Verraderlijke tijdgenoot voorspelde Oldenbarneveld
het standbeeld, dat echter eerst nu onthuld wordt
iï).e Moeder Qods
J
ZATERDAG 9 OCTOBER 1954
DE LEIDSE COURANT
DERDE BLAD PAGINA 2
Onbegrijpelijke koppigheid deed val dichtklappen
PAMFLETTEN VERTEKENDEN ENIGE MINDER GOEDE
EIGENSCHAPPEN VAN HOLLANDS VADER
Een van de tijdgenoten van Johan van" Oldenbarneveldt heeft, tijdens diens
onderhandelingen met de Spanjaarden verklaard, dat de raadspensionaris
voor zijn bemoeiingen een gouden standbeeld verdiende. Het was echter
dezelfde vleier die enkele jaren later een pamflet zou uitgeven, waarin de
grote man voor alles werd uitgemaakt wat om een terechtstelling smeekt.
De Gouden Eeuw was het enige monument dat ter nagedachtenis van Hol
lands vader tot stand kwam. Het ontstond echter op de basis, welke hij er
zelf door de volledige inzet van zijn genie voor gelegd had Tot 1954 moest
het duren voordat Nederland hem het monument schonk, dat hem de
erkenning van zijn bijzondere verdiensten geeft. Donderdag 14 October
zal in Den Haag een standbeeld van Johan van Oldenbarneveldt onthuld
worden Niet van goud, maar toch geeft het feit dat Koningin Juliana, een,
afstammelinge van prins Maurits, onder wiens bewind de terechtstelling
plaats vond, de plechtigheid verricht, deze onthulling een bijzondere glans.
Haar aanwezigheid maakt de rehabilitatie van de grote vaderlander
volkomen.
JOHAN VAN OLDENBARNEVELDT
werd in 1547 in de schaduw van
de Lange Jan van Amersfoort ge
boren. Zijn ouders waren kleine
grondbezitters die later tevergeefs ge
probeerd hebben hun adelijke af
komst te bewijzen. Zij hadden grote
plannen met hun zoon en stuurden
hem naar de latijnse school in Den
Haag. Zoals gebruikelijk in die tijd
studeerde de jonge Johan hierna aan
bijna alle universiteiten van West-
Europa. Deze ongedurigheid moet
niet zozeer verklaard worden uit een
behoefte om overal een visitekaartje
te presenteren, maar door een steeds
weerkerende onmin en verschil van
mening met de hoogleraren. In 1.5 69
komt hij, voorzien van een grote hoe
veelheid theoretische kennis, in de
burgermaatschappij terug. Het is
geen vrolijke thuiskomst, want overal
in het land breken kleine onlusten
tegen Al va en zijn hardhandig be
wind uit.
Rol bij het beleg van Leiden.
J}E PRINS VAN ORANJE valt het
U land binnen en kort na elkaar
wordt het volk overdonderd door de
nederlagen van de gehuurde legers,
de moorden op Egmond en Hoorne
en het instellen van de tiende pen
ning.
De watergeuzen landen en een
schok van verwachting gaat door het
lage land. De steden komen in op
stand. Mechelen, Zutphen en Naar-
den worden door de oprukkende Don
Frederik echter belegerd en over
wonnen. De wraakmaatregelen zijn
verschrikkelijk en het volk weet dat
het niets te verliezen heeft. Dan sluit
de ring zich om Haarlem. Johan van
Oldenbarneveldt en een stel van zijn
vrienden doen een wanhopige po
ging de stad te ontzetten. Het groep
je wordt in de pan gehakt en de la
tere raadspensionaris is een der wei
nigen die het er levend afbrengt.
Een jaar later doet hij nogmaals
een bescheiden poging zich in het
strijdgewoel te werpen. Dit maal
breekt het ziekbed zijn val. Leiden
redt het zonder de steun van de man,
waarmee de toekomst grotere plan
nen heeft.
Eerste krachtdaad.
DEEDS IN 1573 DOET MEN een
beroep op de diplomatieke kwa
liteiten van de 26-jarige Johan; een
groep Engelsen, die bij Strijen gele
gerd zijn, vinden ondanks de grote
vraag naar hun activiteit nog tijd
genoeg om in opstand te komen. De
burgerbevolking wordt lastig geval
len en de jonge Johan vertrekt naar
het bedreigde punt met een hoofd vol
overredende argumenten. Daar, te
midden van volkomen losgeslagen
huurlingen, bevecht hij zijn eerste
overwinning.
Nieuwe opdrachten wachten hem
hierna. Sluw en met grote kennis van
zaken gaat Van Oldenbarneveldt te
werk. Zijn juridisch genie schenkt
hem de mogelijkheid op hetzelfde
ogenblik zich met vier en twintig ver
schillende zaken bezig te houden,
zonder dat er één onder lijdt. In 1576
wordt hij benoemd tot pensionaris
van de stad Rotterdam.
Minder goede eigenschap.
JJET VOLGENDE JAAR TREEDT
hij in het huwelijk met Maria
van Utrecht, een zeer rijke erfdoch
ter. Oldenbarneveldt geeft volmon
dig toe, dit huwelijk met min of meer
minne bedoelingen gesloten te heb
ben. Het blijkt dat de grote man, die
volgens Vondel Holland onder het
hart droeg, op deze plaats ook nog
ruimte vond voor een welgevulde
beurs. Het streven naar geldelijk
voordeel werpt een diepe schaduw
over dit overigens voor de Staten van
Holland, zo vruchtbare leven. Later
toen zijn vonnis reeds geveld was,
hebben zijn tegenstanders nog gepro
beerd hem op vele andere wijzen
zwart te maken. Hij zou mensen heb
ben omgekocht om meineed te ple
gen, om op deze wijze het kapitaal
van zijn vrouw te kunnen losweken
er zou een luchtje zitten aan de af
komst van zijn vrouw en meer van
dat fraais, waarbij onder een laag
gemene verdachtmakingen toch een
kern van waarheid te vinden is. Het
is in ieder geval waar dat Johan van
Oldenbarneveldt, ondanks zijn lage
salaris, Rotterdam veel rijker verliet
dan toen hij er binnen kwam.
Rotterdam te klein.
|*\E DERTIG-JARIGE PENSIONA-
U RIS moet al snel ondervinden
dat Rotterdam te klein is voor zijn
talenten. Van alle kanten wordt hij
geraadpleegd en zijn verzoenende ad
viezen in de meest wanhopige zaken
vestigen zijn naam in geheel Holland.
Onder zijn invloed komt de Unie van
Utrecht tot stand; de eerste stap in
de richting van volkomen onafhan
kelijkheid is gezet. Als in 1578 Am
sterdam eindelijk de zijde van de
prins kiest, is deze onmiddellijk van
vreugde geneigd alle voorwaarden
van de Amstelstad zonder meer te
aanvaarden. Oldenbarneveldt komt
echter tussenbeiden en weet uit de
overeenkomst te halen wat er aan
voordeel voor de Staten inzit.
De dood van de prins komt ech
ter juist op tijd om een dreigend con
flict tussen de twee groten te voor
komen. De zeventien-jarige Maurits
neemt de plaats van „De Zwijger" in.
Van de wal in de sloot.
JJET LAND VERKEERT nog steeds
in een meelijwekkende toestand.
Een deputatie vertrekt naar Parijs
om te trachten wat militaire hulp te
krijgen. De Fransen geven echter niet
thuis. Twee dagen later zit men weer
in Londen om het daar eens te pro
beren. De schraperige Elisabeth wei
gert echter eveneens halsstarrig,
maar als de Hollanders blijk geven
eerst de ankers te willen lichten
als er op hulp gerekend kan worden,
besluit zij een van haar beschereme-
lingen, de graaf van Leicester, met
een stel huurlingen naar het vaste
land te sturen, op voorwaarde dat
de edelman landvoogd ;n het bedreig
de gebied wordt. De Staten aanvaar
den deze steun blindelings. Olden
barneveldt ziet echter argwanend toe.
Hij weet dat Leicester een eerzuchtig
en onvervaard man is en vreest niets
dan ellende van deze nieuwe inmen
ging.
Sluwe ondermijning.
als EEN NIJVERE MIER begint
de sluwe advocaat de positie van
de Brit te ondermijnen. Hij treft het,
want Leicester tuiniert in de Hol
landse tuin, als een beeldstormer in
een kathedraal. Op alle gebieden slaat
hy blunder op blunder en slechts
door zijn misstappen in de schoenen
van anderen te schuiven weet hij
voorlopig de dans te ontspringen. Zijn
grote tegenstander,Johan v. Oldenbar
neveldt wordt bovendien kort hierop
tot „advocaat van den Lande" be
noemd de term raadspensionaris is
eerst na zijn dood ontstaan. Hij heeft
het toppunt van zijn roem bereikt.
Zijn post geeft hem alle bevoegdhe
den, die van een talentvol en ambi
tieus man een dictator kunnen ma
ken.
Leicester helpt hem zijn plannen
verder uit te voeren. De schandelijke
manier waarop de Brit in Utrecht
met de financiën van het uitgemer
gelde land omgaat wekt overal af
schuw. Zijn medewerkers worden
stuk voor stuk ontmaskerd als onge
wenste Opmakers en vervolgens ten
val gebracht. Eindelijk ziet Leicester
in dat er in het barre Holland voor
zijn eergevoel geen plaats is en ver
dwijnt zwaar teleurgesteld naar zijn
eiland.
Goede verdiensten.
J"\E CHAOS DIE HIJ ACHTER laat
is compleet. De Engelsen geven
overal hun stellingen zonder meer
over aan de Spanjaarden en trekken
plunderend naar Den Haag om hun
soldij bij elkaar te roven. Opnieuw
grijpt Oldenbarneveldt in. Het gezag
van de bij het volk sympathieke Mau
rits wordt uitgebreid. Burgers wor
den ingeschakeld bij de verdediging;
en de uitvoer van het zo broodnodige
graan wordt onmiddellijk stopgezet.
En werkelijk komt het land er lang
zaam maar zeker weer bovenop. Door
de overwinning op de Aramada weet
de Unie bovendien haar faam in ge
heel Europa te vergroten.
Zeer tot zijn tevredenheid ziet Ol
denbarneveldt zijn verdiensten goed
beloond. Bij het doopfeest van zijn
jongste zoon in 1590 ontvangt hij
van de Staten een z.g. „pillegift" van
zeshonderd gulden en een lijfrente
van tweehonderd gulden per jaar
voor de jonggeborene.
Gelukkige start.
JJET AANZIEN VAN DE NOOR-
DELIJKE Nederlanden stijgt met
elke daad van de landsadvocaat.
Handig weet hij gebruik te maken
van een dreigende onmin tussen Eli
sabeth en Henry IV van Frankrijk
om de republiek vaster in het zadel
■te helpen.
Om zijn plannen echter een ijzeren
steun in de rug te geven heeft Olden
barneveldt een leger nodig, dat een
om een even krachtig figuur gefor
meerd is. Deze stok en stut vindt
hij in de twintig jaar jongere prins
Maurits, die een volkomen politieke
onwetendheid paart aan een grote
strijdlust. Ondanks deze voor een
krijger kenmerkende eigenschap, be
zit hij echter ook deugden, waarop
zijn meeste broeders in het geweld
zeker niet kunnen bogen namelijk: 'n
grote kennis van de klassieken en
een open oog voor het moderne in
zijn tijd.
De start van de militaire loopbaan
van Maurits is zeer gelukkig. De list
van het turfschip van Breda kan
slechts uitgebroed zijn in de brein
van een strategisch genie. Heel Ne
derland ligt op de knieën voor de
prestaties van deze volbloed mili
tairook Oldenbarneveldt.
Deze uitgerekende staatsman heeft
waarschijnlijk altijd gehoopt op de
militair in de prins te kunnen reke
nen. In die eerste jaren vormen zij
de ideale combinatie om de Nederlan
den groot te kunnen maken. Ver
schillenden van hun ambities lopen
echter parallel en dit is de reden van
hun latere onmin.
Georganiseerde verrijking.
QLDENBARNEVELDT BESTUURT
echter voorlopig nog met vaste
hand het schip van Staat en de Ne
derlanden varen er wel bij.
De stichting van de Oost en West-
indische compagnie legt de vrucht
bare ondergrond voor wat later de
gouden eeuw zou worden. Het parti
culiere initiatief in de nieuwe kolo
niën wordt van een onderlinge rove
rij veranderd in een georganiseerde
verrijking ten koste van de inlanders.
Tot zo ver weet Oldenbarneveldt voor
zijn werken slechts de instemming
van de Generale Staten te verwerven.
Het bestand met Spanje van 1609, het
levensdoel van Oldenbarneveldt,
komt de hardwerkende heren
slechts met de grote feestdagen krij
gen zij verlof Om naar huis te gaan
ietwat geforceerd voor. Voor de zo
veelste keer dreigt de pensionaris
met ontslag en wederom zien de ho
ge heren in, dat men nu eenmaal het
genie de grootste vrijheid moet ge-
ven.
De aanvallen blijven echter voort
duren. Men verwijt Oldenbarneveldt*
van de Franse koning grote sommen
geld te hebben ontvangen, om de vrij
heid van de katholieken af te kopen.
De strenge Calvinisten houden niet
van deze verkapte roomse stoutighe
den en bedreigen de arme pensiona
ris met hel en verdoemenis. Het
bestapd wordt echter een feit. De Pro
vinciën krijgen eindelijk de tijd de
lagen van kunst en cultuur aan te
boren»< waaruit het erts voor de gou
den eeuw gewonnen zou worden. De
boringen mislukken echter en ondei
de dikke korst waartoe de wapenstil
stand de uiterlijke toestand in de
Nederlanden gesteld heeft, komt de
modder omhoog van een van de on
ver kwikkelijkste godsdienstgeschillen
die ons land ooit gekend heeft.
/"\P DE TOPPEN der wetenschap
is weinig plaats voor eenvoudig
geloof. Leiden bezit in die dagen een
reeds bloeiende universiteit, waarin
de nieuwe dogma's van het Calvinis
tisch geloof van verklarende aante
keningen worden voorzien. Het is
Arminius die omtrent de voorbeschik
king een verzachtende mening heeft
en voor ieder de mogelijkheid wil
openlaten een plaatsje te verwerven.
Gomarus zet hier tegenover de on
verzettelijkheid van het Calvinisme.
Het komt tot een treffen op zeer hoog
niveau. Gomarus wil een synode bij
een roepen om een veroordeling van
deze nieuwe dwaling af te dwingen.
Dan kiest Oldenbarneveldt open
lijk partij voor Armenius en verbiedt
de algemene synode. De verontwaar
diging is groot. Het wantrouwen te
gen de lands-advocaat, die enkele
maanden terug nog connecties met
de roomse Spanjaarden trachtte aan
te knopen, is groot.
JJET IS ONBEGRIJPELIJK ALS
men de verandering ziet die
deze godsdienstkwestie bij het staat
kundig genie wakker roept. Tegen
het verzet dat zijn besluit overal in
het land ontmoet, stelt de grote
staatsman slechts koppigheid en kort
zichtigheid. Met zijn scherpe reso
lutie snijdt hij zichzelf diep in de
vingers. Zijn verbod om de betwiste
geloofspunten van de kansel af te
behandelen maakt diepe indruk op
de massa.
Maurits kiest onder druk van de
stadhouder van Friesland, Willem
Lodewijk, voor het volk.
Een gesloten boek.
JJOEWEL MAURITS VERSCHIL-
LENDE malen volmondig bekent
dat de voorbeschikkingskwestie voor
hem een gesloten boek is, schaart
hij zich volledig achter de theorieën
van Gomarus. De waardgelders, die
Oldenbarneveldt bij elkaar getrom
meld heeft om godsdienstbijeenkom
sten desnoods met de blote sabel te
beëindigen, worden door de prins
naar huis gestuurd. De bondgenoten
van de raadspensionaris zien in, dat
zijn halsstarrige houding de toestand
niet verbetert en dringen aan op
concessies. Oldenbarneveldt weigert
met de koppigheid van een oude ver
blinde man. Hij schrijft een verant
woording van een kleine veertig ja
ren staatsdienst. Het wordt met hoon
gelach ontvangen. In Augustus 1618
krijgt Maurits in de vergadering van
de Staten Generaal volmachten, die
hem tot volledig dictator maken. On
danks vele waarschuwingen ver
schijnt Oldenbarneveldt enkele we
ken later toch op het Binnenhof. Hij
wordt gevangen genomen en opge
sloten in de Gevangenpoort, de be
ruchte val waarin een halve eeuw
later ook de gebroeders De With hun
einde tegemoet gaan.
Tótaal verwrongen beeld.
De enigen, die bij de prins
protesteren tegen de onrechtmati
ge gevangenneming zijn de Staten
van Holland. Het verzoek om vrijla
ting wordt echter minachtend ter zij
de gelegd. Terwijl Oldenbarneveldt
in de Gevangenpoort de slechtste be
handeling krijgt, die men zich kan
denken, brengen zijn tegenstanders
pamfletten in omloop, waarin zij de
raadspensionaris afschilderen als een
corrupt zwijn, die alles riskeert om er
financieel beter van te worden.
Eindelijk in Maart 1619 begint het
proces. Het wordt geopend door een
driedaagse rede van de grijsaard,
waarin hij verantwoording aflegt van
zijn daden. Zestig maal wordt hij
hierna voor de rechters gesleept om
hun misselijke aantijgingen te moeten
aanhoren. Het doodvonnis komt ten
slotte als een totaal vervh-ongen
bastaard uit dit proces te voorschijn.
Tot het bittere einde.
■TERWIJL IN DEN HAAG het
schavot voor deze bijzondere te
rechtstelling een extra beurt krijgt,
ziet prins Maurits werkeloos toe. De
vele aanvragen om gratie legt hij on
verstoorbaar naast zich neer. In de
nacht van 12 op 13 Mei hoort Olden
barneveldt hoe er buiten koortsach
tig aan de enscenering van zijn ont
hoofding gewerkt wordt. Voor de te
rechtstelling plaats vindt, laat meni
hem nog een keer voor de rechters
komen om het vonnis aan te horen.
Voor het laatst probeert hij zijn te
genstanders van zijn goede wil te
overtuigen. Tevergeefs. De zon staat
nog laag boven de gebouwen van het
Binnenhof als Oldenbarneveldt naar
buiten geleid wordt. Het volk sist van
voldoening en hitst de beulen op.
Nog een verzoek tot de beulen: maak
het kort. Dan is de man alleen mét
zijn God en sterft met een gebed op
de lippen.
Maurits zit op zijn kamer en schrijft
zijn neef Willem Frederik die tot
het laatst gesmeekt heeft genade voor
„recht" te laten gelden, een koude
brief, waarin hij hem de voltrekking
van het vonnis mededeelt.
Late bloem op het graf.
J\E VRIENDEN VAN OLDENBAR-
NEVELDT zijn verdoofd door de
slag die hen getroffen heeft. Eerst in
1622 komt het tot daadwerkelijk ver
zet. Een aanslag op het leven van de
prins mislukt echter. De daders wor
den op het schavot gebracht of vi> ch-
ten.
Enkele jaren later legt de grootste
van de Nederlandse dichters Joost
van de Vondel met zijn felle gedich
ten een late bloem op het graf van
Hollands vader.
Dit 's Grootvaar, van wiens deugd
geen eeuwen zullen zwijgen
Hij deê zijn rechters zelfs het haar
te berge stijgen
Toen hij ter vierschaar kwam al
even welgemoed.
Zijn vyand dronk de dood aan zijn
onschuldig bloed.
(iN VELERLEI VERSCHIJNING y
(Foto: v. d. Horst)
Opname uit de St. Bartholomeuskerk te Voorhout
Qod zelf heeft U een bruiloftslied gezongen
En Qij zongt Hem een welkomslied, zo schoon
Dat alle vogels van hun nestje sprongen
En nu nog zitten te dromen op die toon
Jacques Schreurs M.S.C.
