Tussen de kieren van de feiten
Oorlogsherinneringen
van Heere Heeresma
Leugens en bedrog in het conclaaf
Anne Frank, getekend voor kinderen
CD
Dochters moeders
non-fictie recensie
Mieske van Eek
'De geheimen van het conclaaf door Atto
Melani. Bezorgd door Monaldi Sorti.
Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs: €7,90.
Het boekje kwam vorige week net
iets te laat in de winkel om nog van
nut te zijn voor het volgen van de
pausverkiezingen. Maar De gehei
men van het conclaaf is ook aardig
om te lezen nu we al weten wie de
nieuwe paus is. De Italiaanse thril
lerschrijvers Monaldi Sorti vonden
het niet eerder uitgegeven manu
script van Atto Melani uit 1700 toen
zij onderzoek deden voor hun twee
de historische thriller Secretum.
Melani was castraatzanger en spion
van Lodewijk XIV en een buitenge
woon invloedrijk man in zijn tijd. In
De geheimen van het conclaaf geeft
hij de Zonnekoning een handleiding
voor de omgang met kardinalen en
andere katholieke machtigen om zo
het conclaaf te kunnen beïnvloeden.
Het bevat een schat aan informatie
over gevoeligheden van kardinalen,
machtspelletjes en de leerschool van
het Vaticaan, waar volgens Melani
'veinzerij, leugen en bedrog worden
onderwezen'. Het boekje van Melani
speelt ook een sleutelrol in Secretam
ZATERDAG
30 APRIL
2005
ER
BIJ
autobiografie recensie
Nico de Boer
'Een jongen uit plan Zuid '38-'43' door Heere Heeresma
Uitgeverij De Arbeiderspers. Prijs: €12,50.
Lange tijd was het stil rond de schrijver Heere
Heeresma (1932). Nu en dan werden - overi
gens zeer leesbare - 'oude kliekjes' opge
warmd, maar écht nieuw werk was daar niet
bij. Des te verheugender is daarom de ver
schijning van Een jongen uit plan Zuid '38-'43,
het eerste deel van zijn autobiografie die in
haar geheel de (oorlogs)jaren 1938-1946 be
slaat. Dat boek werd trouwens in de jaren vijf
tig al aangekondigd onder de naam Kaddish
voor een buurt. Zo'n tien jaar geleden liet de
schrijver weten dat het manuscript klaar was
en in een kluis in Parijs lag opgeborgen. Hij
achtte toen de tijd nog niet rijp om het open
baar te maken en 'met een magistraal gebaar'
afscheid te nemen van de letteren. Dat tijdstip
is nu kennelijk gekomen, al schijnt hij inmid
dels toch weer aan een nieuwe roman te wer
ken. Heeresma heeft altijd zijn eigen plan ge
trokken. Hij is de schrik van de uitgevers,
doordat hij niet zelden met argeloos gemak de
zoveelste deadline weet te overschrijden. En
hij is ook nooit te beroerd om gepeperde kri
tiek of een narrige opmerking te maken over
het sociale of literaire klimaat in Nederland.
Het is kenmerkend voor de schrijver, die als
een soort zelfbenoemde volksschrijver, net als
Gerard Reve, ooit met moderne klassieken als
Een dagje naar het strand, Elan de Wit gaat in
ontwikkelingshulp en Zwaarmoedige verhalen
voor bij de centrale verwarming tot de meest
gelezen Nederlandse schrijvers behoorde.
Hoezeer hij stilistisch en thematisch ook met
Reve mag verschillen, er zijn treffende over
eenkomsten. Net als Reve heeft hij zijn leven,
dat van een romantische bohémien, tot kunst
verheven. Net als in het werk van Reve zit er in
dat van Heeresma een ironische ondertoon. Al
ontbreekt die deels in Een jongen uit plan Zuid
38-'43. Wat gebleven is, is de losse, associatie
ve manier van schrijven.
In dit eerste deel van zijn jeugdherinneringen
kijken we door de ogen van de ongeveer acht
jarige jongen die Heere Heeresma was. Die
werd in 1932 geboren in de Speerstraat in Am
sterdam-Zuid. Zijn ouders waren streng-chris-
telijk. De vader was rechtlijnig, een gods
dienstleraar met een uitgesproken voorliefde
voor de joodse cultuur.
De hoofdpersoon is een scherp waarnemer die
veel optrekt met joodse vriendjes en vriendin
netjes, en „uiterst voorzichtig is sinds ze thuis
gezegd hebben dat ik een beetje een joods
koppie heb". Zonder opsmuk beschrijft Hee
resma de wereld van deze jongen aan wiens
betrekkelijk gelukkige kinderjaren abrupt een
einde komt als de oorlog uitbreekt en vanuit
Amsterdam circa 70.000 joden worden wegge
voerd. Het is opvallend hoe naïef veel Amster
dammers op de Duitse inval reageren. Zoals
de buurt steeds laconieker reageert op het zo
veelste luchtalarm en op den duur nauwelijks
nog een schuilplaats opzoekt: „Nog voor de
capitulatie hielden we er al mee op. Wat viel er
in onze wijk nou te bombarderen? We ge
loofden het wel.
Heeresma schrijft indringend over de oorlog
die het leven in de buurt langzaam verstikt,
over onderduikers en buurtbewoners die ver
dwijnen. Scherp, nuchter, bijna achteloos zijn
z'n observaties, zoals die over jonge jongens
die de oorlog aanvankelijk nog als een span
nend avontuur beschouwen: „Gelukkig was
daar het luchtalarm."
Veelzeggende, schrijnende details wisselen af
met trefzekere passages als deze: „Binnen za
gen we een staatsiefoto hangen van ene
A.Mussert, ingenieur en leider van de NSB, die
ondanks zijn zwarte uniform met een lederen
banderolle over de borst weinig martiaals had.
Onder zijn neus was een Hitlersnorretje ge
krast. Tevreden liepen we door de glasscher
ven weer weg. Het verzet kwam van de grond
en kreeg gestalte. Mussert. Typisch een man
met een hoofd dat al vergeten was terwijl je
nog naar hem keek."
Historische roman Anna Enquist over verdriet en afscheid
En grotere ontdekkingsreiziger dan
ies Cook die in het derde kwart
de achttiende eeuw Australië,
uW-Zeeland, Tahiti, de Hawaï-ei-
jen en vele andere 'witte plekken'
oegde aan het Britse Rijk. Maar
gebeurde er met de achterblijvers
igeland, zijn vrouw en zijn gezin?
hen wijdt Anna Enquist de roman
thuiskomst'.
roman recensie
Wim Vogel
huiskomst' door Anna Enquist Uitgeverij
De Arbeiderspers. Prijs: €19,95.
ks nauwkeurige verslagen van
avontuurlijke reizen naar onbe-
de werelden en vreemde volke
ren werden verslonden en de namen
van de schepen waarop hij voer, de
Endeavour, de Resolution en de Ad-
venture, roepen nog steeds die raad
selachtige werelden in de Stille Oce
aan op.
Hij was een echte verlichtingsman.
Hij meende de wereld te kunnen be
grijpen niet door erin op te gaan,
maar door hem te observeren en te
beschrijven. De feiten leerden hem
dat hygiëne, discipline en een ge
zond dieet de gevreesde scheurbuik
aan boord geen kans gaven: slechts
vier matrozen overleden tijdens zijn
eerste reis (1768-1771) met de Ende
avour. Maar de feiten hadden hem
ook kunnen leren dat thuis in Enge
land zijn vrouw en zijn kinderen het
jarenlang zonder vader moesten
zien te redden. En voor die feiten
staat Cook heel wat minder open.
In De thuiskomst, een lijvige roman
van ruim vierhonderd bladzijden,
portretteert en analyseert Anna En
quist de achterblijvers: zijn vrouw
Elizabeth Batts (1741 - 1835) en hun
zes kinderen. Hun leven wordt con-
speelt. Maar mét Elizabeth ervaart
ook de lezer de blijvende troost die
muziek ons kan geven in tijden van
treurnis en ook dat motief kennen
we uit het werk van Anna Enquist.
'Tussen afwezig-zijn en terugkeer
bevond zich een tussengebied', be
peinst Elizabeth. In De thuiskomst
beschrijft zij vooral dat gebied: de
paar maanden, de enkele weken die
voorafgaan aan Cooks terugkeer.
Weer een kind gestorven. Misschien
is de man die thuiskomt niet de man
op wie wordt gewacht, waarbij komt
dat de orde die zij voor haar omge
ving uitstraalt hopeloos afwijkt van
de wanorde binnenin.
Waarom is haar man wel een vader
voor zijn matrozen en zeilt hij niet
met zijn zoontjes op de Theems?
Waarom zit hij in de laatste uren van
zijn leven met een naakte prinses in
de kajuit en waarom niet gewoon
naast zijn vrouw in de keuken? Men
sen zijn raadsels, ook voor zichzelf.
En zelfs de objectieve feiten waar
Cook zo belust op was, laat hij in
zijn laatste dagen voor wat ze zijn,
althans in de versie die Anna En
quist ons voorzet. Hier vult haar ver
beelding in de geest van Elizabeth de
dagboeken van Cook aan. In die op
tiek komt ook James Cook uiteinde
lijk thuis, al is het ook duizenden
zeemijlen verderop.
De thuiskomst is een mooie, onder
houdende roman over verlies en
over toeval. Het is ook een monu
ment voor al die zeemansvrouwen
die eeuwenlang de boel maar draai
ende moesten houden terwijl hun
mannen afwezig waren.
Het boek maakt duidelijk dat de fei
ten alléén weinig duidelijk maken
van wat mensen beweegt, terwijl
diezelfde feiten maar al te graag
worden gebruikt als een schaamte-
lap voor onze machteloosheid.
Een historische roman? Natuurlijk,
maar Enquist confronteert ons ook,
tussen de kieren van de feiten zoals
ze zelf zegt, met eigen gevoelens van
machteloosheid, van verdriet, van
troost en ten slotte van acceptatie.
Een schrijver die daar in slaagt, is tot
veel in staat.
s
Amsterdam - 'Kijken, Antien, kijken' riep de moeder van
de Amsterdamse fotografe Antien Aletrino (58) met iets te
schelle stem, toen ze lang geleden samen langs de Waver
bij Abcoude fietsten. 'Het was lente en de zon scheen, er
hing een lichtgroene waas over de bomen en de boter
bloemen stonden in het malse gras', herinnert de dochter
zich. Ze weet het nog precies, want misschien dankzij het
feit dat de goede raad meer klonk als een bevel, heeft het
voorval zich in haar geheugen gegrift. Sterker nog: het zou
haar niet verbazen als dit moment met haar moeder mede
haar leven heeft bepaald. Ze is een dochter geworden die
niets liever doet dan kijken, schrijft ze in haar fotoboek
dochter moeder (Felix, €24,50): 'Voor mij is het de kunst
om het wezen van de dingen met elkaar te laten resone
ren, zodat het stilleven klopt en in balans is. Ik kijk naar de
onderlinge samenhang en voel of dat wat ik uit wil druk
ken, bezield is'. Die bezieling spreekt ook uit de portretten
van bijna vijftig dochters en hun moeders die Antien Ale
trino in dit boek vastlegde. In zwart-wit opnamen die vari
eren van spontane kiekjes tot geposeerde staatsieportret
ten, passeert het hele scala aan dochter/moeder-verhou
dingen de revue. Zo word je al bladerend net zo geraakt
door beelden van vanzelfsprekende intimiteit en tedere
zorg, als door uitingen van opgeklopte liefde en al dan
niet wederzijdse argwaan. Een schitterend vormgeven, dit
dochter moeder, waarvan in de kaft al een keurig foto
lijstje is uitgestanst. Voor de eigen dochter/moederfoto,
suggereert Aletrino. Een opdracht die te verwezenlijken
moet zijn, met Moederdag in het verschiet. Want hoewel
natuurlijk niet elke dochter moeder is, hébben die doch
ters er in elk geval wel eentje. Hoe de relatie met die ou
der ook is.
Foto's uit besproken boek
prentenboek recensie
Peter van Vlerken
'Anne Frank, haar levensverhaal met
illustraties' door Josephine Poole en Angela
Barrett. Vertaling: Els Musterd-de Haas.
Uitgeverij De Eekhoorn. Prijs: €9,99.
Wie Anne Frank wil leren kennen,
kan natuurlijk het beste haar dag
boek lezen of een bezoekje brengen
aan het Anne Frankhuis in Amster
dam. Voor kinderen die te jong zijn
om haar levensverhaal te kunnen
begrijpen, is over de geschiedenis
van Anne Frank nu een prentenboek
gemaakt.
Na de Bijbel is het dagboek van An
ne Frank het meest gelezen boek van
de hele wereld. Miljoenen mensen,
jong en oud, hebben zich laten ont
roeren door de aantekeningen die
Anne maakte in het Achterhuis in
Amsterdam, waar zij zat ondergedo
ken om te ontkomen aan de joden
vervolging in de Tweede Wereldoor
log.
Anne Frank was een slim, gevoelig
en fantasierijk meisje. Ze voelde zich
ook heel erg alleen. Zelfs toen ze met
haar vader, moeder en haar zusje
Margot en vier andere mensen dicht
op elkaar gepakt in het Achterhuis
zat. Ze was de jongste van allemaal
en had eigenlijk niemand om mee te
praten. Daarom begon ze alles wat
ze meemaakte stiekem op te schrij
ven in een boekje.
Nadat de Duitsers een inval hadden
gedaan en iedereen hadden meege
nomen, werd het boekje gevonden
door Miep. Zij was de assistente op
het kantoor van Anne's vader waar
ook het Achterhuis was. Pas na de
oorlog kon zij het aan hem geven.
Anne's vader was als enige terugge
keerd van het concentratiekamp.
Anne, haar moeder en haar zusje
Margot waren dood.
Het prentenboek dat nu over Anne
Frank is verschenen, gaat niet echt
over het dagboek, maar wel over wat
eraan vooraf ging. In woord en beeld
maken we alles mee. Dat Anne werd
Anne Frank aan het schrijven in haar dagboek. Tekening uit besproken boek
geboren, op 12 juni 1929 in Duits
land, en hoe Margot in de lach
schoot bij het zien van de flaporen
van haar babyzusje.
Een paar jaar daarna viel er weinig
meer te lachen. Hitier kreeg het voor
het zeggen in Duitsland en hij gaf de
joden er de schuld van dat het zo
slecht ging in het land. Margot werd
op school gepest en uitgemaakt voor
'vuile jood'. Grote mensen maakten
alle joden het leven zuur. Het gezin
Frank verhuisde naar Amsterdam,
maar toen de oorlog was uitgebro
ken, ging het daar precies hetzelfde
als in Duitsland.
Zo mocht Anne, die graag naar de
film ging, de bioscoop niet meer in.
Aan de gele ster die zij en haar vrien
dinnetjes moesten dragen, konden
ze zien dat ze joods was. Later moes
ten Anne en de rest van het gezin
onderduiken om te voorkomen dat
ze werden opgepakt. Hoe stil ze ook
waren in het Achterhuis, iemand
had gemerkt dat ze daar zaten en
verraadde hen aan de Duitsers.
Het verhaal van Anne Frank wordt in
het prentenboek heel eenvoudig ver
teld, zodat het te begrijpen is voor
kinderen vanaf acht jaar. Het is op
geschreven door Josephine Poole. Er
staat ook in dat Anne eerst zo'n he
kel had aan Peter die bij haar in het
Achterhuis zat. Maar toen ze hem
wat beter leerde kennen, werd ze
verliefd op hem.
De tekeningen die erbij staan, zijn
gemaakt door Angela Barrett. Ze lij
ken heel precies. Anne Frank staat
erop zoals de mensen haar kennen
van foto's. Het zijn niet echt vrolijke
tekeningen, maar iedereen snapt wel
waarom.
sequent beschreven vanuit het per
spectief van Elizabeth, de vrouw die
niet alleen haar man maar ook hun
zes kinderen meer dan veertig jaar
overleeft.
De thuiskomst is door dat ongebrui
kelijke perspectief een verrassende
en ontroerende roman geworden
over verlies van kinderen, over een
verwoest verbond tussen een man
en een vrouw maar vooral ook over
het tekortschieten van de feiten als
je mensen wilt begrijpen.
Enquist heeft zich uitvoerig gedocu
menteerd. De literatuurlijst achterin
vermeldt vijfentwintig studies, mu
sea en allerlei instanties en mensen
worden bedankt. De laatst genoem
de daarvan is haar dochter Margit
die een paar jaar geleden op de Dam
in Amsterdam door een vrachtwa
gen werd overreden. Het idee voor
deze roman bestond toen al, maar
het verdriet om het verlies van kin
deren waar Elizabeth Cook zo na
drukkelijk mee wordt geconfron
teerd, doordesemt het hele verhaal
en bepaalt in hoge mate de droef-
TOP-10
(2) Dan Brown,
e Da Vinci code
litingh-Sijthoff, 19,95
(8) Ronald Giphart,
oost
idium, 15,00
(io) Frans Kellendonk,
ystiek lichaam
1. Meulenhoff/de Volkskrant,
10,00
(6) Nicci French,
ang me als ik val
nthos, 19,95
(7) Peter Robinson,
bile blik
W. Bruna, 3,95
,(-) Dan Brown,
et Juvenalis dilemma
iitingh, €19,95
CPNB/De Bestseller 60
jen nieuwe boeken in de top tien. Dan
kvn keert terug met 'Het Juvenalis
pmma' en neemt ook de medaillepo-
weer stevig ïn handen. Zelfs Baan-
1 moet ervoor wijken.
Anna Enquist. Archieffoto: ANP
geestigheid van het decor waartegen
deze historische roman zich af
(5) Dan Brown,
et Bernini mysterie
litingh-Sijthoff, 19,95
(i) Baantjer,
Cock en de broeders
in de haat
Fontein, 9,95
itingh, 24,95
{3) Arnaldur Indridason,
aandagskinderen
W. Bruna, 3,95
(9) Stephen King,
Donkere Toren VII
