MUZIEK
de maedextaat aan het hunt
DE KOPER-INSTRUMENTEN
IN HET ORKEST
DE LEIDSE COURANT
Dat is als het ware het fundament van alle blazers,
en dus ook het laagste. De tuba wordt uiterst zelden
als solo-instrument aangewend, doch uitsluitend ge
bruikt voor versterking der bastonen. Wegens zijn
'dikke en verdragende toon wordt er in het symphonie-
orkest heel voorzichtig gebruik van gemaakt, grof
bespeeld of op verkeerde plaatsen aangewend zou
het een koe in de porceleinwinkel worden.
In het harmonie- en fanfare-orkest echter is de tuba
hier meestal bas genoemd een der belangrijkste
en absoluut onmisbare instrumenten waarvan er altijd
minstens twee, doch meestal meer aanwezig zijn. Zo
als de contrabassen de dragers zijn van het symphonie-
orkest, zijn de bassen de dragers van het harmonie-
en fanfare-orkest. Een blaasorkest zonder goede bas
sen is een onding en tot geen enkele muzikale uiting
van betekenis in staat. Met de andere koper-instru
menten, die wij in ons volgend artikel bespreken zul
len, vormen de bassen de volksmuziekverenigingen,
die in ons land van enorme betekenis zijn. Zij die de
voortbrengselen hiervan als „hoempa-muziek" beti
telen of er slechts een minachtend schouder-ophalen
voor over hebben, bewijzen hiermede slechts van mu
ziek heel weinig te weten en nog minder te begrijpen.
Zij zien voorbij, dat een bloeiend muziekleven alleen
kan bestaan in een land, waarin de volksmuziekbe-
oefening levend en vitaal is.
ELSENAAR.
Bij de foto's: Hans Katan maakte een foto van
de twee harpisten van het Residentie-orkest;
het beeld, dat hij geeft is een prachtig symbool
van de muziek.
De hoornisten van het Residentie-orkest zitten
achter in het orkest, links van de dirigent.
Achter de hoornisten, naast de trompettisten,
bevinden zich de orkestleden, die de trombone
bespelen.
("zingende harpenTT)
OP HET RIJKE kleurenpalet van de vele klankmogelijkheden die in een goed bezet
orkest aanwezig zijn, vormen de koper-instrumenten de felle kleuren. Hoe mooi een
stuk voor strijkorkest ook zijn mag, het aanhoren van een reeks van die werken zou op
den duur gaan vervelen. Het beluisteren van een symphonie-orkest met een goed geko
zen programma verveelt nimmer. Dit komt door de verscheidenheid van klanken ook
wel kleuren genoemd in dit orkest en die verscheidenheid ontstaat in hoofdzaak door
de medewerking van blaasinstrumenten. Hiervan zijn er twee groepen, n.l. de houten
blaasinstrumenten cn de koper-blaasinstrumenten. Dirigent en orkestleden onder elkaar
noemen die twee groepen kortweg „het hout" en „het koper". Nu is die laatste benaming
niet geheel juist, want die koper-instrumenten zijn niet van zuiver koper gemaakt, maar
van een mengsel van koper en enige andere metalen als zilver, nikkel, tin enz. Dit meng
sel noemt men messing, maar het zou al heel vreemd klinken als wij gingen spreken van
messing-instrumenten, daarom houden wij ons maar aan de ingeburgerde naam koper
instrumenten. Overigens zien deze instrumenten er tegenwoordig zelden meer koper
achtig uit, want ze zijn meestal vernikkeld, verzilverd of verguld, waardoor het niet meer
nodig is ze voortdurend te poetsen om ze in toonbare, staat te houden.
Bij houten blaasinstrumenten wordt de lucht kolom die in het instrument aanwezig is,
door het mondstuk zelve (bij de fluiten), door het daarop bevestigde riet (clarinetten
en saxophoons) of door een dubbel-riet (ho
bo's en fagotten) in trilling en daardoor tot
klinken gebracht. Bij de koper-instrumenten
is dit heel andei's. Bij de koper-insrtumenten
dient het mondstuk uitsluitend om de lip-
pen van de bespeler min of meer te omsluiten. Dit omsloten deel der lippen met de
daarin aanwezige lipspieren treedt nu onder meer of minder grote spanning op
dezelfde wijze op als het dubbel-rit van hobo en fagot en brengen de in het instrument
aanwezige luchtkolom ip trilling. In het algemeen gezegd, wordt een toon op een blaas
instrument hoger of lager, naarmate het instrument korter of langer is. Bij Juwtanstru-
menten wordt de lengte van het klanklichaam verkort of verlengd door de daarin
aanwezige gaten, die al of niet door vingers en kleppen worden gesloten of geopend.
Bij de koper-instrumenten geschiedt dit door het openen of si' ten van buizen (zijkana
len) door middel van door drie of vier vingers bediende pistons of ventielen.
In het symphonie-orkest vinden wij vier soorten koper-instrumenten, J1-!. hoorns,
trompetten, trombones en tuba's. In het harmonie-orkest en in het fanfare-orkest zijn
veel meer soorten, waarop wij nog nader terugkomen. {rt
We hadden het hierboven over felle kleuren (klanken) van de koper-instrumenten
het symphonie-orkest. Deze worden in hoofdzaak aangebracht door trompetten enl trom
bones, al doen de hoorns hier ook wel eens aan mee. Trompetten en frombones rekenen
wij tot het „scherpe" koper en hoorns en tuba's tot het „zachte De kleinste van
vier in het symphonie-orkest gebruikte koper-instrumenten zijn de trompetten.
Hiervan zijn er in een symphonie-orkest meestal twee, soms drie en een enkele maal
vier of meer. Hun optreden is meestal solistisch en voor het aanbrengen van bepaalde
effecten. Het geluid van een trompet is helder en
scherp en leent zich daardoor het best tot feestelijke
klanken. Zeer zacht bespeeld zijn er als het ware
visionaire effecten mee te bereiken en het lage re
gister leent zich goed voor het oproepen van een dae-
monische sfeer.
In het harmonie- en fanfare-orkest hebben de trom
petten een ongeveer gelijke functie als in het sympho
nie-orkest en zij worden daarin bovendien veel ge
bruikt ter ondersteuning van de melodie, vooral in
min of meer krachtig gespeelde delen.
Als solo-instrument wordt de trompet weinig aan
gewend, hoewel er wel soli voor trompet met bege
leiding van piano of orkest bestaan. Het instrument
komt het best tot zijn recht in grote ruimten en soli
voor trompet en kerkorgel doen het majestueuze ka
rakter van de trompet prachtig uitkomen.
Een heel ander soort istrumenten dan de trompetten
zijn de hoorns, ook wel waldhoorns genoemd. De win
dingen van de trompet zijn ovaal of langwerpig, de
hoorns zijn meer rond. Omdat een hoorn veel langer
is dan een trompet, is het aantal windingen ook groter.
Ook de z.g. beker is anders van vorm. Die der trompet
is lang en slank, die der hoorn is kort en wijd. Het ge
luid van een hoorn is mits het instrument niet te
sterk wordt aangeblazen haast tegenovergesteld
aan dat der trompet, n.l. rond, warm c gevoelig. Bo
vendien is de omvang der hoorn, d.w.z. het aantal to
nen dat daar op kan worden gespeeld, veel groter dan
dat der trompet. In de normale bezetting van een sym
phonie-orkest zijn vier hoorns, hoewel er in grotere
en moderne werken wel meer gebruikt worden. De
taak der hoorns in het symphonie-orkest is vaak so
listisch, maar ze worden ook veel gebruikt voor on
dersteuning der harmonie. Daardoor zijn de hoorns
beduidend meer in gebruik dan de trompetten. Het
geluid der hoorn past zich gemakkelijker aan dat
der strijkinstrumenten aan dan dat der trompetten en
de eerste trompettist wordt de eerste hoornist in een
symphonie-orkest tot de solisten gerekend en goede
hoornisten zijn wel niet bepaald zeldzaam, maar ze
zijn toch minder in aantal dan goede bespelers van
andere blaasinstrumenten. De prachtige weke klank
der hoorn weet vele stemmingen op te roepen. Vele
jachttaferelen worden door de hoorns onderstreept,
maar ook o.a. melancholieke nachtstemmingen en
dichterlijke mijmeringen kunnen door hoornklanke^i
worden opgeroepen.
De hoorn is het veelzijdigste koperen blaasinstru
ment en de ideale verbinding tussen het „hout" en het
leent zich prachtig voor gedragen melodieën. Evenals
„koper" in het symphonie-orkest.
In het harmonie- en fanfare-orkest zijn meestal ook
vier hoorns. Hun taak is in dit soort orkesten een an
dere dan in het symphonie-orkest, omdat in een blaas
orkest de hoorns zelden voor solowerk en meestal voor
begeleiding gebruikt worden. Intussen is ook in deze
orkesten het bezet hebben van vier goede hoornisten
een rijk bezit. Het timbre van een blaasorkest is be
duidend beter als daarin vier hoorns goed bespeeld
worden.
Ook als solo-instrument doet de hoorn het uitste
kend. Er zijn meerdere goéde solo's van bekende com
ponisten voor hoorn en piano of orkest gecomponeerd
en uitgegeven.
De lange koperen dingen, welke bij het bespelen
steeds maar in- en uitgeschoven worden en welke wij
gewoon schuin rechts van de dirigent achter in het
orkest zien, zijn trombones.
E.j het bespelen van trompetten en hoorns hebben
wij gezegd, dat het klanklichaam dier instrumenten
wordt verkort of verlengd door het dpor middel van
pistons of ventielen inschakelen van zijkanalen. Dit
is ook het geval bij de hieronder te bespreken tuba,
maar de trombones maken op die voor alle koperen
blaasinstrumenten geldende regel een uitzondering.
Een trombone wordt verlengd of verkort door het uit
en inschuiven van de lange beugel van dit instrument.
Vandaar dat wij die bij het bespelen van de trombone
door de trombonisten steeds zien heen en weer be
wegen.
In een symphonie-orkest zijn meestal drie trombo
nes, voor grotere of modernere werken soms vier of
meer. Ze hebben veel minder te doen dan de trom
pettisten en hoornisten en worden meestal alleen ge
bruikt voor bijzondere effecten in sterk gespeelde
delen. Intussen kunnen de trombones ook in pianissi-
mo-delen van bijzondere werking zijn. zelfs een kerk
hofscène prachtig uitbeelden. De klank der trombones
ook wel bazuinen genoemd herinnert aan die
der trompet in diens lagere tonen, maar is meer he
roïsch, is statiger en veel minder schetterend. Ver
schillende componisten hebben de trombones gebruikt
voor een uitbeelding van het laatste oordeel en als
zodanig zijn ze prachtig op hun plaats.
Intussen bestaan er ook uitsluitend door dilettan
ten bespeelde trombones met pistons of ventielen en
deze berusten op hetzelfde principe als de andere ko
per-blaasinstrumenten. De klank dezer ventieltrombo
nes is echter niet zo fraai als" die der hierboven be
sproken schuiftrombones.
In een harmonie- of fanfare-orkest komen eveneens
drie of vier trombones voor. Bij de dilettanten-orkes
ten zijn dit meestal venti ïltrombones, bij de vak-or
kesten schuiftrombones. In deze blaasorkesten hebben
de trombones een heel andere taak dan in een sym
phonie-orkest, zij worden hierin ook wel als solo-in
strument gebezigd, maar in hoofdzaak zijn het daarin
toch begeleidingsinstrumenten. Een accoord van lange
tonen van drie of vier trombones b.v. waarboven en
ander instrument een solotrekje speelt, is van heel
bijzondere werking. Als ondersteuning der harmonie
zijn ze onmisbaar. Hoewel er wel solo's voor trombone
en piano of orkest bestaan, hoort men die toch niet
veel. Als kwartet-instrument zijn trombones echter
bijzonder mooi. Een kwartet van vier trombones, een
kwartet van twee trombones en twee trompetten of
een kwartet van twee trompetten, een hoorn en een
trombone zijn van magistrale werking en wordt door
geen enkele andere combinatie van koper-instrumen
ten overtroffen.
Tenslotte zien wij in een symphonie-orkest, achter
aan bij de contrabassen, vaak nog een groot koper
instrument. Dit is de tuba, ook wel bastuba genoemd.
