/n Brabant
giet men
GESTALTE EN STEM VAN KLOK EN BEIAARD
klokken aan
voet van
kerktoren
bij
Klank
hef licht
van onze
lichtstad
Geschil over eigen
risico verzekerden
VVD bepleit
uitbreiding
Zuiderzeewerken
nodig voor wonen,
werken en recreatie
DONDERDAG 22 SEPTEMBER 1966
DE LEIDSE COURANT
PAGINA T
TOEN in 1663 graaf d'Estrades, ambas
sadeur van de Zonnekoning in de
Nederlanden, een bezoek bracht aan
de Amsterdamse werkplaats van klokken
gieter Franpois Hemony, was hij zo diep
onder de indruk, dat hij deze kunstenaar bij
de Franse vorst aanbeval voor een jaar
geld omdat Hemony's carillons zo warm
en rijk klonken als een orgel". Hoe is het
mogelijk dat een dergelijke kunst verloren
kon gaan! Honderd jaar later wist niemand
in de wereld nog een zuivere beiaard te
gieten. De namen Franpois en Pieter
Hemony werden legendarisch, het leek of
zij een geheim hadden meegenomen in het
graf. Pas in onze eeuw is de klokkengieters
kunst opnieuw doorgrond. Pas na de laatste
wereldoorlog werd dit uniek Vlaams-Neder
lands ambacht hier weer in vol bedrijf
uitgeoefend. Alleen Nederlandse gieters
maken thans de zuivere beiaardklokken die
zingen over de lage landen en overal op
aarde waar mensen luisteren naar hun
muziek.
In het Brabantse Asten worden klok
ken gegoten aan de voet van de kerk
toren, het kan niet toepasselijker;
re luiklokken en zingende caril
lons. Er ligt rulle aarde in de klokken,
gieterij, er druipt smeltende was, er
vloeit gloeiend brons en dag in dag uit
.worden klokken geboren uit hun
^mantel", glanzend en gaaf in gloed
nieuwe schoonheid: ..Eijsbouts me fecit
no 1966", staat in de sierraad van
machtige klok geschreven.
Maar de kleine klokken die onder onze
ogen het levenslicht zagen, dragen een
ongewone versiering van sterren; de
inscriptie rondom de benedenzijde
luidt: „Eijsbouts goot mij voor het
Philipspersoneel In Nederland". Het
zijn enkele klokjes uit de beiaard die
ter gelegenheid van het 75-jarig jubi
leum van de Philips' Gloeilampen
fabrieken morgen door het personeel
wordt aangeboden. De sterren op de
klokkenflaniken zijn een herhaling van
'het bekende embleem.
I Éénenzestig klokken zullen in deze
teiaard zingen. Een maquette met
zilverglanzende bellen in een minia-
tuurklokkestoel, die toch nog bijna
manshoog is, geeft er een sierlijk en
tegelijk imposant beeld van. De
zwaarste klok heeft in werkelijkheid
i diameter van 1.75 m„ de kleinste
van 13 om.; het totaalgewicht van de
klokken bedraagt 16.005 kg.
Duizenden jaren hebben de stemmen van
klokken 'n eigen betekenis gehad. Wat
dit Philips carillon te zeggen heeft is
het nieuwe geluid van deze tijd. Niet:
wij, de gelovigen smeken of danken.
Niet: wij, de bestuurderen wekken op
of wijzen terecht. Maar: wij, het per
soneel, laten onze klokken klinken ter
ere van het bedrijf.
Deze bedaard past ln de allernieuwste
ontwikkeling De omvang van 5 octa
ven met 61 klokken is uniek voor een
concertbeiaard en even opzienbarend is
het dat alle klokken kunnen meespelen
als het automatisch speelwerk zich
laat horen, en dat daarbij de klokken
hard of zacht kunnen klinken.
Vierduizend jaar klokken
De vroegste klokjes ontstonden vier
duizend jaar geleden ln het Euro.
Aziatlsche steppegebied. Hun rituele
galm bereikte Ghlna. Maar de -West-
europese klokkengieterskunst is, onbe-
invloed door de Chinese klok, pas op
gekomen met het christendom. Missio
narissen brachten de luiklok vanuit de
Angelsaksische eilanden naar de kloos
ters van het vasteland waar ze kerke
lijke handelingen met hun klank bege
leidden.
In de latere middeleeuwen paste de
luiklok bij het zelfbewustzijn van de
steden en werd hij gebruikt voor de
profane boodschap als brandklok,
poortklok, zelfs als papklok De gie-
De eerste faze: het maken vam de kern
met behulp van een sjablone waarin
het profiel van de klok is uit gevuld.
tenskunst was ln die dagen „vrije
kunst" bij uitnemendheid. Er was geen
sprake van een vooraf bepaalde vorm
en de toonvorming was dan ook wille-
Maar aan het eind van de middel
eeuwen evolueerde de klok tot instru-~
ment. De klokkengieter die tevens ge-
schutsgieter was geworden, moest het i
geschut een vastgestelde vorm geven.
Van toen af gaf hij die ook aan de
klok. De steden verlangden muziek, de
toon moest zuiverder worden: de eerste
beiaarden werden op de nieuwe toren,
uurwerken als „voorslag" geplaatst, ln
die tijd had de beiaard zeventien klok
ken. in de 17e eeuw werden het er
meestal 35, honderd jaar later 40 tot
42. Pas nu de tweede wereldoorlog be
reikten ze de volle omvang van vier
octaven met. ongeveer 47 klokken en
nu is dan de enorme schrede gezet
naar 61.
Het carillon hoont bij de Nederlanden
zoals de Vlaamse primitieven en Brue
ghel bij ons horen. Maar na 1716 raak.
ten de klokkengieterskunst im verval.
In de vorige eeuw was er niemand
meer te vinden die een beiaard tot
leven kon roepen. In Engeland raakte
men weer op het goede spoor... Alle
20e-eeuwec vooroorlogse klokken in
Nederland zijn van Engelse makelij.
Tijdens de oorlog zwegen onze torens,
de klokken werden geroofd; enkele
kwamen terug, hun stem was gebro
ken. Maar nü hebben onze klokken
gieters de kennis door studie weer her
overd en vervolmaakt met moderne
methoden. Nederlandse beiaarden zin
gen hier en overal hun eigen roem uit.
die in zijn binnenwand de zuivere af.
druik van de valse klok bewaart. Hij
stulpt een stalen mantel over dit alles
heen. Tijd en hitte verharden het vuur
vast materiaal waarna de buitenmantel
van de kern gelicht wordt. De was
kleeft aan de binnenkant van de man
tel, maar een gloeiend vuur brandt die
sisend weg.
Weg gaat ook de valse klok. Er blijft
nog de kern. waar overheen de buiten
mantel opnieuw gaat koepelen... maar
de ruimte daar tussenin, die te voren
door de valse klok wa® ingenomen zal
nu de bronzen klok vorm geven.
Uit een reuzenpan schenkt de gieter
het vloeibaar metaal door de vrijge
houden gietloop. Dit l» een groots ogen
blik: vrij van „gietgallen of bratsen"
zal het metaal stollen tot een glad giet.
stuk, gespannen van ronding, sierlijk
van profiel, voorwaarden voor een rijke
toon. En de klok zal een kroon dragen^
op de top
Zuivere stem
Sonoor en helder moet de klokkestem I
zijn. Na het afkoelen en schoonmaken
van het gfietstuk nemen vijl en beitel
kleine gietfouten weg en hier eindigde
destijds het werk van de gieter. De
klok ging de toren ln en op de flank
stond dikwijls zijn taak te lezen.
Maar voor de gieter van de beiaard
volgt daarna dat hoogst belangrijk
werk van het stemmen Om de boven
tonen vast te stellen, had Hemony zijn
eigen systeem; later in de 19e eeuw
kwam de stemvork in gebruik. Maar
na de tweede wereldoorlog introdu
ceerde Eijsbouts de elektronische me
thode en hiermee is dan misschien ein
delijk het geheim doorgrond waarnaar
vanaf de vroegste tijd is gezocht: die
feilloos zuivere toon. Met de elektro
nisch voortgebrachte toon als maatstaf
worden correcties in de klok aange
bracht door het weghalen van metaal
uit de binnenwand. De hand die dit
doet wordt geleld door een samenspel
van kennis en muzikaal gehoor.
De kennis van de gehele klokken
gieterskunst wordt beheerat door de
aan Eijsbouts' gieterij verbonden eam-
panoloog Andre Lehr, een Jonge, door
klokken „bezeten" nuui, die de tech
nische, wetenschappelijke en kunst
zinnige as|>ecten van de klok kent, veel
heeft gepubliceerd en waarschijnlijk in
de wereld zijns gelijke niet heeft.
De klokken van de beiaard zijn klaar
en van de laagste tot de hoogste har
monieus gestemd. Zij gaan naar boven
in een klokkekamer waar weinigen hun
schoonheid nog zullen zien, maar van
waar velen generaties lang de stemmen
zullen horen.
De Philipsbeiaard zal zingen vanuit
een klokkekamer die. In tegenstelling
tot de gewoonte uit het verleden, pas
ls ontworpen toen de samenstelling en
de aard van het carillon al bekend was.
De hoogte van de toren, de afmeting
vaii klokkekamer en galmborden zijn
afgestemd op de klokken, ter vervol-
'making van het geluld.
De klanken zullen meewaaien met de
wind. buitelen onder onze beroemde
wolkenluchten, gedempt worden door
de regen
Vanaf morgen zal het Philips-
carillon klank bij het licht voe
gen. Klank en licht voor deze
hedendaagse burcht in het be
drijfsleven.
Volksgezondhcidsnola in Kamer
DEN HAAG. Dc bijzonder omvang
rijke nota over de volksgezondheid van
minister Veldkamp en staatssecretaris
Bartels heeft gisteren ln de Tweede Kamer
een gunstig onthaal gevonden. Intussen
Is reeds wel gebleken, dat er geen eens
gezindheid beslaat over mogelijke plan
nen om de verplicht verzekerden een deel
eigen risico bij de kosten van de hulsarts
te laten dragen. Ook over de vraag hoe
de verhouding tussen de overheid en het
particulier Initiatief bij het volksgezond
heidsbeleid moet zijn. liepen de opvattin
gen me name utsscn de KM*. VVD. AR
en CHU enerzijds en de PvdA en PSP
anderzijds nogal uiteen.
De socialisten streven naar een natio
nale gezondheidszorg met grote taken voor
de overheid, de KVP bepleitte handhaving
van de huidige situatie, waarbij de ver
antwoordelijkheid wordt gedeeld door de
overheid en de maatschappelijke organisa
ties. zoals de kruisverenigingen.
Dr Lamberts (PvdA), sprekende over de
bevolkingspolitiek, bepleitte opname van
..de pil" in het ziekenfondspakket Mr. De
Vreeze (KVP) wilde helemaal niet over
het bevolkingsprobleem spreken, omdat
dit geen directe zorg van de volksgezond
heid ls.
Vrij eenstemmig was de Kamer ln de
wens om te guan experimenteren met z g
groepspraktijken. waarin hulsartsen
samenwerken met de wijkverpleegster, de
maatschappelijk werkster, do vroedvrouw
e.d. Men drong er bij de bewindslieden op
aan met deze nieuwe vorm enige spoed te
betrachten.
Mr. De Vreeze (KVP) herinnerde er aan,
dat de gezondheidsorganisaties teleurge
steld zijn over de plannen van de regering
met betrekking tót, de subsidiëring. Wat
Schone gestalte
i broi
dat
buitenmantel is c
Een klok wordt gegoten
bij oen temperatuur van omstreeks
1100° C. vloeit in een holte tussen twee
vormen: tussen kern en buitcnmantel.
De eerste faze is het ontuken van de
kern met behulp van een sjablone
waarin het profiel van de klok ls uit-
gevijld. Nu bouwt de gieter een „valse
klok" over de kern. een namaakkiok
van zand die hij overtrekt met een dun
laagje was, waarop de ornamenten en
inscripties zijn geplakt, óók van was
en gegoten ln een matrijs of in een uit
palmhout geeneden vorm. De valse
r de kern geplaatst. In de lege ruimte tussen mantel en kk>k wordt omhuld met een buiten-
karn wordt de klok gegoten.
mantel, een laag vuurvast materiaal,
Studie nodig
De PvdA en PSP verwierpen zonder
voorbehoud de mogelijkheid om huisart
senhulp tot eigen financieel risico van de
patiënt te maken. De KVP wenste hier
over nog geen beslissing te nemen. Mr. De
Vreeze wilde weliswaar niet tomen aan
de huisartsenvoorziening muur hij vond
wel alle reden aanwezig om dit probleem
ln studie te nomen. Wc weten er nog te
weinig van. aldus de KVP'er. Het meest
duidelijk in het voordeel van een eigen
risico sprak mej mr. Ten Bioecke-Hoek
stra (VVD) zich uit Zij wenste een der
gelijk risico zowd bij hulsarteenhulp als
bij recepten. Onk voor geneesmiddelen
moet een eigen bijdrage worden gevraagd,
omdat thans nog te veel geld wordt ver
spild aan recepten die niet worden afge
haald. aldus de liberale woordvoerdster.
De bewindslieden zouden de Kamer van
middag antwoorden
450 miljoen voor
ontwikkelings
hulp
(Van onze parlementaire redactie
DEN HAAG Het Nederlandse
hulpprogramma voor 11)67 beloopt vol
gens gegevens van minister Bot (Ont
wikkelingshulp) een bedrug vnn 450
miljoen gulden buiten de 114,4 mil
joen gulden bestemd voor Suriname en
de Nederlandse Antillen. 78.3 miljoen
gulden is voor Internationale organisa
ties krachtens verdragsverplichting be
stemd 67 min voor vrijwillige bijdragen
aan lnternatuinale organisaties. Het
grootste deel 304,7 min gld. ls be
stemd voor steun aan bilaterale hulp
programma's. Het totaal bedrag van
450 miljoen gulden houdt een stijging
ln van bijna 44 miljoen in vergelijking
met het voor dit jaar toegestane be
drag voor ontwikkelingshulp. Minister
Bot heeft de Tweede Kamer meege
deeld spoedig Inlichtingen te zullen
verschaffen over de concretisering van
een meerjarige programmering voor de
ontwikkelingshulp.
PTT-tarieven tot
193 min omhoog
(Van ome parlementaire redactie)
DEN HAAG Met het oog op de
Ie schatkist zal de
risverhoging tot 'n
Deze rier luchtig geklede tweedimensionale betonfiguurijes zijn geplaatst
Stockholm. Volgens de maker, de Noor Carl Nesjarheet de groep Ontbij
volgens een speciaal gepatenteerd Picassoprociiit
(Van onze parlementaire redactie)
DEN HAAG De Zuiderzeewerken
hieven gericht op voorzieningen In de
steeds groter wordende behoefte aan
ruimte voor wonen, werken en recreatie
in het dichtbevolkt Nederland. Daarom
moet Verkeer en Waterstaat de werk-
i.lamheden ln de nabije toekomst kun
nen voortzetten waarbü zeker meer geld
beschikbaar moet komen, aldus minister
Suurhoff ln zjjn begroting 1967. Men
streeft bij dn nieuwe polders weliswaar
niet meer naar een maximaal gebruik
van de voor landbouw bestemde grond,
maar het verkrijgen ervan tegen relatief
matige kosten en ingericht volgens de
nieuwste eisen (dus ook voor recreatie)
bljjft zeer welkom.
Lelystad kan ln de zomer van 1967 zfln
eerste bewoners begroeten Volgend Jaar
hoopt men 900 woningen te bouwen, ter-
Op het gebied van de verkeersont-
wQl men tevens begint aan de bouw van wikkeling wordt voor 1967 een gemld-
een gemeenschapscentrum en een kan- 1 delde groei van 2,5 pro. ent verwacht ln
toorgebouw voor een aantal ambtelijke de verzending vnn brieven, drukwerken.
diensten Het structuurplan
Inwoners van Lelystad Is thara aanvaard
als een voorlopige grondslag voor de
stedebouwkundlge ontwikkeling op korte
tensQp
De staatsexploitatie van Oostelijk-
Flevoland eindigt ln 1970. Volgend Jaar
worden hier nog 61 landbouwbedrijven
en 17 fruitteeltbedrljven ln pacht en erf
pacht uitgegeven.
In ZuldellJk-Flevoland kan men eind
volgend Jaar gaan malen, terwijl aan de
noordelijke dijk van de Markerwaard
wordt verder gewerkt. Men hoopt hier
mee ln 1971 gereeid te sQn. De gehele be
dijking moet ln 1980 rond zijn, &U aan
sluiting op de werken van Zuldeiyk-
Flevoland.
'sbladci
■cn sterke stijging
ilnghouders bij de
Er
'ordt i
rekent
het aantal reke
lcheque- en giro-
igzan-
I' I in <1.-
grammen verwacht, tegenover een stij
ging ln het aantal tclexaansluitingen.
Dc vraag nnnr telefoonaansluitingen
blijft stijgen. Bij dc beperkte mogelijk
heden tot opvoering van de nanleg van
aansluitingen betekent dit dat het aantal
wachtenden groter wordt, In 1967 zal
het aantal wachtenden stijgen tot 198.000
Verwoercl op munt Premier Bal
thazar J. Vorster van Zuld-Afrika heeft
in het parlement in Kaapstad bekend
gemaakt dat de volgende aanmaak van
zilveren eenrandmuntatukken de beelde
naar zal dragen van zijn vermoord*
voorganger, dr. Hendrik Vcrwoerd.
