert van Dalsum en
vele andere acteurs en actrices
zich eenvoudig aan de deeg-
tafel schaarden en samen met
heerlijk lieten smaken. En als
er een hoogtijdag was in het
gezin Tónis werd er na de uit
zending ook nog een heerlijk
borreltje gedronken, Deze ge
zellige bijeenkomsten duurden
vaak tot diep in de nacht. Bak
ker Tönis ging meestal een
hazetukje doen, want hij moest
's morgens om vier uur al weer
voor de oven staan.
Frans Marks, die het t.v.-vak
van de grond af heeft geleerd,
zou nog uren kunnen vertel
len over die gezellige beginja
ren, maar zijn alles opeisende
functie stsat het hem niet toe
Zeker nu niet, want het eerste
NTS-famtlieprogramma „Moni
tor", o.a. bevattende een hele
Frans Marks, nu adviseur van
de NTS-programmastaf, stond
bij de eerste t.v.-uitzending
achter de camera.
reeks stuntjes" van het haast
niet bij te benen inventieve
hoofd van de programmastaf,
Carel Enkelaar, laten Frans
weinig ruimte voor een ge
sprek Over de inhoud van „Mo
nitor" zwijgt hy als het graf.
Wel durft hij te verklaren, dat
wanneer alle stunten en expe
rimenten lukken, de kijkeis
zondagmiddag vele verrassin
gen staan te waohten.
land onverbrekelijk
bonden zul bleven met de
tv. Niet alleen nu is hij
met zijn lance henen
Iedere I v-regisseur ren
dertig Jaren geleden.
nvt radio te maken had
Hy bouwde in 1925 ztjn
eigen ontvangertje en na
de middelbare schoolop
leiding stapte hy op 18-
Jarlgr leeftyd het Na
tuurkundig Laboratorium
van Philips binnen, om er
opgeleid te worden tot
weten6chappeiyk assl-
Toen Erik merkte dat op
het laboratorium in 1935
proeven werden genomen
met kleine tv-ontvEingers
en -zendertjes, kende zijn
Interesse en voortvarend
heid geen grenzen meer
Immers In Londen had hy
al een demonstratie met
de befaamde Nipkow-
schyr gezien. Zijn groot
ste wens was. de kans te
krijgen om ln de praktijk
met dit nieuwe medium
te werken. Intussen kreeg
hij opdracht voor Philips
een historische bedrijfs
film te maken over dr
tv-ontwlkkellng ln het,
laboratorium. Toen de
eerste door Philips zelf
ontworpen tv-enmera
moest worden beproefd,
kreeg Erik zyn grote
kans Als producer, came
raman en regisseur expe
rimenteerde hy mei de
■erd reclnmeburr
zyn r
niersarbrid dit jam
loond met de zxh
Nipkoxoschijf.
dngei
Vlerken dat het
een lieve lust was.
Hy maakte ln 1937 zijn
eerate tv-filmpje, hoewel
niemand in ons land nog
eigenlijk wist wat Iele
visie wa«. Tot het uit
breken van de Tweede
Wereldoorlog gaf hy In
vele Europese landen tv-
demonstratira en toen
Philips nu de bezetting
weer snel tot leven kwam.
begon men ln 1948 met
het uitzenden van drie
experimentele tv-pro -
de bezitters van tv-ont
vangers onder het Phi-
llpRper^inecl ln Elndhn
ven. Wil van Vlerken was
de technische leider van
het team en achter de
Philips de opdracht om
de eerste uitzendingen
van de NTS te gaan «er-
zorgen. Bovendien kreeg
hij tot taak «m de ambi
tv-vak ais Oer Lug ten
burg. Ben Mettrap. toen
al cineast by Philips, Dirk
Simons. Peter Koen, Ben
Steggerdu Tlmo de Wit
e.u. de belungrljkste los
sen in de tv-praktyk re
geven.
man, die tot In zijn vin
gertoppen met de tv leeft
werd In 1962 koninklijk
onderscheiden voor zijn
grootste verdienste op dit
gebied. De NTS vergnt
hem helaas bij de viering
van het 2e lustrum, maar
de tv-crlUcl grepen ln
mei van dit Jaar de ge
legenheid aan om De
Vries niet alleen te onder
scheiden met de zilveren
Nipkowschyf voor zyn
pioniersarbeid maar me
de voor de regie van vele
tv-ultaendlngen als ,.Op
spraak" van het IKOR en
het wel zeer populaire
