Oerwoud verandert in
Htftt
«en
De non met
het kevertje
Braziliaanse regering laat maffia zijn gang gaan
GTk
Bij het ochtendglof
liggen er alls1
lijken op str
Braziliaanse veeboeren en houthandelaren
lieten in februari een Amerikaanse non uit
de weg ruimen, die streed voor het
voortbestaan van het Amazonewoud. Het
maakte opnieuw de strijd duidelijk tussen
natuurbeschermers en zij die het oerwoud
willen exploiteren. Zolang de regering geen
heldere keuzes maakt, blijft het tropisch
regenwoud bedreigd. Jaarlijks gaat een
gebied ter grootte van half Nederland in
vlammen op.
door Frans Lindenkamp
ZATERI
2 APRII
2005
E
B
Het graf van Dorothy Stang. Inwoners van Anapu eren haar nagedachtenis. Foto: GPD
Anapu ligt midden in het Amazonegebied, maar
van het oerwoud is weinig te zien. De kaalslag
door houtkapbedrijven en veeboeren heeft de
wijde omtrek omgevormd in een steppelandschap. Het
leven in Anapu is hard. De regentijd verandert het 12.000
inwoners tellende jungledorp weer vier maanden in een
gigantische modderpoel. In de droge tijd heeft iedereen
er last van stoflongen, want dan branden veeboeren het
regenwoud plat om er grasland van te maken.
Anapu is het wilde westen van Brazilië. Wetteloosheid en
anarchie gaan er hand in hand. Zes politiemannen moe
ten de orde handhaven in een gebied van tienduizend
vierkante kilometer; rechtspraak is geen zaak van de Jus
titie, maar van de individuele burger.
Ook vóór de huurmoord op de Amerikaanse armenzus-
ter Dorothy Stang in februari lagen er bij het ochtend
gloren dagelijks lijken op straat. „Wie per ongeluk op ie
mands tenen trapt, solliciteert al naar een kogel", ver
zucht een snackbarhouder. Hij overweegt zijn tent te
sluiten en terug te keren naar zijn geboortestad Goiania.
Toch trekt de typische pioniersstad jaarlijks duizenden
migranten, want land ligt er voor het oprapen. De eerste
gelukzoekers kwamen medio jaren zeventig met de aan
leg van de Transamazone-autoweg, het ambitieuze pro
ject van de toenmalige militaire machthebbers om het
oerwoud te bevolken. De tweede immigratiegolf dateert
van vijf jaar geleden, speculerend op een snelle waarde
stijging van de grond.
Eind jaren negentig kondigde de Braziliaanse regering
aan het traject tussen de steden Altamira en Maraba te
asfalteren. Ook staat een grote waterkrachtcentrale op
stapel in Rio Xingu. Opportunisten stromen sindsdien
opnieuw massaal toe.
De meesten zijn arme donders uit het verpauperde gort
droge noordoosten. Hun droom: het bemachtigen van
een lapje grond nu de regering de regio bestemd heeft
voor de landbouwhervorming. Ook rijke veeboeren,
houtfirma's en landrovers uit het rijke zuiden hebben
hun oog op Anapu laten vallen, met in het achterhoofd
de stijgende grondprijzen. Zij willen zo snel mogelijk
hun financiële slag slaan.
Dodenlijst
In dit broeierige klimaat waar de overheid afwezig is en
de wet in handen van de sterksten is, kunnen bloedige
grondtwisten niet uitblijven. Dorothy Stang stond al ja
ren op de dodenlijst van veeboeren en houthandelaren.
Haar liquidatie werd heimelijke gesteund door de cor
rupte elite van lokale politici, rechters en politiebazen.
Zelfs de burgermeester wordt ervan verdacht te hebben
meegedaan aan de collecte om de twee inmiddels gear
resteerde pistoleiros te betalen.
Gabriel Domingos zag het aankomen. De oud-voorzitter
van de Vakbond van Landarbeiders werkte nauw samen
Stang. „In 1999 omarmde de federale regering in het ka
der van de landverdeling ons project voor duurzame
land- en bosbouw. Voor elke omhakte boom tropisch
hardhout moeten acht nieuwe boompjes worden aange
plant en een perceel krijgt minstens tien jaar tijd om te
regenereren, maar onze ideeën zijn door de houthandel
De Braziliaanse rancher De Moura, verdacht van betrokkenheid bij de moord op
Dorothy Stang. Foto: Reuters
ledereen in Anapu kende haar als de
non met het kevertje. In de droge tijd
reed Dorothy Stang (73) met haar
Volkswagentje door de jungle, in de
regentijd per motor. Stang was altijd
onderweg naar de mensen die ze in
haar hart had gesloten. Zij vocht
voor de straatarme landverhuizers,
die alles in hun verpauperde geboor
testreken achterlieten voor een beter
leven in de Amazone.
„Ze gaf deze mensen een stem, orga
niseerde hen, bouwde aan gemeen
schapszin. Ze liet hen zien dat haar
model van duurzame land- en bos
bouw de enige overlevingskans is
voor het tropisch regenwoud," ver
telt collegazuster Mary Gillespie in
het simpele houten huisje naast de
parochiekerk waar ook Stang woon
de.
Gillespie is bang voor het moment
waarop het leger weer vertrekt.
„Want we zijn erg kwetsbaar. Net als
de armen. De politie is corrupt en
spant samen met de elite." Gillespie
is vastberaden. „Wij zetten haar
werk voort. Daar verandert de moord
niets aan."
Rosaria Souza Guzzo (44) herinnert
zich haar vermoorde hartsvriendin
als strijdster tegen het onrecht. „Ze
klaagde de terreur van grootgrond
bezitters tot in de hoofdstad Brasilia
aan. Toen Dorothy hier in 1982
kwam, ging het licht aan. Ze zat
boordevol stimulerende ideeën en
wist dingen in beweging te zetten.
Ze liet ons vrouwen zien, dat we er
hier toch iets van konden maken."
Rosaria is migrant van het eerste
uur. Ze streek vijfjaar eerder dan
Stang in Anapu neer, samen met
haar man en enkele familieleden. Ze
waren afgekomen op de lokroep van
het voorbije militaire regime: land
zonder mensen, voor mensen zonder
land.
Rosaria: „Op radio en tv werd het
Amazonegebied voorgespiegeld als
het beloofde land. Er was volop
goedkope vruchtbare grond voor ie
dereen, maar toen we hier aankwa
men was er niks. Alleen de
Transamazone, dwars door het oer
woud. We moesten overleven van de
jacht. Er heerste malaria én voor sui
ker, zout en medicijnen moesten we
De 74-jarige Dorothy Stang. Foto: Reuters
140 kilometer te voet naar Altamira.
Geld voor de terugkeer hadden we
niet."
Samen met haar man kocht ze een
lapje grond en bracht het in cultuur.
Rosaria: „Onder leiding van Stang
zijn 23 scholen langs de Transamazo
ne gesticht, en later een coöperatie
ve fabriek voor gedroogd fruit. Toen
de eerste veeboeren en houthande
laren arriveerden, trok Dorothy ten
strijde tegen hun onstuitbare vernie
tigingsdrang. Haar dood voelt als het
verlies van een moeder."
altijd geboycot. Die is alleen geïnteresseerd in superwin
sten."
Domingos - een stevig gebouwde man met natuurlijk
overwicht - vertelt dat circa 140.000 hectare oerwoud in
een straal van veertig kilometer rond Anapu onteigend
is. De grond is of wordt verdeeld onder 1400 arme kolo
nistenfamilies, tot woede van grote veetelers en hout
kapfirma's, die hun investeringsplannen in rook zien op
gaan.
Ook Domingos' leven loopt gevaar, net als dat van ande
re vakbondsmensen en leidende kolonisten. In zijn een
voudige woonhuisje toont hij de dreigbrief die onder
zijn deur geschoven werd vlak na de moord op Stang.
„Bemoei je met je eigen zaken, als je kinderen je lief
zijn," staat er.
Terreur
Diep in het oerwoud, waar Stang werkte, hebben alle
nieuwkomers hun eigen verhaal. Ze heten posseiros, om
dat ze zich staatsgrond toegeëigend hebben in de hoop
dat het Nationale Regeringsinstituut voor Kolonisatie en
Landbouwhervorming (INCRA) ooit eigendomspapieren
zal verstrekken. De bewoners leven er van de landbouw
en de jacht.
Een INCRA-ambtenaar, die
beschermd wordt door het
leger, verzorgt de inschrij
ving in een hut vlakbij waar
Stang vermoord werd. Het
is een drukte van belang.
Posseiros zijn van tientallen
kilometers gekomen op de
zompige bodem, want het
is regentijd. Ieder gezin
komt in aanmerking voor 100 hectare, die geconfis
queerd zal worden van veeteler Vitalmiro Bastos de
Moura. Volgens het Incra heeft deze opdrachtgever voor
de moord zijn land verkregen door valse eigendomspa
pieren te laten opstellen.
Vaak wordt de grond geregistreerd met hulp van corrup
te kadasterfunctionarissen, een eeuwenoud probleem in
de Amazone. Wilson de Mello (30), een haveloos geklede
posseiro, doet zijn beklag over de terreur van veeboeren
en houtfirma's. „Er lopen hier zeker veertig pistoleiros
die in hun dienst zijn. Toen ik vorige maand thuis kwam,
lag mijn hut in de as. Ook was de oogst in brand gesto
ken. De boodschap is duidelijk: we moeten oprotten."
Jurandir Plinio de Souza, voorzitter van het Verbond van
Rurale Producenten in Anapu, windt zich vreselijk op.
Volgens hem wordt de dood van Stang aangegrepen om
een nieuwe heilige te creëren. Zij was volgens hem een
onruststoker, een politiek activiste verhuld als non.
„Haar werk was evangeliseren en niet landbouwhervor
ming doorvoeren. Ze was een bemoeial."
Losbol
De moorddreigementen noemt Souza verzonnen. En de
liquidatie van Stang dan? „Dat was het werk van een los
bol. Ik ken die Vitalmiro Bastos de Moura amper. Hij is
geen lid van onze organisatie." Souza zegt dat de vee
boeren ten onrechte als bandieten worden bestempeld.
„In wezen draagt de regering schuld voor haar dood. De
overheid was hier altijd afwezig, waardoor ondernemers
in de illegaliteit worden gedrongen. Je ziet het in de hele
Amazone."
Over de vernietiging van het tropisch regenwoud rond
Anapu kan Souza zich niet druk maken. „Al die natuur
beschermers hechten meer waarde aan een boom dan
aan een mens. Wij veeboeren scheppen tenminste ba
nen. Let op mijn woorden: de ideeën van Stang leiden
tot rurale sloppenwijken. Want de regering heeft het geld
niet om in het oerwoud een maatschappelijke structuur
op te bouwen."
In Altamira, het regionale centrum langs de Transama
zone, klaagt Elielson Soares Farias van het Andre Lima
van het Instituut voor Ruimtelijk Onderzoek benadrukt
dat het niet aan technologie ontbreekt om het regen
woud voor ondergang te behoeden. „Wij beschikken el
ke twee weken over satellietfoto's waarop we exact kun
nen zien wie kaalslag pleegt. Het is gewoon een kwestie
van in de kraag pakken en bestraffen, maar voor moet je
wel een efficiënte overheid hebben."
