Tussen Baardmannen, likkepotjes en vijzels
herleeft het beroep van DE DROGIST
„HIER HANGT DE GAPER
Leiden krijgt een Drogistenmuseum
Suikerprijs
omhoog 1
Jaarlijkse toerwagenraliye
met 41 deelnemers
WOENSDAG 14 MEI 1958
DE LEIDSE COURANT
PAGINA 8
Trams schuiven met rinkelende bel voorbij, auto's zoeven over en weer
en in dichte drommen trekken de wielrijders lang? de trottoirs van de
drukke winkelstraat, waarin velen pratend en kijkend van étalage naar
étalage wandelen.
De winkelende mensen zijn er zich doorgaans niet van bewust, wat hen
boven het hoofd hangt en het heeft er daarom ook alle schijn van, dat een
groot deel van de uithangborden aan winkels en bedrijven geen andere
functie hebben dan het strelen van de trots van de eigenaar.
Het is overigens glashelder wat zo'n reuzenbril beduidt, die boven de
deur van een opticiën hangt en een bier-reclame ontbreekt het doorgaans
ook niet aan duidelijkheid. Maar waarom staat een reclame-klok bij een
horloger altijd op tien minuten voor twee? En waarom trekt zo'n exotische
man, die voorbijgangers in de straat attent maakt op de aanwezigheid van
een drogisterij, zulke lelijke gezichten naar het verkeer aan zijn voeten?
Van slaapbollen,
winkelslangen
en kruidendokters
IJEEL LANG GELEDEN zaten Dro-
gisten en Apotheken in één en
hetzelfde gilde, dat (naar alle waar
schijnlijkheid) eensgezind vergader
de in de kamers van de Stadsapo
theek. Het klinkt als een sprookje, na
de verwikkelingen, die in de afge
lopen maand in de Tweede Kamer
plaats vonden rond de „Geneesmidde
lenwet".
In hun kringen woren ook opge
nomen de „Crudeniers", de lieden,
die in kruiden handelden. Ze vorm
den tezamen de broederschap van
de Drogerij kunst, althans zo was dat
in de Gilde-organisatie van de Stad
Groningen.
De werkzaamheden van de leden
van deze broederschap waren in die
dagen niet erg begrensd: Kruideniers
verkochten kruiden maar koffie en
thee kon men bij de drogist krijgen.
3. Gaper, hakblok en klisteerspuit,
'n voorvader van de huidige glycerine-
spuit en een flesje, waarin de Haar
lemmerolie verhandeld werd....
2. Een mooie oude gaper met be-
pluimde tulband. Deze gaper is thans
nog aanwezig boven de deur van een
drogisterij te Alphen aan den Rijn.
Een apotheker trok tanden maar het
doen van een aderlating een van
de voornaamste operatieve ingrepen
van die tijd was voorbehouden
aan de „doctores medicinae", die lid
waren van het Chirurgijnsgilde. In
dat gilde waren ook ondergebracht
de „Baardsnijders" of barbiers, die
ook pruiken maakten.
De ontwikkeling van de Gilden
leidde naar een verandering van de
organisatievorm, die in 1644 zijn be
slag kreeg.
Als eersten traden de Kruideniers
uit de broederschap van de Drogerij-
kunst. Zij gingen later op de Drogis
tenstand. Daarna gingen ook de Apo
theken zich hoe langer hoe meer los
maken van de Drogisten. De eersten
beriepen zich op de wetenschap. Zij
behandelden hun patiënten met een
kuur van ingewikkelde dranken (veel
al getrokken uit kruiden) en tracht
ten dikwijls het terrein van de artsen
te betreden. De Drogisten daarente
gen, baseerden hun beroep op de
practijk. Zij verkochten allerhande
huismiddeltjes maar draaiden ook
pillen.
FR ZIJN GAPERS, die een pil op de
tong hebben, kennelijk als aan
beveling van de pillen, die in het
betreffende huis gemaakt werden.
Dat wil natuurlijk niet zeggen, dat
drogisten, wier gapers géén pil te
slikken hadden, ook geen pillen
draaiden. Daarom is het niet aanne
melijk, dat de gapers iets met pillen
te maken zouden hebben. Hun her-
I komst ligt verder terug.
In zijn boekje „Hier hangt de ga
pers" grijpt de Leidse drogist J.
Donkers terug op het verhaal van
Zorobabel, die koning Darius met
I open mond naar zijn geliefde zag kij-
i ken. Als teken van een edele af
komst ziet men daarom ook wel ge
kroonde gapers.
Een oude drogist heeft in de „Na
vorser" eens de veronderstelling uit
gesproken, dat de bakermat van de
gaper in Gouda ligt. Daar zou in de
14e eeuw een drogist geleefd hebben,
wiens kruiden en zalven in de verre
omtrek bekendheid genoten. Na zijn
dood plaatste de opvolger in de zaak
de afbeelding van de overlede aan de
gevel.
Misschien uit sympathie, misschien
ook uit concurrentie volgden toen
andere Goudse drogisten zijn voor
beeld en tenslotte werd het gevel
beeld zó bekend, dat drogisten uit alle
delen van het land het als symbool
overnamen.
Maar ook deze geschiedenis houdt
geen steek want gapers komen even
eens voor in Frankrijk en Zuid-
Duitsland.
Het meest waarschijnlijk achten
wij wel de mening, dat de gapers de
functie vervulden van de potsenma
ker, die in oudere tijden de aandacht
van de marktbezoekers vestigden op
de kraam van zijn baas, de drogist.
Daarom ziet men ook dikwijls een
man met zotskap en bellen.
De onderscheiden beroepen, die
eens vertegenwoordigd waren ge
weest in de broederschap van de
Drogerij kunst, wilden ook naar bui
ten het eigen karakter van hun werk
zaamheden demonstreren. Daarom
hingen de Apothekers, behalve de
Gaper, ook nog een vijzel buiten en
de Chemisten of „Scheiders" hingen
als extra-teken een salamander uit.
(Naar men aannam, was dit een to
ver diier, dat niet omkwam in het
vuur). De Drogist voerde ten onder
scheid een hertshoorn, de tand van
een zaagvis of een rits slaapbollen.
FR IS NIET VEEL MEER, dat her-
innert aan de rijke historie van de
drogisterij. De pillen komen thans
met duizenden per dag van de fa
briek. Waarom zou de drogist ze dan
zélf gaan draaien? De ouderwetse pil-
lenplank en de „pillenronder", een
houten apparaatje, waarmee men, al
draaiend, de ruw-gevormde pillen
afrondde, zijn reeds lang verbrand
of zweven ergens achteloos op zolder.
Wie weet liggen ze daar naast andere
drogisterij-attributen als hakbord,
vijzel, pepermolen of mortier, verge
ten en onder het stof. Misschien ook
hebben ze via een opkoper hun weg
gevonden naar een rariteitenverza
meling. Dat betreuren de leden van
de Algemene Nederlandse Drogisten
Bond en daarom hebben ze indertijd
een Historische Commissie opgericht,
die zich ten doel stelt, de geschiede
nis van him beroep aan de vergetel
heid te ontrukken.
Teneinde dat doel zo volledig mo
gelijk te bereiken, willen de drogis
ten komen tot de innchting van een
drogistenmuseum. Dat zou dan de
vorm kunnen hebben van een oude
drogisterij, die zeker ook in de theo
retische vorming van de drogist ook
een rol zou kunnen vervullen.
Men is reeds zover met de plannen,
dat men het oog heeft laten vallen op
een oud pand te Leiden, dat na
enige kleine voorzieningen, geheel
„in stijl" gebracht, bijzonder voor
dit doel geschikt zou zijn.
Op de zolder van zijn woning aan
de Haarlemmerstraat (253) heeft de
heer J. Donkers, zeer actief lid van
de Historische Commissie, reeds een
kleine verzameling van voorwerpen,
die bestemr zijn, eens deel uit te ma
ken van het trotse museumbezit van
de Drogisten. Er staan kruidenton-
nen, waarop met sierlijke letters de
naam is gescheven van een heilzaam
goedje, dat eertijd de hoop was van
vele zieken en gezonden. Ook bezit
de heer Dónkers een „Baardmanne
tje", een stenen karaf, waarin vroe
ger oliën bewaard werden. Het ont
leent zijn naam aan de baardige
mannekop aan de hals. Het waren
pottenbakkers in Vlaanderen en
Duitsland die deze karaffen maak
ten.
Dan is er een likkepotje in de ver
zameling. Het is een potje, waarin
een laxeermiddel zat en dat door
moeder op de tafelrand werd gezet,
zodat de kinderen er in het voorbij
gaan een „lik" uit konden snoepen.
F EN HAKBORD, waarop zoet hout,
klitwortel en andere wortelsoor
ten werden gehakt, een pilleplank
met gat, waardoor de pillen, die rond
genoeg waren, weg konden rollen,
een cacaoboter-pers, prachtige gla
zen karaffen en donkergroene retor
ten, ze zullen in de toekomst alle
weer een plaatsje krijgen op planken
en schappen van een echte, ouder
wetse drogisterij.
Onder een aantal mortieren en vij
zels valt een bijzonder lijvig exem
plaar op. Een bronzen vijzel, gemon
teerd op een tronk. Het ding is zo
zwaar, dat de kolenboer die zulke
dingen gewend is, het de drie trap
pen naar de zolder meeft moeten
sjouwen.
Die vijzels, waarin men eertijds
uren-lang heeft gemalen en ge
stampt, doen, evenals 't sierlijke ha»d-
balansje met de minuscule koperen
gewichtjes terugdenken aan de tijd,
waarin er nog vrijwel geen verpakte
en afgewogen „winkelartikelen" wer
den verhandeld en de drogist soms
tot diep in de avond moest blijven
stampen en wrijven om de grondstof-
fenvoorraad voor zijn recepten op
peil te houden.
De winkelstand, of zakkendrager,
waaraan vetkaarsen hingen en grauw
papier, waarin o.a. zeep werd ver
pakt, beweegt zich eveneens de ge
dachten in die richting.
De drogist werd in vele gevallen
de vertrouwde raadgever van de
huismoeder, die op tal van problemen
een oplossing wist en duizend en één
wondermiddelen bezat bij ziekte en
gezondheid, maar ook in het huis
den en in de schoonmaak. Hij ver
kocht jonge moeders zuigflessen
voor de baby. Aanvankelijk waren
die van tin, later ook van glas. Ze
hadden een slangetje als speen en een
gaatje in de buik, waardoor moeder
met de vinger de melktoevoer kon
regelen. Een paar van deze in on
ze ogen niet erg hygiënische flessen
zijn in het bezit van het toekom
stige museum.
T^TATUURLLJK IS MET deze voor-
werpen de inventaris van een
echte, ouderwetse drogisterij nog
lang niet volledig en het spreekt van
zelf, dat de Historische Commissie al
le pogingen in het werk stelt, om in
het bezit te komen van andere zaken,
die ooit in een drogisterij hebben
thuisbehoord.
Ze hoopt vurig op uitbreiding van
de huidige verzameling en interes
seert zich daarbij niet alleen voor
potjes, flesjes en vijzels maar ook
voor prenten en etiketjes.
Er bestaan plannen om door mid
del van lezingen in het gehele land,
onder de drogisten groter belangstel
ling te wekken voor het eigen mu
seum en alle leden van de bond aan
te zetten tot een speurtocht naar
oude drogisterij-attributen.
Daartoe heeft de Historische Com
missie een aantal dia's laten maken,
die een beeld geven van wat reeds
bijeen werd gebracht.
Om een beeld te geven van wat zij
bedoelt, zijn daarin ook foto's opge
nomen van voorwerpen uit de grote,
particuliere verzameling van de heer
4. Een bronzen vijzel op een
tronk gemonteerd, een kruidenton,
cacaoboterpers, hertshoorn, hand-
balansje, een karaf en 'n kruikje, een
deel van het toekomstig bezit van het
drogisterij-museum.
Van Os te Haarlem, die o.a. 32 ver
schillende gapers bevat.
Misschien krijgt net toekomstige
museum door deze actie dan wel een
oventje waarop drop verwarmd
werd, zodat het makkelijk „op het
hakmes" gesneden kon worden, of
een schaaf om bijenwas te schaven.
Misschien ook een echte, fraai be
schilderde kruidenkast en oude recep
tenboeken. Ook staan op 'het ver
langlijstje van de Commisie een paar
glimmend-gepoetste koperen weeg
schalen en porceleinen zalfpotten.
Papavers bloeien ook in de twin
tigste eeuw nog, zodat de „slaapbol
len" die vroeger ons diacid ver
vingen en, uitgeperst over een speen
met suiker, lastige babies zoet hiel
den eerlang wel weer aan de zol
der zullen hangen. Maar zou er ooit
1. Houtgravuse uit een boekje
van R. F. van Arum, uitgegeven bij
de firma A. Kloots te 's-Gravenhage,
onder de titel „Kleine typen, gete
kend door lieve kinderen, die gaarne
uit plaatjes leren
nog ergens in een rommelhoek een
zaagvis gevonden worden, een van de
aloude emblemen, die de drogisterij
zijn eigen sfeer gaf?
En als dat alles bij elkaar is, dan
hangt buiten, aan de deur, natuur
lijk een gaper
„Hier hangt de gaperdoor
J. Donkers heeft dezer dagen het
licht gezien bij Bronsema's Drukkerij
N.V. te Enschede.
Binnen enkele dagen is een ver
hoging van de suikerprijs te ver
wachten, volgens hen die met de sui
kerhandel van doen hebben. Door
de nieuwe garantieprijs voor de sui
kerbieten zal men aan een verhoging
van de consumptieprijs niet kunnen
ontkomen en men verwacht dat die
prijs met pl.m. 5 cent per kilo zal
worden verhoogd.
De s/uikerpdijs is voor het laatst
verhoogd in juli 1957 toen de con
sumptieprijs met 8 cent steeg.
Maarse en Kroon 2e
en 5e, de NZHVM 6e
Gisteren heeft de Koninklijke
Nederlandse vereniging van trans
portondernemingen voor de zevende
maal de 'jaarlijkse toerwagenraliye
gehouden, waaraan 41 bussen van
ondernemingen uit het gehele land,
die des ochtends vroeg van de start
plaatsen Delft, Zevenbergen, Zwolle
en Nijmegen waren vertrokken,
deelnamen. Deze rallye is in de eer
ste plaats een manifestatie van het
tóerwagentoerisme, maar dan een
manifestatie in wedstrijd vorm. Een
sportieve krachtmeting in vakbe
kwaamheid van ondernemers met
haar chauffeurs, doch vooral van de
chauffeurs. Zij moeten hun toerwa-
gen veilig en goed langs een be
paalde route en rijdend volgens be
paalde aanwijzingen, naar het eind
punt brengen. Dat was dit jaar de
roeibaan in het Amsterdamse bos,
nadat de klassementsproeven in het
Olympisch stadion waren afgenomen.
Alle onderdelen van de rallye teza
men bepaalden de uitslag.
De eerste prijs (wisselbeker) met
de medaille van prins Bernhard als
ereprijs, werd gewonnen door de
GADO te Hoogezand, met de chauf
feurs J. Hartman en H. Nobbe. Twee
de werd Maarse en Kroon te Aals
meer, 3e Nefkens te Amersfoort, 4e
Zeeuws Vlaamse Tramwegmaat
schappij te Terneuzen, 5e Maarse en
Kroon en 6e de Noord-Zuid-Holland
se Vervoersmaatschappij te Haarlem.
Rotterdam tweede
haven ter wereld
Blijkens de jongste statistieken van
de Verenigde Staten was Rotterdam
in 1956 na New York de drukste ha
ven ter wereld. De goederen omslag
beliep in Rotterdam in 1956 72 mil
joen metrieke ton tegen 88 miljoen
metrieke ton in New York. Na Rot
terdam kwamen de Amerikaanse ha
vens Hampton Roads (58 miljoen ton
goederen omslag), Koeweit (55 mil
joen), Londen (44 miljoen ton) en
Aruba (46 miljoen ton).
De goederenomslag in de haven
van New York had evenwel voor 51
miljoen ton betrekking op de kust
vaart en slechts voor 37 miljoen ton
op de internationale zeevaart. Wat de
internationale zeevaart betreft was
de goederenomslag in 1956 het grootst
in Rotterdam. In dit opzicht werd
New York ook overtroffen door
Koeweit, Aruba, Guragao, Maracai-
bo, en Venezuela.
Kind schoot zich
in de buik
Het negenjarig zoontje van de fam.
Th. U te Zevenaar dat enige tijd ge
leden een waterpistool had gekregen,
vond dat zo mooi, dat hij ook het gro
te pistool van zijn vader eens wilde
proberen.
In een onbewaakt ogenblik heeft
de jongen de oude cylinderrevolver
van zijn vader uit moedors linnenkast
gehaald. Er zat maar één patroon in.
De jongen trok aan de trekker en
schoot zichzelf in de buik. Zwaar ge
wond moest hij in het ziekenhuis wor
den opgenomen. De revolver is door
de politie in beslag genomen en tegen
de vader werd proces-verbaal opge
maakt wege.is overtreding van de
vuurwapenwet. De heer U. had net
wapen al vanaf zijn achttiende jaar
in zijn bezit.
GEEN PASPOORT
VOOR OOSTENRIJK
Het Oostenrijkse kabinet heeft
dinsdag een overeenkomst goedge
keurd, volgens welke Nederlanders
voor bezoeken aan of reizen door
Oostenrijk geen paspoort meer nodig
hebben.
Hetzelfde geldt voor reizen van
Oostenrijkers naar Nederland.
