SPOEL OM die melkfles! ÏÏ2ST
restaureren van oude bouwwerken
-..uAo 16 ."...I \-j!
DK LEIDSE COURANT
goed I
ER KOMT HEEL WAT KIJKEN BIJ
Werk aan Lisser
toren vordert
ZO langzamerhand breekt de tijd
aan dat de steigers rond de be
kende toren van de Grote Kerk in
Lisse, het middeleeuwse bouwwerk
van in deze streken vrij ongewone
vorm, van boven naar onder worden
afgetakeld omdat de eindfase van
het restauratiewerk in zicht komt. De
spits, of liever gezegd het torendak,
is al klaar en ook het gedeelte onder
de daklijst staat er weer als „gloed
nieuw" bij.
Dat „gloednieuw Is maar bij wij
ze van spreken want dat mag bij een
restauratie niet. Het gaat n.l. niet om
vernieuwing maar op de eerste plaats
om „conservering" van het oude en
mooie, hoewel daarbij herstellingen
vanzelfsprekend noodzakelijk kunnen
zijn.
Deze conserveringswerkzaamheden
aan de oude Sint Aagtentoren van
Lisse leek ons een goede gelegenheid
om eens wat meer van dat werk te
weten te komen en wij zetten het re
sultaat van ons onderzoek hierbij
gaarne de belangstellende lezer voor.
Hoe oud is de toren?
DE toren van Lisse behoort tot de
weinige in onze streken die niet
„gespitst" zijn maar een kegelvormig
dak dragen. Ook de bekende stompe
toren van Spaarnwoude, onder de
rook van Haarlem, tegenwoordig par
ticulier museum en kunstcentrum, is
er zo een.
Ze wekken reminiscenties op aan de
bekende romaanse torens in Fries
land. Deze dragen echter over het al
gemeen geen kegel- maar een zadel
dak; de kegeldak zouden we kunnen
beschouwen als een tussenvorm van
zadel en spits.
Het is in deloop der tijden voor
gekomen dat een kerktoren, die oor
spronkelijk van een spits was voor
zien, om een of andere reden gedeel
telijk moest worden afgebroken of irr
tijden van oorlog was verwoest en
bij herbouw of herstel dan werd afge
dekt door een lagere bekroning. Dat
is bij de toren van Lisse niet het ge
val geweest. Volgens de deskundige
uitvoerder van het restauratiewerk
bleek uit de constructie dat het plakte
dak reeds bij de torenbouw werd
aangebracht.
Op onze vraag hoe oud de toren
wel kon zijn, schatte deze de ouder
dom op ongeveer vijf eeuwen. Als
dat juist is zal de bouwtijd dus rond
1450 moeten liggen.
In 1256 stichtte Rooms-koning
Graaf Willem n van Holland in Lisse
een kapel die echter onder de paro
chie van Sassenheim ressorteerde.
Toen deze kapel door paus Pius II
(1458—1464) tot parochiekerk werd
verheven moest Lisse zich verplichten
jaarlijks „en ten eeuwigen dage" 2 of
3 ons „louter" zilver aan Sassenheim
te geven. De gelovigen van Lisse wa
ren waarschijnlijk zó in hun schik
met de verkregen kerkelijke zelf
standigheid dat zy zich verbonden
zelfs 5 ons te schenken. (A. M. Vla-
^Daar het ons niet aannemelijk lijkt
dat de huidige toren reeds bij de
stichting van de kapel werd ge
bouwd naar een torent als die er ge
weest is) van bescheidener afmeting
en allure, zal de vreugde der Lissena-
ren wèl tot gevolg hebben gehad dat
zij een waardiger gebouw voor de
eredienst als parochiekerk wensten.
Waar de verheffing gesteld moet
worden op de jaren rond 1460 mogen
wij, in het bovenstaande licht bezien,
ook de torenbouw op dat tijdstip stel
len.
Weliswaar is daarmee met ver
klaard waarom de toren nog romaan
se kenmerken kreeg in een tijd dat
deze bouwstijl had afgedaan en plaats
gemaakt voor de gothiek (wanneer
men aan deze op 't gebouw aanwezige
De Sint-Aagtentoren te Lisse in de
steigers. De restauratie van het dak
en het bovenste torendeel is reeds ge
reed doch 'het zal nog wel enkele
maanden aanlopen voor het werk
geheel klaar is.
I Tufsteen wordt hoofdzakelijk in
I Duitsland gewonnen.
!De vulkanische oer-substantie is
doorwerkt met allerlei ongerechtig-
heden, kiezels en splinters als kren- g
ten in een brood, maar ook met klei- |i
ne holten die een roodachtig zand be-
vatten. Dit zand komt door verwering |g
binnen betrekkelijk korte tijd vrij,
de holten zijn dan als putjes in het =g
steenoppervlak te zien en geven het m
brokkelige beeld van oude muren
zonder dat de sterkte daardoor nade-
lig wordt beïnvloed. Slechts wanneer
deze afbrokkeling na verloop van
eeuwen te ver doorgaat verweert de ||g
steen zodanig dat ze verkankert en g|
daarom bij herstelwerkzaamheden
als nu aan de toren van Lisse, moet yjg
worden vervangen door nieuwe.
Hoe groot het aanpassingsvermogen
van oud en nieuw bij deze steen wel
is, liet ons de heer Lems zien. Kers-
vers is tufsteen donkergrijs, dochm
reeds na een dag of veertien is ze
zodanig bijgekleurd, dat het verschil g
tussen nieuw en oud alleen maar te
zien is aan het meer of minder gladde
oppervlak.
Een restauratie van een oud bouw
werk kan ook inhouden, dat ver
anderingen en bijvoegingen, in de
loop der tijden aangebracht, worden
verwijderd, opdat zo veel als moge
lijk (dat hangt af van een meerdere i m
of mindere mate van noodzaak of
doelmatigheid van de wijzigingen) de 1||
oorspronkelijke toestand weer wordt
benaderd. Maar ook zgn. schoon-
heidsfouten worden soms verbeterd.
Zo bevonden zich in de baksteen-
muren tussen kerk en toren erg le
lijke ramen. Deze zullen worden ver
vangen door smalle raampjes, op het
bekende schietgat gelijkend, waar
door een architectonisch betere en
rustiger overgang van toren naar
kerkmuur wordt verkregen.
ICediióche kachel»- peitaaiCyh
kif ó-peCende fiiadeten
ouder zijn), we behoeven daarbij niet
te vergeten, dat dergelijke kerken
werden gebouwd door ambachtslie
den uit de plaats of de omgeving
zelf. Niet de architect bouwde de
kerken op het platte land maar de
dorpstimmerman en de dorpsmetse
laar die de tradities van het metier
langer bewaarden dan de grote
bouwmeesters van die tijd, die meer
open stonden voor het nieuwe.
Ook het grote -gebruik van natuur
steen, in dit geval tufsteen; hier ge
bruikt als ommanteling van de toren
tot ongeveer ter halver hoogte en dan
overgaande in bandsgewijze afwisse
ling met baksteen moet waarschijn
lijk in dit licht worden bezien. De
meters dikke muren zijn wel in
hoofdzaak van baksteen gebouwd.
Aan de voet zijn ze 125 cm dik, naar
het dak tot 75 cm. aflopend.
KERK en toren zijn gebouwd op een
hoge zandplaat.Of dit een na
tuurlijke hoogte is of een door men
senhanden opgeworpen heuvel is niet
bekend; feit is dat ook de kerken van
Hillegom en Sassenheim op zulk een
hoogte of terp zijn gebouwd.
De toren staat los van de later bij
gebouwde kerk, ongeveer een meter
er van af. De ruimte ertussen is ge
dicht door baksteenmuren waardoor
aan weerszijden van de doorgang van
toren naar kerk kleine ruimten ont
stonden. In een van die thans met
puinstof en kalkslag verzadigde hoe
ken heeft onze zegsman en uitvoer
der van het restauratiewerk, de heer
Lems, zijn werkplaats.
Over puin en langs stutbalken, on
der stellingen door waarop slopers en
metselaars de spitsboog van de toren
ingang „onder handen hadden" moes
ten wij ons een weg banen om in dat
hokje te komen waar de heer Lens
ons veel wetenswaardigs heeft ver
teld.
De restauratie.
[J hebben het r
tauratie, dat letterlijk „herstel"
betekent, moet bij werkzaamheden
als deze meer gezien worden in het
licht van conservering. Natuurlijk
moeten slechte plekken worden uit
gehakt en opnieuw gemetseld maar
ook dat gebeurt zo veel als doenlijk
met oude materialen die men zoekt
b.v. op sloopwerken van oude boer
derijen en andere gebouwen. Het is
een grote zonde om bij restauraties
nieuwe steen te gebruiken.
Daarbij moet op veel dingen gelet
worden, afmeting en kleur van de
stenen moeten dezelfde zijn als de
oorspronkelijke. Dat is niet altijd
Het dak, ook het houten balkenstel
daarvan, moest geheel worden ver
nieuwd, enkele balken waren zo
door worm aangetast, dat vervanging
noodzakelijk was. Wij zagen echter
ook balken die in zulk een goede
staat waren na zoveel eeuwen, dat
ze op een andere plaats, al of niet
verzaagd, weer kunnen worden ge
bruikt. Ze worden dan ook op de
oude manier bewerkt, de schaaf bijv.
mag er nimmer bij te pas komen;
slechts de lintzaag vervangt de hand
zaag van de middeleeuwse timmer
man.
UET BEHOEFT na dat alles geen
betoog dat restaureren gemakke
lijker is gezegd dan gedaan. Het
vraagt van allen die er mee te mak^n
hebben een gedegen kennis van de
oude constructie- en werkwijzen, van
oude materialen en architectuur.
De restauratie van deze toren staat
onder supervisie van de op dit ge
bied zijn sporen wèl verdiend héb
bende Amsterdamse architect Ys-
brand Kok en wordt uitgevoerd door
het aannemersbedrijf v. d. Velden en
De Jong* uit Leiderdorp, specialisten
in dit werk. Eén der in het bestek
uitdrukkelijk gestelde voorwaarden
luidt, dat ook de uitvoerder van het
werk, de opzichter, zeer bekwaam in
en vertrouwd moet zijn met restau
ratiewerkzaamheden aan oude ge
bouwen, en dat is onze zegsman, de
heer Lems, terdege. Niet alleen dat
hij bekwaam is tot het werk en er
vertrouwd mee, anders zou een ge
specialiseerd bedrijf hem het toezicht
niet opdragen, het werk heeft ook
zijn grote liefde. Niet alleen voor het
métier, maar ook voor de oude pa
tiënten zelf.
Het gehele werk dat in augustus
van het vorig jaar is begonnen, zal
naar schatting van dé heer Lems nog I
wel twee maanden duren, zonder on-1 g
voorziene omstandigheden dan wel I fü
te verstaan. Maar dan zal de oude j
Sint Aagtentoren weer prijken in g|
zijn oude schoonheid, wéér wachtend
op het „patijn van de tijd", ook op
die muurgedeelten die noodzakelijk j=
nieuw zijn.
De Zonneklok
IEDERE LISSENAAR en veel vreem-1 fp
delingen kenden de op een der j jg
torenmuren geschilderde zonneklok.
De zware ijzeren stangen die voor de Hé
noodzakelijke schaduw moesten zor- p|
gen, opdat de voorbijganger bij zon-
neschijn de tijd kon aflezen, zijn uit
hun ankers gelicht en liggen nu op
het oude kerkhofje te wachten op
een grote schoonmaakbeurt vóór zij
weer op hun oude plaats worden ge- gg
bracht.
De geschilderde wijzerplaat met de
wat grove krul versiering er om heen
en de nog leesbare, maar niettemin
\Toor -verwarming in voor- en
naseizoen, voor bijverwar
ming in een koud hoekje van de
kamer, maar ook als enige
warmtebron in een kleine ruimte
zijn elektrische straalkachels erg
in trek.
Weliswaar verbruiken ze nog
al wat stroom, die bij ons te lan
de over het algemeen duur is,
maar doordat we ze niet lang
achtereen plegen te gebruiken,
vallen de kosten uiteindelijk
wel mee.
Voor de gezondheid is elektri
sche verwarming in zijn ver
schillende vormen heel geschikt,
omdat ze geen stof geeft en
evenmin schadelijke dampen in
het vertrek brengt. Toch is op
passen met deze elektrische ap
paraten noodzakelijk, want er
komen nogal eens ongelukken
mee voor. Die ongevallen zijn
echter best te vermijden bij enig
overleg.
Brandgevaar.
Allereerst moet ter vermijding
van narigheid, worden overwo
gen welke soort van warmte-
straler voor een bepaald geval
de voorkeur verdient. Tweeërlei
gevaren kunnen zich voordoen:
verbranding en elektrisch onge
val.
In de eerste plaats zullen we
de verbranding onder het oog
zien. Het is duidelijk, dat deze
alleen te vrezen is bij gebruik
van een „open" warmtestraler,
dat is dus allereerst het gewone
verplaatsbare „elektrische ka
cheltje". Verbranden betekent
soms alleen schroeien, bijvoor
beeld van vloerbedekking en van
meubelen. Het is echter ook mo
gemakkelijk en daarom worden, zo verweerde teksten, zal weer geheel
spoedig een „restaurateur" lucht
krijgt van een sloop in de buurt niet
alleen maar het hele land door. daar
naar oude stenen en ander materiaal
gezocht. Het lukt inderdaad wel eens
juist datgene te vinden wat men
zoekt, niet altijd en dan moet er an
dere raad geschaft worden. Vroe
ger werden zulke oude stenen veelal
gebruikt voor wegverharding maar
gelukkig zijn de slopers van deze
dwaling huns weegs teruggekeerd en
worden de oude rode of gele steen
tjes netjes verzameld. De restaurateur
is echter niet de enige gegadigde
voor dit materiaal, ook de tuinar
chitect benut het graag voor stapel
muren en zo, juist om de meestal zo
warmrode kleur en, door een be
paalde zachtheid, het vermogen om
spoedig mosbegroeiing aan te ne
men. Dat de heer Lems een zodanig
gebruik betreurt is begrijpelijk.
Met de tufsteen is het weer anders.
Het is een vry zachte natuursteen van
•ulkanische oorsprong doch harder
stijlkenmerken dateringswaarde wil dan de in Zuid-Limburg en de Ar-
toekennen dan zou de toren nog dennen voorkomende mergelsteen.
in de oude vorm op de muur ver
schijnen. Daarom zijn er sterk ver
grote foto's van gemaakt en daarvan
weer grote werktekeningen op schaal.
De sierkrullen waren nl. geen van
alle gelijk en ook niet zuiver rond,
maar het geheel was een fraai staal
van, laten we zeggen, plattelands-
ambachtskunst. Ze werd blijkens het
opschrift in de bovenrand in 1923
geschilderd door A. Guldemond; de
ontwerper van de klok was Cornelis
Gz. Kleymen Breugel, die in die tijd
te Lisse de functies van koster en
schoolmeester vervulde.
Ook hun werk zal dus niet ver
loren gaan en in jeugdiger aanrien
nog tot in lengte van jaren de toren
sieren. C2 de Lissenaren er hun klok
of polshorloge veel op gelijk rullen
zetten, is een vraag die wij niet wa
gen te beantwoorden. In elk geval
zullen zij het alleen kunnen doen als
de zon schijnt en die stoort zich nu
eenmaal niet aan voor- of achter
lopende uurwerken van de ingezete
nen van Lisse.
W. P.
gelijk, dat kleren of te drogen
gehangen wasgoed vlam vatten
en zodoende komen de mensen
zelf oi hun woninginventaris in
brand te staan.
Van volwassen personen mag
worden verwacht, dat ze met
deze vorm van brandgevaar
rekening houden. Kinderen ech
ter nemen de nodige voorzorgen
niet, open straalkachels zijn voor
hen dus buitengewoon onge
schikt. Vandaar dat ze zeker
nooit mogen worden gebezigd
daar waar kleuters aan het spe
len zijn. Voor verwarming in
zo'n geval kan veel beter een
gesloten elektrische kachel wor
den gebruikt.
De verwarmingsdraad bij zo'n
soort kacheltje is opgesloten in
een buis en omgeven door een
metalen mantel (bij een zoge
naamd donkerstraalapparaet is
de mantel geperforeerd).
Badkamer en douchecel
verboden terrein.
Wie een beetje verwarming
wil hebben bij baden of douchen
dient vooral rekening te houden
met het tweede gevaar: de elec-
trische schok. Immers hier gaat
het om toepassing van elektrici
teit in vochtige omgeving.
Het is dezelfde kwestie als bij
de elektrische wasmachines:
raakt er iets defect, waardoor
een metalen voorwerp (in dit
geval is het nogal eens de zin
ken teil) onder stroom komt te
staan, dan heeft het aanraken
daarvan met natte handen tot
gevolg, dat de volle stroom door
het lichaam gaat.
In normale omstandigheden
biedt de huid veel weerstand
aan de elektriciteit, vocht even
wel doet die weerstand sterk
verminderen.
Om de elektriciteitsgebruikers
te beschermen is door de over
heid in de installatievoorschrif
ten de bepaling opgenomen, dat
in badkamers of douchecellen
geen stopcontacten mogen wor
den aangebracht
Buiten handbereik!
Helaas zijn er mensen, die het
gevaar niet willen zien en die
toch een verplaatsbare straal
kachel neerzetten naast de bad
kuip. Bij gebrek aan aansluitmo-
gelijkheid nemen ze dan zelfs
wel eens een lang snoer, dat ze
tussen deur. en drempel klem
men, nadat ze het ergens buiten
het vertrek in een niet-geaarde
contactdoos hebbep gestoken!
Toch behoeven we niet ver
stoken te blijven van elektrische
verwarming bijhet baden en
douchen. Alles gaat goed, als we
maar zorgen, dat de verwar
mingsbron wordt aangebracht
buiten handbereik. Zeer geschikt
daarvoor is het zogenaamde
diepstraalapparaat, dat door de
installateur wordt bevestigd bij
voorbeeld in de hoek, die ge
vormd wordt tussen plafond en
muur en die wordt ingeschakeld
hetzij door een schakelaar bui
ten badkamer of douchecel, het
zij door een speciale trekschake-
laar.
Ook een geheel gesloten en
geaard toestel kan worden gebe
zigd, waarbij eventuele aanra
king geen gevaar zal opleveren.
Zulk een elektrische kachel
komt vooral dan in aanmerking
wanneer het plafond van het
badvertrek zeer laag is, zodat
het niet mogelijk is het appa
raat buiten handbereik aan te
brengen.
dr H. W. SCALONGNE.
Van Gogh
inspireerde
Londens
mode
ontwerper
De rok „Sunflower",
zegt u maar „Zonne
bloem"...., uit de col
lectie van de Engelse
ontwerper Saville, die
het model Audrey Lam
bert hier draagt, bij een
vlotte gele blouse, heeft
een patroon, dat is ge
ïnspireerd op het be
roemde schilderij, dat
Vincent van Gogh eens
van zonnebloemen
maakte. En mocht u
daaraan twijfelen, be
kijkt u dan de repro
ductie van dat beroem
de doek maar eens,
welke Audrey hier
vasthoudt
U kunt niet
alles weten
Wanneer u aardappelen met
wat meel bestuift, worden ze
mooi bruin bij het bakken.
Wanneer u een cake maakt,
maak dan een holte in het mid
den van het deeg. Zodra de cake
klaar is, zal het middengedeelte
gelijk gekomen zijn met de ran
den.
Hebt u maar enkele druppels
citroen nodig, prik dan 'n gaatje
in de citroen, pers de druppels
er uit en het kleine gaat zal
weer dichttrekken, zodat de ci
troen niet zal uitdrogen.
De aanslag op zilveren lepels
en vorken zal spoedig verdwij
nen, wanneer men dit eetgerei
in het water legt, waarin eieren
zijn gekookt.
Wilt u uw bloemen in de vazen
langer goed houden, doe dan een
paar druppels kamferspiritus in
het water.
Sinaasappelvlekken kan men
verwijderen, door de vlekken nat
te maken met natriumperboraat.
Een 9chimmelvlek op hout
verwijdert men door deze in te
wrijven met petroleum.
Matrassen met binnenvering
mogen nimmer geklopt worden;
deze moeten óf geborsteld, óf
met de stofzuiger behandeld
worden.
(Nadruk verboden).
Uit de keuken geklapt
Het is altijd een prettige be
zigheid om eens te neuzen in
buitenlandse kookboeken en
vast te stellen hoe de voedings
gewoonten in andere landen zijn.
Zo maakt de Amerikaanse
huisvrouw bijv. graag slaatjes,
die bestaan uit voor ons dik
wijls onbekende combinaties, die
met mayonnaise aangemaakt en
fleurig gegarneerd, als opening
van de warme maaltijd gegeven
kunnen worden. Zouden wij dat
ook niet eens proberen?
ZONDAG: Waldorfsla, rollade,
spruitjes, aardappelen, gevulde
mandarijntjes.
MAANDAG: koud vlees, knol
raapjes, aardappelpurée, brood-
pannekoek (bonen in de week
zetten).
DINSDAG: bruine bonen met
spek en gefruite uien, bessenvla.
WOENSDAG: hutspot met
klapstuk, appelmoes.
DONDERDAG: kaasomelet,
witte kool, rauw gebakken aard
appelen, fruit.
VRIJDAG: gebakken vis, sla
van biet en veldsla, rijst, haver-
moutpap.
ZATERDAG: nassie goreng,
yoghurt met banaan.
Recept: Waldorfsla
1 pond goudreinetten, 1 sel
derijknol, 2 bananen, 50 gr.
noten, 1 citroen, mayonnaise
of dikke slasaus.
De appelen schillen en in klei
ne blokjes snijden. Met citroen
sap besprenkelen om bruin wor.
den te voorkomen. Selderij knol
schillen of raspen of ook in heel
kleine stukjes snijden. Banaan
in schijfjes snijden, de verschil
lende ingrediënten vermengen
en aanmaken met wat mayon
naise. De sla op 1-persoons
schaaltjes doen en garneren met
wat mayonnaise en gehakte no
ten.
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiinii
