Ruiken aan het onmogelijke
De menselijke drama's van 1812
Vuile zaakjes in Nederlands-Indië
Overdonderende roman van Tommy Wieringa
JOE
SPEEDBOOT
O
TOP 10
Ol LEESTAFEL
Boeken die overlopen van het leven
Ode aan de jaren vijftig
TOMMY WIERINGA
Al zijn vrienden en kennissen zaten in
het komplot. Toen 'Joe Speedboot', de
nieuwe, overdonderende roman van
Tommy Wieringa, een paar weken ge
leden verscheen, liepen zij de boek
handels in de dorpen en stadjes in
Utrecht en Gelderland plat en vroe
gen naar dat boek. In voorraad was
het nooit maar het kon wel besteld
worden. Dat hoefde dan weer niet, ze
keken wel even verder. Met als gevolg
dat er iets ging gonzen en dat ook de
boekhandel in de provincie exempla
ren inkocht.
roman recensie
Wim Vogel
'Joe Speedboot' door Tommy Wieringa.
Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs: €18,90.
Dat er van Joe Speedboot inmiddels
een tweede druk is verschenen, heeft
weinig met die actie maar alles met
de kwaliteit van de roman te maken
die je bij je strot grijpt als je ook
maar een flauw vermoeden hebt van
hoe jeugdige overmoed en zuiver
heid altijd opnieuw bezoedeld en
verraden worden. En daarbij, alles:
de stijl, de thematiek, vertelperspec
tief, personages, structuur - het is al
lemaal een feest om te lezen. Een
droevig feest, dat wel, omdat de zo
veelste poging de wereld eens flink
op zijn donder te geven verzandt in
eigen belang, privé-genot en bloed
aan de handen.
Plaats van handeling is Lomark, zo'n
dorp dat overal kan liggen, ergens
aan een grote rivier, aan een Rijks
weg die een snelweg moet worden,
met dorpelingen die nooit ergens
over praten maar alles onthouden,
met een pastoor die generaties lang
dezelfde nietszeggende preek bij een
begrafenis houdt, met Café Zaal Ter
ras Waanders. En in zo'n dorp wo
nen dan altijd wel weer een paar pu
bers die vermoeden dat het echte le
ven ergens anders op hen ligt te
wachten.
De verteller van hun ontluisterende
geschiedenis is de zwaar gehandi
capte Frans Hermans. Om het ver
stenen en versterven, opgedoken in
een boek over een Japanse samoe
raikrijger, te ondergaan, tart hij het
lot door als dertienjarige middelbare
scholier in een weiland te gaan lig
gen terwijl hij weet dat de grasmaai
er bezig is. Als hij na tweehonderd
twintig dagen uit zijn coma ont
waakt, is hij een jaar ouder, kan hij
nauwelijks meer praten, functioneert
alleen éen arm nog ('net genoeg om
te rukken', hoort hij zijn broer Dirk
aan zijn ziekenhuisbed zeggen) en is
hij veroordeeld tot de invalidekar.
Maar dom is hij niet en schrijven
met zijn ene hand kan hij ook nog en
zo wordt hij de kroniekschrijver van
een groepje leeftijdgenoten die de
wereld wel eens wat zullen laten
zien.
De aanjager van die onrust is een
nieuwkomer, een jongen die zich Joe
Speedboot noemt, hoewel iedereen
begrijpt dat dat niet zijn echte naam
kan zijn. Joe fungeert als katalysator
voor Engel ('de absolute prijsbok van
het schoolplein'), Christof en de
bloedmooie Picolien Jane, veelal af
gekort tot PJ, uitgesproken als pie-
dzjee. Joe maakt bommen, fabriceert
met zijn vrienden een vliegtuigje om
vanuit de lucht een vrouw te kunnen
bekijken van wie gezegd wordt dat ze
naakt in haar tuin loopt. Joe maakt
van Frans 'Frans de Arm', 'Francois
le Bras' een internationale grootheid
in het armworstelen .Kortom, hij
creëert een sfeer waarin mensen het
vermoeden krijgen te kunnen ont
snappen aan de middelmaat en het
brave burgerdom.
Hun eindexamen middelbare school
vormt een keerpunt. PJ verhuist naar
Amsterdam, Engel en Joe naar de
kunstacademie, Christof naar
Utrecht en Frans verdoet zijn dagen
met het fabriceren van papierbriket
ten. Maar in zijn dagboeken legt hij
met behulp van een genadeloos ob
servatievermogen vast hoe ook deze
tijd er steeds opnieuw weer in slaagt
titaantjes te maken van hemelbe
stormers.
Joe Speedboot telt twee delen: pen
seel en zwaard, die verwijzen naar
het motto. Er wordt gezegd dat de
samoerai een tweevoudige weg
heeft, van het penseel en het
zwaard.' Die dubbele weg beschrijft,
penseelt, Wieringa geestig, liefdevol,
bloedserieus en tenslotte ook vol
melancholieke treurigheid.
In de laatste alinea's van deze zinde
rende en sprankelende roman weet
Frans dat hij, of hij wil of niet, gaat
behoren tot de 'Alles-Wordt-Minder-
Mannen op hun bank bij de rivier:
alles is inderdaad minder geworden,
nu het grote afscheid nemen is be
gonnen en de onveranderlijkheid
van de vriendschap een illusie blijkt
te zijn.
Zijn kauwtje Woensdag is definitief
weggevlogen. Engel is in Parijs ge
storven doordat er van een negende
etage een hond op zijn hoofd viel.
Joe verdwijnt nadat PJ hem voor
Christof heeft ingeruild en Frans ver
raadt op zijn manier zijn vriend
schap met Joe door regelmatig met
PJ te slapen als Christof op zakenreis
is. Het 'Zwaard' bestaat uit verraad,
achterklap en ontrouw. De belofte
van verlossing die Joe als een maat
pak paste, heeft hij niet weten waar
te maken. Niet door eigen onvermo
gen maar omdat de goden waarmee
hij zich omringt heel gewone men
sen blijken te zijn in wie verval en ei
gen belang zijn ingebouwd.
Ik heb de laatste jaren geen boek ge
lezen waarin zo pijnlijk en zo helder
afgerekend wordt met jongens die
met hun voeten in de werkelijkheid
Roman 1 Oc 3o.?igc B
staan en met hun hoofd in de wol
ken. 'De meeste mensen hebben nu
eenmaal geen talent voor bewonde
ring, alleen voor slavernij en af
gunst," noteert Frans. Het doet pijn
vast te stellen dat de talentlozen het
altijd opnieuw het langst weten uit te
zingen. Niet voor niets schrijft Frans:
'Talent bouwt de motor, de ploete
raar vult olie bij.'
Joe Speedboot behoort in alle boek
winkels in stapels bij de kassa te lig
gen!
CD
m
1. (3) Dan Brown,
De Da Vine! code
Luitingh-Sijthoff, 19,95
2. (1) Nicci French,
Vang me als ik val
Anthos, 19,95
3. (5) Dan Brown,
Het Bernini mysterie
Luitingh-Sijthoff, 19,95
4. (-) Jan Wolkers,
Kort Amerikaans
De Bezige Bij, 10,00
5. (6) Geert Mak,
Gedoemd tot kwetsbaarheid
Atlas, 5,00
6. (10) Dan Brown,
Het Juvenalis dilemma
Luitingh-Sijthoff, 19,95
7. (8) Elizabeth George,
In volmaakte stilte
A.W.Bruna,€ 22,95
8. (9) John Grisham,
De deal
Bruna, 19,95
9. (7) Annejet van der Zijl,
Sonny Boy
Nijgh Van Ditmar, 17,50
10. (4) Jan Blokker, Jan Blokker
jr. en Bas Blokker,
Het vooroudergevoel
Contact, 35,00
Bron: CPNB/De Bestseller 60
De Bezige Bij gaf een goedkope editie uit van Wolkers' Kort Amerikaans, zowaar weer een roman in de top
tien. Door het wegzakken van de Boekenweekboeken nemen de thrillers weer hun vertrouwde plaatsen in.
geschiedenis recensie
Aiy Knol
'1812, Napoleons fatale veldtocht naar
Moskou' door Adam Zamoyski. Vertaling
Han Meyer. Uitgeverij Balans.
Prijs: €27,50.
„Ik ben niet van zins oorlog te
voeren tegen Rusland", zei Na
poleon nog in 1811 tegen een
Russische prins. „Dat zou een
misdaad van me zijn, want dan
zou ik een oorlog beginnen
zonder zin en godzijdank heb ik
mijn verstand nog niet verlo
ren, ik ben niet gek." En tsaar
Alexander I waarschuwde in
datzelfde jaar de Franse gezant
in St. Petersburg: „De Frans
man is dapper, maar langduri
ge ontberingen en een slecht
klimaat putten hem uit en ont
moedigen hem. Ons klimaat,
onze winter zal voor ons vech
ten." Een jaar later waren bei
den verwikkeld in de grootste
oorlog die Europa tot dan toe
had gekend. Een oorlog die
ontberingen kende die de men
selijke schaal verre zouden
overstijgen en zelfs tot kanniba
lisme zouden leiden.
De Grande Armée waarmee Na
poleon in 1812 naar Moskou
optrok, telde talloze nationali
teiten, Spaanse, Italiaanse,
Poolse, Duitse, Kroatische, Bel
gische én Nederlandse. Toen
dit legerkorps het welvarende
westen van Europa had verla
ten, voorvoelde menigeen al de
ellende die op hen zou afko
men. Zoals de Rotterdammer
Henri Pierre Everts, die bij het
zien van zijn eerste Poolse dorp
opmerkte: „Ik hield verbijsterd
stil en bleef een tijdje roerloos
op mijn paard zitten kijken
naar die armoedige hutjes, naar
het kleine houten kerkje, ook
opgetrokken uit planken en
naar het smerige voorkomen,
de vieze baarden en haren van
de inwoners. Dit alles wekte
bittere gedachten over de oor
log die we gingen voeren."
Het is de grote verdienste van
de Amerikaanse historicus
Adam Zamoyski dat hij in zijn
boek 1812, Napoleons fatale
veldtocht naar Moskou vooral
talloze ooggetuigen van hoog
tot laag via hun brieven, dag
boeknotities of memoires aan
het woord laat. Daarmee wordt
de lezer vanaf het begin meege
zogen in dit uitzonderlijke ver
haal van overmoed, hemelse
wraak, triomf, rampspoed,
roem en misère.
Het drong al heel snel tot ieder
een door dat de foerage van het
Grote Leger van rond de half
miljoen man in Oost-Europa
met zijn slechte wegen en ver
van elkaar liggende steden heel
anders zou zijn dan ze gewend
waren. Foerageren ontaardde al
gauw in plunderen.
Omdat er voor de paarden al
leen onrijpe gerst en haver was,
kregen deze last van kolieken,
zwollen op en stierven bij dui
zenden. Vooral jonge relóuten
waren niet gehard genoeg om
het met de karige rantsoenen,
waarin veelal brood, vlees en
groenten ontbraken, vol te hou
den. Anderen zetten de loop
van hun musket tegen hun
hoofd en schoten. Vanuit
Minsk schreef majoor Everts
dat zijn manschappen de laat
ste dertig dagen geen korst
brood meer hadden gezien.
Ook dorst eiste zijn tol: meer
dan eens dronken soldaten uit
vertwijfeling paardenurine uit
de sporen in de weg.
Alle sleutelbegrippen van de
veldtocht van 1812 komen aan
bod: de inname van Smolensk,
de Slag bij Borodino ('de groot
ste slachting in de geschiede
nis, pas in 1916 overtroffen, op
de eerste dag van de slag aan de
Somme'), Moskou dat door de
Russen in brand werd gestoken
voor ze de stad aan de Fransen
overgaven (volgens Zamoyski
de enige briljante beslissing van
de Russische opperbevelhebber
Koetoezov) en de loodzware te
rugtocht. Maar het zijn de on
menselijke details die de mees
te indruk maken.
Feitelijk was de oversteek van
de Berezina, waar Hollandse
'pontonniers' twee bruggen
sloegen waarover 55.000 man
de overkant wisten te halen,
'naar elke maatstaf een schitte
rend wapenfeit', toont Za
moyski met goede argumenten
aan. En de manschappen had
den het gevoel dat ze eindelijk
gered waren, maar in werkelijk
heid 'moest het ergste nog ko
men'. Volgens sommigen wa
ren de dagen die volgden op de
oversteek "de meest barre van
de hele terugtocht'.
Temperaturen tot min dertig,
een ijzige wind en het achterla
ten van grote voorraden en
voertuigen op de andere oever
van de Berezina maakten de
strijd om te overleven nog wre
der. Mensen vermoordden el
kaar om een bontjas, er hadden
dodelijke gevechten plaats om
het karkas van een paard en
tenslotte begonnen zich geval
len van kannibalisme voor te
doen, aan zowel Russische als
Franse kant. ,Als d^geen men
senvlees was geweest", schreef
een Franse sergeant, „zouden
we de duivel zelf hebben opge
geten als iemand die voor ons
had klaargemaakt."
Zamoyski zegt bescheiden in
zijn voorwoord dat om een on
derwerp als 1812 recht te doen
er een boek zou moeten wor
den geschreven dat twee keer
zo dik is als het zijne, dat toch
ook al - zonder de voetnoten -
483 pagina's beslaat. En hij zegt
niet te pretenderen dat hij het
laatste woord heeft gesproken.
Als lezer kun je je na afloop al
leen maar aansluiten bij die an
dere grote historicus, John
Lukacs, die op de achterflap
wordt geciteerd, en Zamoyski's
boek als 'waarschijnlijk het bes
te' over die rampzalige gebeur
tenissen van bijna twee eeuwen
geleden bestempelt.
liedenis recensie
tonald Frisart
hde op Java' door Peter
er. Uitgeverij Van Gennep.
Prijs: €16,00
jten zijn lastige dingen,
ti altijd nieuwsgierigen
Ivillen weten welke vui-
jes erin schuil gaan.
ïn halve eeuw na dato
wee journalisten in on-
ïide kwesties uit het
ïds-Indië van de jaren
iO. Henk Hovinga re-
erde de moord in 1948
drig Rob Aernout en
rde daarover in het ve-
teranenblad Checkpoint. Peter
Schumacher zet in het boek
Een bende op Java een hele
reeks dubieuze zaken uit die
tijd nauwgezet op een rijtje.
Om te beginnen past Schuma
cher alle beschikbare puzzel
stukjes in elkaar aangaande de
Nakamura-schat. Dat was een
grote hoeveelheid sieraden en
edelstenen die Japanse militai
ren in augustus 1945 uit het
pandhuis in Batavia haalden.
Ook Indonesische Chinezen,
Nederlanders en Britse militai
ren hebben er hun zakken mee
gevuld. Schumacher wijst er te
recht op dat de corruptie die
Indonesië anno 2005 teistert
niet uit de lucht is komen val
len. Hij rept over 'dit stukje Ne
derlandse erfenis'.
Ook frauduleuze praktijken van
Nederlandse militairen in Indië
stelt de auteur aan de orde. Gé
neraal Spoor kon er onvoldoen
de tegen optreden. In het ver
slag van een gesprek dat hij had
met vakbondsbestuurders
wordt hij aldus geciteerd: „In
dien ik de vereiste maatregelen
op dit ogenblik zonder aanzien
des persoons moet uitvoeren,
zou ik daardoor bijna veertig
procent van mijn officierscorps
voor de Krijgsraad moeten
brengen". Het zijn zulke details
die dit boek zo intrigerend ma
ken.
Genoemde vaandrig Aernout
onderzocht corruptiezaken en
dat werd hem fataal. Maar er
waren destijds in Indië meer
sterfgevallen waarbij minimaal
vraagtekens kunnen worden
geplaatst. Daartoe behoort ook
het overlijden van generaal
Spoor op 25 mei 1949. Officieel
was het een tragisch, maar een
voudig sterfgeval: Spoors hart
had het begeven. Volgens on
der anderen zijn weduwe had
hij zich letterlijk doodgewerkt.
Anderen menen echter dat
Spoor wel eens vergiftigd zou
kunnen zijn, met een hartin
farct als gevolg. Schumachers
nuchtere feitenrelaas maakt
duidelijk dat die mogelijkheid
niet moet worden uitgesloten.
Decennialang werden de jaren vijftig verket
terd als kneuterig en - vooral - heel erg be
krompen. Maar de laatste jaren maakt het
tijdperk een revival door. Jarenvijftig-exposi-
ties in musea worden wegens de lange rijen
voor de kassa verlengd. Ook uitgevers spelen
er slim op in. 'De jaren '50' (Terra, €24,95)
van Jack Botermans en Wim van Grinsven is
zo mooi uitgegeven dat de verstikking van
toen vanzelf aantrekkelijk wordt. Het is een
plaatjesboek waarin het dagelijks leven aan
de hand van de attributen van weleer (dinky
toy, knijpkat, scheerkwast enz. enz.) tot le
ven wordt gebracht. Voor wie er destijds al
bij mocht zijn een feest der herkenning.
van het ene schaap een sukkel en van het
andere een stuk chagrijn of een angsthaas
maken. Mooi om naar te kijken. Lotje is
een goed uitgewerkt prentenboek met een
aardig verhaaltje erin. Maar erg groot.
De pappa van kleine ezel is het resultaat
van een samenwerking tussen schrijver
Rindert Kromhout en illustratrice Annema-
rie van Haeringen (Leopold, €13,50). Twee
grootheden in hun vak, daar moet wel iets
moois uit komen. Dat klopt. Verhaal en
prenten stutten elkaar in dit prentenboek
van hoge kwaliteit. Geplaagd door zijn
vriendjes, komt ezel bij zijn moeder vragen
naar zijn afwezige pappa. Mamma ezel be
sluit daarop de koffers te pakken om haar
zoon met zijn vader te herenigen. De die
ren die ezel onderweg tegenkomt, geven
hem - ongevraagd - adviezen op het gebied
van goede manieren. Handen wassen, niet
met je mond vol praten, spreken met twee
woorden en meer van dat volwaSsenen-ge-
zeur.
Maar ezel is al een keurig ventje en neemt
de raadgevingen beleefd ter harte. Hij wil
immers een goede indruk maken op zijn
papa. En die blijkt helemaal niet van het
opgeprikte type te zijn. Van Haeringen zet
ezel en zijn moeder ontroerend neer in
haar bekende waterige stijl, verstevigd door
dimne zwarte lijnen. Zo krijgt elke tekening
iets zachtaardigs, zelfs waar de bergtoppen
op hun scherpst zijn en de dieren met hun
goede raad op hun strengst. Het zachte
licht dat over elke prent lijkt uitgestrooid,
doet daar nog een schepje bovenop. De
pappa van kleine ezel is gewoon een heel
lief boek.
nergens te bont; altijd met humor, maar
nimmer ridicuul. Dezelfde vlieger gaat op
voor hun verhalen. De ene keer onder
steunt de tekst de beelden, de ander keer
vertellen de tekeningen hun eigen verhaal.
Krokodil is jarig is een voorbeeld van het
laatste. Krokodil vindt op zijn verjaardag
een rode draad. Nieuwsgierig als hij is,
volgt hij de loop van de draad. Via allerlei
kleine en grote cadeautjes, belandt krokodil
op zijn eigen verjaardagspartij waar hem
een kanjer van een verrassing wacht. Een
feest van herkenning voor wie de boeken
van de Schuberts kent. Leuk extraatje vor
men de in dit mini-boekje opgenomen foto
van het echtpaar in hun werkkamer en de
met tekeningetjes gelardeerde bloemlezing
van hun oeuvre.
Van dezelfde uitgever is het qua formaat te
genovergestelde prentenboek Lotje
(€13,95) van Anu Stohner en Henrike Wil
son. Waarom dit boek zo loeigroot moet
zijn (ongeveer A-3) blijft gissen, maar leuk
is Lotje wel. Lotje is een stoer schaap; ze
durft zo'n beetje alles. De rest van de kud
de vindt dat maar matig. Tot op de dag dat
schaapsherder Charlie een been breekt.
Dan blijkt een beetje lef wel heel goed
uit te komen. Het leuke aan Lotje zijn
vooral de koddige tekeningen. In vier,
vijf kleuren opgezet en simpel van uit
voering. Het altijd lachende koppie
van Lotje steekt grappig af tegen de
wat misprijzende, oenige blikken
van de andere schapen. Een enkel
hangend oor, een loenzend oog,
een samengeknepen snoet; het
zijn minieme ingreepjes die
èke Heijkoop
afel is een onregelmatig verschij-
briek waarin een bepaald genre
vordt besproken. Vandaag een
de recente oogst kinderboeken.
afel ligt deze maand vol prenten-
die verschijnen aan de lopende
aar is lang niet altijd nieuws over te
Alles is al zo'n beetje gedaan, al wil
ering waarin alweer een nieuwe
t is gegoten natuurlijk nog wel eens
n.
ival van Ingrid en Dieter Schubert
)e meer van hetzelfde, hoe beter!
is omgedoopt tot het jaar van de
ts; zij vieren hun zilveren jubileum
:enboekenkoppel. Tussen hun de-
ligt een krokodil onder mijn bed!
abileumboekje Krokodil is jarig
caat, €4,95) ligt een getekende fan-
eld die zijn weerga niet kent. Een
'ol aandoenlijke monsters, mop-
ige piraten, zoekgeraakte knuf-
ieren, vooral veel dieren,
rkt tot in de details zijn de pla-
Ingrid en Dieter Schubert,
et met fotografische
de tekenkunst
r vanaf. Over-
van het le-
ar nooit te
ttend van
en, maar
