LEIDEN tussen overval en bevrijding
Vijf ellendige jaren maakten zelfs van
goedwillende Duitsers gehate paria's
Z war te-handel verduisterde
de hongerwinter van 1944
DE LE1DSE COURANT
Tien jaar geleden op de avond van de vierde Mei toen de capitulatie
al getekend was, stond aan de Wilhelminabrug een Duits militair het hout
uit te delen, dat een lange hongerwinter lang ter beschikking van de Duitse
weermacht achter prikkeldraad had gelegen. Terwijl zijn kameraden zich
bezig hielden met het verspreiden van pamfletten waarop de capitulatie
tegengesproken en de Nederlandse bevolking met de dood bedreigd werd
werkte deze man zich in het zweet om enigszins goed te maken wat door
mensen in zijn uniform bedreven was.
Toen het hout verdeeld was en de mensen met hun bezit weer snel naar
huis gingen, bleef de man eenzaam achter. Even leek hij verbaasd over
zoveel ondankbaarheid, maar langzaam scheen tot hem door te dringen dat
de muur van prikkeldraad die zijn volk in vijf jaar opgeworpen had, hem
tot een paria maakte.
Leiden ontwaakte op de
VROEGE morgen van de tiende
Mei in dezelfde nachtmerrie-to®-
stand, die heel Nederland met de
slaap uit de ogen dacht te kunnen ve
lgen. Hels kabaal, dat het hatelijk ge
luid van de wekker in kracht over
trof en tientallen transportvliegtui
gen, die als vliegen in de angstdroom
van een dronkaard langzaam langs
het zwerk kropen, brachten de stad
in rep en roer op een tijdstp, waarop
anders alleen de boeren omwille van
de zuivel de buitenlucht opzochten.
Eigenlijk bleef de stad in een droom
toestand verkeren en ontwaakte zij
eerst goed toen de boeien van de be
zetten voelbaar werden. Zonder zich
de toestand goed in te denken speelde
Leiden zijn rol in een tragisch gebeu
ren dat echter slechts als een ope
rette-oorlog beleefd werd.
Soldaat en blindgangers.
U/IJ HERINNEREN ONS NOG hoe
een stel Nederlandse soldaten
met een machinegeweer zich op een
plat dak posteerde en een geweldig
vuur afgaf op een laag over scheren
de Messerschmidt.
De soldaten schenen inderdaad
succes te hebben, want toen het
vliegtuig optrok viel er een groot
stuk af, dat enkele honderden me
ters verder in een bosje terecht
kwam. Het dak leek even op de hos
vlonder van het 3 Octoberveld; men
omarmde elkaar en gooide de kepi in
de lucht van blijdschap over deze
eerste overwinning. De stemming
zakte echter aanmerkelijk toen even
later een opgewonden wachtpost
kwam mededelen, dat vlak bij de
munitiepost inplaats van het vlieg
tuig een bom gevallen was. Verdere
overwinningen werden door de sol
daten niet behaald, omdat men drie
dagen werk had de munitie naar vei
liger oorden over te brengen. Eerst
veel later bleek dat men niet met
een tijdbom maar met een blindgan
ger te doen had.
Tapverbod en zomertijd.
TTOEN DE CAPITULATIE GETE-
KEND was, haalden velen, zon
der zich de toestand nog volledig te
realiseren, opgelucht adem en haastte
men zich alle voorzorgsmaatregelen
tegen luchtaanvallen ongedaan te
maken. De volgende dag echter reeds
werd duidelijk dat de Duitsers er
In gezelschap van een Canadese
generaal maakte een Duits kolonel
op 5 Mei een „zure" tocht naar Ra
penburg 6, waar hij door de B.S. in
verzekerde bewaring werd gesteld.
Pneumatische boren maakte i van klokken een waardeloze hoop- schroot.
De grote stadhuisklok onder de boor.
gelukkig nog niet in geslaagd waren
zich van alle vijanden te ontdoen. De
lichten gingen weer uit of werden
door gordijnen of schermen onder de
korenmaat gestoken. Bovendien kon
digden de bezetters een tapverbod
af dat alleen door het „herenvolk"
overtreden mocht worden. Om te laten
zien dat zij ons niet net als de Fran
sen als een inferieur ras 'beschouw
den, lieten zij ons volkomen onver
wacht delen in de Duitse zomertijd.
Deze eer werd door velen verkeerd
•begrepen en honderden werkgevers
en werknemers brachten die dag en
kele uren zoet met de vraag of de
fabrieksfluit al of niet met de Duitse
tijd was meegegaan. Er gingen ech
ter zaken verloren die belangrijker
waren dan dit verloren uurtje.
Nazi-ziekten onderkend.
QP 26 NOVEMBER 1940 STAK
"prof. Cleveringa zijn beroemde
protestrede af tegen het ontslag van
de Joodse hoogleraren aan de Leidse
Universiteit. Speciaal in universitaire
kringen werden de rassenwaan en
de andere nazi-ziekten, die ons volk
bedreigden, onderkend en bestreden.
Het was de Leidse Universiteit die
'haar taak begreep en door de Duit
sers dan ook het eerst gesloten werd.
De tol voor dit moedig verzet was
echter hoog; vele hoogleraren wer
den weggevoerd en enkelen keerden
niet terug uit de Duitse kampen.
Geen paarlen voor de zwijnen.
piND 1940 ACHTTE DE W.A. zich
zwaar genoeg bewapend om eni
ge opstootjes te kunnen forceren. Op
de Nieuwe Beestenmarkt en Steen
straat werden enkele ruiten ingesla
gen van de propaganda-etalages van
de Nederlandse Unie.
Leiden gooide echter geen paarlen
voor de zwijnoen en liet de rotte to
maten nog ongebruikt voor een vol
gende gelegenheid. Deze kwam snel
genoeg. De Februaristaking in Am-
sterdam verhitte ook de Leidse ge
moederen. Verscheidene leden van
het trampersoneel volgden het voor
beeld van hun Amsterdamse vakge
noten en haalden de beugels naar
beneden.
Even leek het er op of heel Lei
den de werktuigen neer zou leggen
maar te elfder ure maakte het spon
tane gebaar plaats voor bedachtzaam
heid.
Burgervaders ontslagen.
Enkele dagen later werd
BURGEMEESTER Van de Sande
Bakhuyzen uit zijn functies ontheven.
In Mei 1941 onderging de burgerva
der vani Oegstgeest dezelfde eer toen
hij bij de begrafenis van enkele En
gelse vliegers, die met hun Blenheim-
bommenwerper bij Endegeest waren
neergestort, de Duitse voorschriften
overtrad.
Voor Joden verboden.
UET RECHT MAAKTE LANG-
ZAAM maar zeker plaats voor
het geweld.
Joodse bezittingen werden ont
eigend en brood-N.S.B.-ers en andere
roodzwarte kruimeldiefjes betrokken
de woningen of ontfermden zich ge
nadig over de eigendommen van het
niet-arische volk. De rassenwaan
kreeg echter eerst goed een kans,
toen openbare gelegenheden voor Jo
den verboden werden.
De namen van de componisten
Mendelsohn en Mahler verdwenen uit
de programma's van het Residentie
orkest en alleen raszuivere muzikan
ten werden op het podium toegelaten.
Hollandse meesters, die waarschijn
lijk geen noot of lijn op het'papier
hadden kunnen krijgen als zij in de
verstikkende Duitse atmosfeer had
den geleefd, werden tot wegbereiders
van het Nationaal-socialisme uitge
kreten en voor Duitse propaganda
misbruikt. De zwartste pagina van
Hitlerbewind werd voor Nederland
S traa tnamenz ui v eri ng
DEGIN 1942 WERD IN LEIDEN
HET BEGIN gemaakt met de
straatnamenzuivering. De namen van
levende leden van het huis Oranje
verdwenen uit het stadsbeeld. Hun
voorvaderen werden door de Duitsers
niet schadelijk meer geacht en de
bordjes waarop hun namen prijkten
behoefden niet verhangen te worden.
Onder de dekmantel van Volksbe
scherming werden in de maanden die
volgden verder beperkende maatreg.e- j
leu ingevoerd. Jongemensen mochten
na acht uur niet meer op straat en
gehuwde vrouwen konden alleeh nog
maar in gezelschap van hun echtge
noot tot voor de tapkast van restau
rant of café doordringen.
Om de bevolking aan minder la
waai bloot te stellen moesten de ra
dio's ingeleverd worden en werden
de klokken uit de torens geroofd. Het
carillon van het stadhuis en de
eeuwenoude klokken van de Acade
mie werden in stukken gesneden en
naar Duitsland vervoerd.
Ï"\E EERSTE DIRECTE SCHADE
van het oorlogsgeweld ondervond
Leiden in Juli 1943 toen een Duitse
jager in volle shelheid tegen enkele
huizen in de Haverzaklaan vloog. Bij
een luchtgevecht boven Leiden
maakte enkele maanden later een
Duits vliegtuig een fatale duikvlucht.
Met scheurend geweld dook het vlieg
tuig loodrecht omlaag en kwam pre
cies tussen de gebouwen van het St.
Elisabeth-ziekenhuis terecht.
Tussen invasie en hongerwinter.
1944 kondigde zich aan met geweld
en hoop. Vier jaren Duitse bezetting
drukte loodzwaar op ons volk, dat in
kelders en kasten zich liet sterken
door de hoopvolle berichten over een
tweede front. Langp tijd wist radio
Oranje echter niets anders te mel
den dan dat wij weer een dag dich
ter bij de bevrijding waren.
Zwaar werd onze stad getroffen
door de moord op drie vooraanstaan
de Leidenaars, in gijzeling genomen
voor een aanslag op de directeur van
het Leidse arbeidsbureau.
De invasie veranderde het stads
beeld totaal. In de Rijnsburger weg
werden enkele huizen met de grond
gelijk gemaakt om schootsveld te ver
krijgen. Na de spoorwegstaking ver
dween de blauwe tram tot betere
dagen; de gele tram hield het tot Oc
tober vol maar gaf toen ook uit
stroomgebrek de rails gelegenheid te
roesten. Bruggen werden afgebro
ken of door spaanse ruiters en asper
ges onbruikbaar gemaakt.
Op 1 November werd de Leidse
centrale keuken in bedrijf gesteld en
drie dagen later doofden de gas
vlammen onder de potten en pannen
van de Leidse huisvrouwen. De voed
selsituatie in onze stad was zeer be
nard en het is aan het werk van de
verschillende instanties te danken,
dat Leiden niet in dezelfde toestand
•kwam als in 1574.
117IE BEDENKT DAT HET WEEK-
RANTSOEN in de hongerwinter
zelden boven het mondjevol van een
kilo aardappelen en 400 gram brood
Begin 1943 werden de Leidse torens van hun stemmen beroofd.
Op handkarren en vrachtwagens
brachten de bewoners van de ten
dode opgeschreven huizen hun inboe
del in veiligheid.
(Foto's archief Oud Leiden).
uitkwam, kan zich oprecht verwon
deren over de geringe verliezen, die
ons volk door de honger ieed. De
zwarte handel schoot als onkruid uit
de grond en dreigde de minder ka
pitaalkrachtigen te verstikken.
Het weekrantsoen aardappelen bracht
in de vrije handel tien gulden op; 'n
liter melk eveneens tien gulden en
voor een ei telde men drie zilverbon
nen neer.
De tulpenbollen, die nu een wer
kelijk bloemig product leveren, ver
schenen in de hongerwinter „bloe
mig" bereid op de tafel der rijken.
Een kilo van die uiige gewas kostte
maar liefst een gulden.
Het voedsel van de centrale keu
kens verliep langzaam tot een troe
bel vocht, waarvan de warmte zwaar
afhankelijk was van het aantal me
ters dat men van de keuken woonde.
Toch maakte vele Leidenaars in
deze tijd kennis met het vocht waar
voor Ezau zijn eerstgeboorterecht
verkocht had. Linzensoep, afkomstig
uit Zweedse geschenkzendingen. De
Zweedse actie en 'het voedselbombar-
dement luidden het kaakjestijdperk
in, dat zeer velen voor het eerst aan
de gemakken van een vals gebit deed
denken.
De V2 en de bombardementen.
QP 8 SEPTEMBER 1944 WERD
Leiden opgeschrikt door een lang
aanhoudende donderslag bij heldere
hemel. Twee vernietigingswapens,
die tegelijkertijd bij Wassenaar wer
den afgeschoten trokken helderwitte
strepen in de blauwe lucht. In de da
gen die volgden, nam de activiteit
in de lucht boven Leiden toe. Da
genlang cirkelde een Brits verken
ningsvliegtuig boven de stad om de
opstellingsplaatsen van de V2 te ont
dekken. Toen dit niet lukte begon
het bombardement op de aanvoer-
wegen. Vink- en Kanaalbrug lagen
dagenlang onder het vuur der Ty-
phoonjagers, zonder dat resultaat ge
boekt werd. Op Zondag 10 December
tijdens de H. Mis van kwart over ne
gen werd de St. Josephkerk door een
typhoon gebombardeerd. Waarschijn
lijk zagen de vliegers de toren voor
het torentje van het Singelstation
aan, waar de V2 gelost werd. Nau
welijks was Leiden bekomen van de
schrik toen de volgende dag het sta
tion met bommen bestookt werd.
Enkele tientallen huizen en winkels
o.t. de Duitse boekhandel, die de
camouflage leverde voor een van de
Leidse verzetshaarden werden
vernietigd. In de middag, toen de
opruimingswerkzaamheden in volle
gang waren, kwamen de Engelsen te-
..'rug. Bij deze bombardementen
werden veertig Leidenaars gedood.
Naar de bevrijding.
f\P WITTE DONDERDAG HER
ADEMDE Leiden toen de Duit
sers de V2-stelIingen ontruimden en
hun materiaal terug trokken. Op de
Hogewoerd ramde een zware auto
de gevel van het huis waar eens Piet
Paaltjes zijn „snik- en glimlachtjes"
schreef. Leiden verkeerde echter in
een Dolle Dinsdagstemming en zette
de vlaggen weer bij de hand om de
bevrijders te verwelkomen.
Een maand ging voorbij en vele
vlaggenstokken vonden hun weg naar
de noodkachel voordat de Canadezen
Leiden binnenrukte. Een fraaie dag
even zonnig als de tiende Mei, waar
op de oorlog begonnen was, zag een
opgetogen mensenmenigte in de stra
ten en 't rood wit en blauw aan de
gevels. Verborgen bleven alleen de
wonden, die vijf harde oorlogsjaren
veroorzaakt hadden en die slechts in
eenzaamheid konden helen. De een
zaamheid van de verzetstrijder die
zijn idealen vernietigd zag, van de
enkele Jood die zonder vreugde zijn
vrijheid kon vieren en van de vrou
wen, die tevergeefs inlichtingen
vroegen over hun echtgenoten in de
concentratiekampen. Voor hen was er
geen feest, want men lacht alleen om
littekens als men het schrijnen van
de wonden niet gevoeld heeft.
