KERNREAKTOR in Delft lijkt op
groot aluminium
Paasei
Hoe assistent Jansen eerlang
op het lab zal werken
Betonnen wanden om bassin
van 2.40 m. dik!
WIM H0RNMAN
Stralenbeschermingsdienst heeft
recht van veto
Wat gebeurt er in
de reaktor
W. C-verbod.
Zo zal het Reactorcomplex bij de
Technische Hogeschool er uit komen
te zien. Het is een foto van de ma
quette. Door de opengewerkte wand
ziet men het betonnen bassin met
daarboven de 10-tons carrousel-
Jn het grote uitbreidingsplan van de Technische Hogeschool in Delft, dat als
het eenmaal omstreeks 1970 voltooid is 500 miljoen zal hebben gekost,
zijn de bouw van een kernreactor en de wolkenkrabber voor elektro-techniek,
een staalconstructie van ruim 90 meter hoogte, wel het meest opzienbarend.
Beide gebouwen zullen een bezienswaardigheid worden in het landschap. De
kernreactor, als een in de zon schitterend aluminium paasei, dat iedereen doet
beseffen dat hij in het atoomtijdperk leeft. Het gebouw voor elektro-techniek,
met zijn 90 meter, wegens zjjn indrukwekkende
constructie. Het krijgt 23 verdiepingen met aaar bovenop nog twee torens van
20 meter.
Als de uitbreiding in de Wippolder gereed zal zijn en op het bijna 200 h.a.
grote terrein de moderne gebouwen voor weg- en waterbouwkunde, bouw
kunde, werktuigbouwkunde, elektro-techniek, scheikundige technologie, tech
nische natuurkunde, scheeps-vliegtuigbouwkunde en metaalkunde zijn ver
rezen (verschillende complexen zijn al klaar) zullen 10.000 studenten er een
plaats kunnen vinden.
Er is echter één gebouw waarover de Delftenaren vaak in huiselijke kring
en daarbuiten spreken. Het is de 28 meter hoge, stalen reactorhal, waarvan
de aluminium-bekleding bijna gereed is. Dit ei-vormige werkstuk grenst aan
een laboratoriumcomplex met een 60 meter hoge ventilatie-schoorsteen. Het
geheel wordt straks omringd door een brede sloot. Soms vinden de mensen
het vreemd, dat je er rustig foto's van mag nemen en toch is dit eigenlijk heel
normaal.
dan in paniek, want de staven vallen
dan vanzelf in de reaktor en stoppen
hem. Bovendien komt automatisch een
noodverlichting in werking. Als er iets
verkeerd dreigt te gaan wordt ook auto
matisch de stroom uitgeschakeld, waar
door de elektro-magneten hun stopsta
ven loslaten.
Een van de redenen waarom voor
Delft dit type reaktor werd gekozen, is
het feit, dat hij zo bijzonder veilig is,
zo doelmatig werkt en men door de
afschermende laag water kan zien wat
er gebeurt. Eerlijkheidshalve is dit ook
weer erg betrekkelijk, want het enige
wat men van de botsing der neutronen
kan zien, is een lichte gloed en dat nog
alleen als het volstrekt duister is.
Dure buizen in
het bassin
Voor het water rondom de kernreak-
tor had men een bak nodig van 14x6x8
meter. Dit bassin heeftde bouwleiding
heel wat hoofdbrekens gekost, want er
moest met allerlei ingewikkelde zaken
rekening worden gehouden en natuur
lijk met de allerbelangrijkste: hoe houd
ik de radio-actieve straling (die enorm
groot is) binnen de bak en hoe zorg ik
ervoor dat deze zelfs niet door de mu-
renvande bak heenkomt? Vrijwel over
al moesten daarom de wanden 2,40 me
ter dik zijn en bovendien vervaardigd
"JVfadrukkelijk zal het bestuur van het
Reaktor Instituut Delft iedereen
vertellen, dat deze kernreaktor uitslui
tend is bestemd voor vreedzame doel
einden. De apparatuur wordt ten dien
ste gesteld aan het gehele Nederlandse
hoger onderwijs, zodat straks niet al
leen mensen van de Technische Hoge
school in Delft er gebruik van kunnen
maken, maar ook die van de univer-
siteiten van Groningen, Leiden, Am
sterdam, Utrecht en Eindhoven.
En is dit eigenlijk niet logisch? Wij
leven in de begintijd van het atoom,
van de radio-activiteit. Op allerlei gebie
den zal men straks met isotopen wer
ken. Te zijner tijd zal ons land inge
nieurs nodig hebben, die kern-energie
bedrijven moeten leiden. Dus is het on-
derzoek-werk een dringende noodzaak.
De wetenschap zal de radioactiviteit
in dienst gaan stellen van de mens
en dus moet ons land wetenschappelijke
werkers krijgen, die er een langdurige
'studie van hebben gemaakt.
Het is daarom dat Nederland al in
1956 een kernreaktor kocht, die op de
expositie ,,Het Atoom" in Amsterdam
op een laag pitje was te zien. Er werd
duidelijk gemaakt, dat de reaktor geen
enkel gevaar voor zijn omgeving vorm
de. Desondanks heerst er bij sommige
mensen toch nog een soort bijgelovige
vrees, die nog versterkt wordt door
allerlei wonderlijke verhalen die de ron
de doen over kikvorsen met twee kop
pen en acht poten en natuurlijk de nor
male angst voor de geheimzinnige stra
ling, die nu eenmaal van radio-actieve
dblen uitgaat.
Eerlijk gezegd wisten we zelf ook
weinig van atomen voor wij op een dag
een langdurig onderhoud hadden met
i r. H. A. Ooms, hoofd van de onder
afdeling Bouw- en Onderhoudszaken
van de Technische Hogeschool en als
zodanig belast met de leiding bij de
bouw van het Reaktor Instituut. Hij is
een oud-Zaankanter, die tezamen met
het architekten-bureau Van de Broek
en Bakema te Rotterdam, ingenieurs
van het Reaktor-Instituut Delft en de
N.V. Comprimo in Amsterdam het ont
werp tot stand heeft gebracht.
Veiliger dan veilig
Voordat men met de bouw van de
kernreaktor begon moest een zorgvul
dige studie gemaakt worden van de
veiligheidsmaatregelen. Dit kostte de
ingenieurs, de arbeids- en veiligheidsin
spectie, de gezondheidsraad en alle
andere instanties, die voor ons aller
welzijn waken, heel wat hoofdbrekens.
Er moest namelijk hierover waren
alle partijen het eens rekening wor
den gehouden met een samenloop van
alle mogelijke en zo op het eerste ge
zicht onmogelijke ongunstige omstan
digheden.
Wat gebeurt er bij een overstroming?
Wat zijn de maximaal mogelijke wind
krachten?
Ilomen ir rond Delft aardbevingen
voor of zouden die misschien voor kun
nen komen en wat voor een situatie
ontstaat er als dat allemaal tegelijk
plaats vindt?
Op deze en nog vele andere vragen
moest een antwoord worden gevonden
dat resulteerde in een zorgvuldig uit
gewerkt veiligheidsrapport. Het resul
taat is, dat de kernreaktor veiliger
dan veilig' is, want men heeft met de
meest onvoorstelbare situaties rekening
gehouden.
De kernreactor zelf moest allereerst
beveiligd zijn. Hiervoor heeft men de
regel- en stopstaven. De stopstaven
hangen aan elektro-magneten. Laten
we ons nu eens voorstellen, dat plot
seling het licht uitvalt. Niemand raakt
van bijzonder zwaar beton, de enige
manier om paal en perk te stellen aan
het stralingsgevaar. Naar boven toe
houdt een laag van ruim 6 meter wa
ter de straling tegen.
Toch moest de straling naar buiten
kunnen komen voor de proeven. Dat
was het volgende probleem. De ingenieurs
maakten nu op bepaalde punten een zoge
naamd „stralingslek"Daar werden elf
straalbuizen (van roestvrij staal, alumini
um en andere metalen) in het beton aan
gebracht. Dit is een dure liefhebberij: de
prijs ervan wordt met zes cijfers voor de
komma geschreven. De buizen hebben een
middellijn van ca. SO cm en zijn aan de
waterkant gesloten. In de opening aan de
buitenzijde kunnen afsluiters worden neer
gelaten om de straling, als de buizen niet
in gebruik zijn, tegen te houden. Dit zijn
stalen dozen van 3 meter hoogte, gevuld
met lood en beton. Ze hangen aan elektro
motoren.
Als men nu bij een proefneming iets
wil bestralen, zet men dat voorwerp
voor een van deze buizen, na eerst weer
een afschermende wand achter het te
bestralen voorwerp te hebben geplaatst.
Een levend wezen, dat zich tijdens de
bestraling in zo'n buis zou bevinden,
zóu öp slag dood zijn! De radio-activi
teit «is er zeer hoog.
De kern-reaktor wordt bestuurd van
uit een controlekamer en wordt dus bij
proefnemingen, hangend aan een brug
die over de bovenkant van het bassin
kan worden verreden, voor de stralings
buizen geplaatst. Het merkwaardige
van dit alles is, dat de hoeveelheid ura
nium in deze kernreaktor niet meer be
draagt dan 3 kg. Nog merkwaardiger
vonden wij het feit, dat dit uranium
niet is gekocht, maar wordt gehuurd.
De waarde is 150.000.
Grote hal met
onderdruk
Het grote bassin met kernreaktor
wordt bij wijze van extra veiligheids
maatregel omgeven door een enorme
gasdichte hal, waarover dan nog alu
minium platen zijn aangebracht, het
model dus dat men van buitenaf kan
zien.Er is een systeem aangebracht,
dat de 11.000 m3 lucht driemaal per
dag ververst. De binnenkomende
lucht wordt eerst stofvrij gefilterd en
de uitgaande lucht gaat door een uit
gebreid net van extra filters naar de
60 meter hoge schoorst.een, waar de
lucht nog tweemaal op radio-activiteit
wordt getest. Is er ook maar 'iets van
enige straling aanwezig, dan gaan on
herroepelijk automatisch de kleppen
dicht en wordt de lucht weer terugge
bracht naar het vertrekpunt om op
nieuw de filter-reeks door te gaan,
In de grote hal heerst ten opzichte
van buiten een geringe onderdruk. Als
er dus ergens toch een lek zou komen,
komt de lucht alleen van buiten naar
binnen en niet omgekeerd. In de buurt
van de koepel komen grote gebouwen
met de laboratoria-ruimten voor kern-
physica, reaktorphysica, tracer-chemie
radio-chemie en radio-biologie.
op witlinnen
overschoenen
fle veiligheidsmaatregelen in
Delft strekken zich uiter
aard ook uit tot de mensen
die er zullen komen te wer
ken. Wij zullen even een
stukje „toekomst" schrijven.
Stelt u zich voor dat de kern
reactor in bedrijf is en dat
assistent Jansen er werkzaam
Jansen begeeft zich per fiets
op weg naar het reactor-insti
tuut waar hij werkzaam is op
het laboratorium voor radio
chemie. Hij komt aan en drukt
op de bel van de ijzeren poort.
De portier vraagt door een
spreekbuis wie er is. Jansen
noemt zijn naam en de poort
gaat open.
Hij stalt zijn fiets en gaat
naar het hoofdgebouw. Hier
komt hij via de portier bij
de Stralenbeschermingsdienst
(S.B.D.), waaraan een arts, een
aantal fysici en andere mede
werkers zijn verbonden. Hier
ontvangt Jansen een film
badge, een foto-gevoelig plaat
je met zijn naam, dat hij op
zijn rever moet dragen. Door
een lange gang komt hij ver
volgens bij het laboratorium
voor radio-chemie.
Hij kan daar niet zo maar
naar binnen. Hij vindt zijn
weg versperd door een dubbe
le deur die op slot is. Daarom
gaat hij linksaf een deur door,
waardoor hij in een soort dool
hof van gangetjes en hokjes
In het laboratorium gaat hij werken
met harde (gamma) radio-actieve stralen,
die een bijzonder groot doordringingsver-
mogen hebben. De proeven, die hier uit
gevoerd worden, kunnen gevaarlijk zijn
voor de mens en daarom bevindt zich
tussen hem en de proef een lood- of be-
tonafscherming.
Daarnaast zijn er ook laboratoria voor
A- en B-stralen, zwakkere stralen, die
vrijwel nergens doorheen dringen en al
leen maar gevaar opleveren, indien stof,
dat met deze straling besmet is, wordt
ingeademd of ingeslikt. De proeven met
A- en B-isotopen worden in een zoge
naamde „glove-box" genomen, een soort
couveuse. Daarom ook mag in dit gedeel
te van het gebouw niet gerookt, gegeten
of gedronken worden.
Als de meter uitslaat
Als assistent Jansen tussen de middag het
laboratorium wil verlaten, is dat niet zo
heel gemakkelijk. Hij gaat de weg terug en
via een door een foto-cel geopende deur
betreedt hij het zoëven genoemde „vuile
gebied", waar hij een hand- en voetmonitor
vindt. Daar gaat hij op staan en kijkt of
zijn handen en voeten radio-actief zijn be
smet. Als dat niet het geval is, gaat hij in
omgekeerde volgorde weg als hij binnen
gekomen is, dus stofjas uittrekken, op
bankje zitten, linnen schoenen uittrekken
en in een speciaal daarvoor aanwezige
mand gooien, benen over het bankje etc.
Zijn schoenen zijn dan zeker niet besmet.
Heeft hij echter de tegenvaller dat de
wijzer van de meter uitslaat, dan is het
allemaal niet zo simpel. Als alleen zijn
handen besmet zijn, boent hij die net zo
lang met zeep totdat de monitor aangeeft
dat de radio-activiteit verdwenen is. Is hij
over het hele lichaam besmet, dan gaat hij
naar een speciale douche en trekt al zijn
kleren uit. Hij gooit die in een mand en
gaat onder de douche, net zolang totdat hij
niet meer besmet is. Zijn eigen kleren wor
den naar de speciale wasserij in het labo
ratorium gestuurd. In plaats daarvan trekt
hij een overall aan. Hierop verlaat hij de
cel, gaat naar de S.B.D. en belt zijn huis
op met de vraag hem een ander kostuum
te brengen.
Bij de Stralin^sdienst levert hij ook zijn
filmbadge in, die op gezette tijden wordt
ontwikkeld en op radio-actieve straling
wordt onderzocht. Is het filmpje erg zwart
geworden, dan is hij erg aan straling bloot
gesteld geweest en kan het gebeuren dat hij
voor een maand met verlof wordt gestuurd.
Uit dit alles blijkt wel hoe bijzonder be
langrijk de S.B.D. is. Deze dienst heeft
zelfs het veto-recht over bepaalde proef
nemingen. Als de S.B.D. die te gevaarlijk
acht, gaan zij niet door, wét de hoog
leraren ook zeggen. Als iemand proeven
moet doen in de reactor-hal, gaat vrijwel
altijd een deskundige van de S.B.D. met
een Geiger-teller mee. Bovendien zijn in alle
laboratoria uitgebreide beveiligingsmaat
regelen aangebracht, o.m. in de vorm van
alarminstallaties voor brand en radio-actie
ve besmetting, zodat de S.B.D. onmiddellijk
ter plaatse kan zijn als er iets gebeurt.
Mannen in kikvors-
pakken
Verder zijn er enorme betonnen kluizen,
waarin gamma- en neutronenbronnen wor
den bewaard. In het radio-chemisch labora
torium kunnen monsters ter bestraling door
een pneumatisch buizensysteem rechtstreeks
in de kern van de reactor worden gescho
ten. Met grote snelheid komen ze ook weer
terug, zoda^ het werk onmiddellijk kan be
ginnen.
De kelders onder het gebouw zijn bijna
geheel gevuld met installaties voor het
zuiveren en koelen van het reactorwater,
het behandelen van radio-actieve afval,
voor ventilatie en verwarming. Speciale
ruimten zijn ontworpen waar mannen werk
zaamheden verrichten, gekleed in kikvors-
pakken.
Na dit gelezen te hebben, zal men be
grijpen voor welke problemen de bou
wers van de kernreactor werden ge
plaatst. Als hij geopend zal worden, zal
het een van de meest ingewikkelde bouw
werken van Nederland zijn, tot stand ge
bracht onder het motto „Veiliger dan
veilig". De Delftenaren kunnen gerust
zijn. Ir. H. A. Ooms en zijn grote staf
van medewerkers en adviseurs hebben
niets aan het toeval overgelaten, hetgeen
wel blijkt uit de grote belangstelling, die
men nu al in het buitenland heeft voor
het „aluminium paasei", dat zijn voltooi
ing nadert.
belandt. Hij komt tenslotte in
een cel waar een bankje dwars
door het midden loopt. Hij
weet dat de plaats waar hij
staat „schoon" is, terwijl de
ruimte achter het bankje „vuil"
is verklaard. Daarom gaat hij
op het bankje zitten en trekt
aan de „schone zijde" witlin
nen overschoenen aan, want je
kunt nooit weten. In de cel
vindt hij ook een stofjas en
handschoenen. Dan opent hij
de deur van zijn laborato
rium
J^e reactor in Delft is van het zwem-
bassin-ftype. De splijtstofelemen
ten (legering van aluminium met ura
nium U 235) worden er in een zwem-
badachtige betonnen kuip geplaatst, die
gevuld is met het zuiverste water. In
de splijtstofbussen is ruimte openge
houden voor regel- en stopstaven, waar
over aanstonds meer.
Bij de start van de reactor laat men
een neutronen-bron tussen de uranium-
staven zakken. Een neutronen-bron bsvnt
een scheikundige stof, die uit zichzelf een
grote hoeveelheid neutronen uitzendt, die
de kernreactor op gang brengen. Want nu
gebeuren er wonderlijke dingen. De neu
tronen komen in botsing met de uranium
atomen. Gebeurt dit dan is de schok zo
hevig, dat er zich van dit atoom drie neu
tronen afsplitsen. Deze drie komen weer
in botsing met drie andere atomen, waar
door er negen neutronen vrij komen en dit
gaat in steeds sneller tempo door. Zou ;e
er verder niets aan doen, dan verhaast
dit proces zich steeds meer en onis'aat
een zogenaamde ongecontroleerde kern
splitsing, populair gezegd dus een atoom
explosie.
Daarom past men de reeds genoemde le-
gelstaven toe. Dit zijn aluminium-bossen,
gevuld met een chemische stof, die in
sterke mate de eigenschap heeft neutronen
te absorberen, zoals bijvoorbeeld vloei
papier inkt opzuigt. Door deze staven nu
meer of minder in de kern te laten zak
ken kan men meer of minder neutronen
op zuigen en hierdoor is men in staat een
toestand te scheppen, waarbij evenveel
neutronen vrijkomen als er verloren gaan,
een evenwichtstoestand dus. Dit gaat ove
rigens volkomen automatisch, zoals een
thermostaat een centrale verwarming kan
regelen.
In wetenschappelijke termen zegt men
nu, dat de kernreactor, die zichzelf dus op
gang houdt zonder neutronen-bron die in
middels verwijderd is, kritisch is ge
worden, een woord dat niet met kritiek
of met een kritieke toestand heeft te ma
ken Hierover heerst vaak misverstand!
Bovendien heeft men nog een aani.il stop
staven boven de reactor hangen, die met
zóveel neutronen-absorberende stof zijn ge
vuld, dat de reactor onmiddellijk stopt
als deze staven in de kern zakken.
Door de gecontroleerde botsing van de
neutronen komt er radio-actieve straling
vrij en natuurlijk ook warmte. Met d' te
warmte kan (in energie-reactoren; oij-
voorbeeld water in stoom worden omge
zet, wat dan weer kan worden gebiui"t
om via turbines elektrische energie oj te
wekken. In een kern-energie-centrale ver
vangt dus de reactor, populair gezegd,
de stoomketel.
Maar bij de „researche-reactor" in Delft
heeft men alleen maar last van de warmie
en dus pomt men het water, waar de •eoc-
tor hangt, door koel-installaties en rle ge
produceerde warmte wordt eenvoudig de
lucht ingeblazen. Men is de warmte lan
kwijt en houdt alleen de twee belangrijk
ste elementen over: de neutronen bundels
en de radio-actieve straling.
In het laboratorium, waar men
met A- en B-lsotopen experimen
teert, mag men niet eten, drinken
of roken, maar ook niet naar
het toilet.
Is de nood bijzonder hoog. dan
kun je de sleutel van de W.C. al
leen krijgen door een ruitje in ie
slaan en mag je plaatsnemen op een
soort tonnetje, want normale W.C.'s
kent men in dit gedeelte niet. On
middellijk na gebruik wordt het
tonnetje verzegeld en op radio
activiteit onderzocht.
Dit is mede gedaan om te voor
komen, dat radio-actieve stoffen in
de W.C. worden weggegooid, bij
voorbeeld door een student, die een
proef verkeerd zou hebben uitge
voerd.
U ziet aan alles is gedacht.
