Zaadbank: de heilige graal voor de b
WETENSCHAP
Hoe lang is lekker eten lekker?
De huiskat als ongenadige moordenaar in de natuur
e
Effecten ecoduct direct merkbaar
Aanplant bossen^
Adelaar was vroeger,,
leeuw onder de vogn
i ML
kL'iÊvÈ'
JÊF."
Wie volgt welke vwo-tl
Zelfs van het lekkerste eten krijgen we op een gegeven moment genoeg. Een ijsje kan er echter altijd nog
wel bij. Foto: GPD/Anne Orthen
door Ron Buitenhuis
Het eerste kopje koffie is altijd het lekkerste. Het
tweede smaakt al wat minder en na het derde
gaat het goedje tegenstaan. Bij de vijfde kop heb
je het écht gehad. Hoe kan dat?
Met verzadiging kan het niet te maken hebben,
want koffie bevat geen calorieën. Je maag krijgt
er geen gevuld gevoel van. De omslag naar aver
sie moet puur in de smaak zitten. Ergens moeten
de hersenen een seintje geven dat zegt: zo is het
wel genoeg geweest.
„Als onze hersenen op smaak reageren, zoals on
ze buik op calorieën reageert", zegt Kees de
Graaf (49), universitair hoofddocent voedingsge
drag van Wageningen Universiteit (WU), „dan
zou je dus bepaalde smaakvolle maar caloriear
me smaken kunnen ontwikkelen, die op een ge
geven moment zo gaan tegenstaan dat mensen
stoppen met eten."
„Niet omdat ze vol zitten maar omdat ze een
soort van sensorische verzadiging hebben be
reikt. Ik denk dat een soortgelijk mechanisme
een belangrijke rol speelt in de diëten van Mon-
tignac en Atkins. Door enkel vlees en groente te
eten, hou je alleen de sterk smakende voeding
over, waardoor je eerder een verzadigingsseintje
van je hersenen krijgt, eerder stopt met eten en
dus per saldo minder calorieën binnenkrijgt."
Samen met de universiteit van Utrecht probeert
De Graaf met een MRI-scan te achterheen wat er
in de hersenen gebeurt als mensen zo veel cho
colade eten dat ze die op een gegeven moment
niet meer kunnen zien. De hoop is dat de scans
ooit zichtbaar maken wanneer en waarom men
sen stoppen met eten. Als het verband tussen
smaakbeleving en verzadiging inderdaad bestaat,
dan zou dat namelijk een wapen in de strijd te
gen de extreme zwaarlijvigheid van de Neder
landse bevolking kunnen zijn.
Een strijd die volgens De Graaf hard nodig is,
want als de verdikking van de mensheid zo door
gaat, dan gaat dat over dertig jaar alle budgetten
van de gezondheidszorg te boven. Zwaarlijvig
heid is namelijk rechtstreeks van invloed op ziek
ten als diabetes, hoge bloeddruk en hart- en
vaatziekten.
De Graaf benadrukt dat zijn smaaktheorie een
hypothese is. Bewezen is nog niets. Maar bij
proefpersonen die eerst chocolademelk op hun
tong kregen gedruppeld, daarna diverse brokken
chocolade moesten eten en tot slot weer choco
door Peter de Jaeger
De natuur in Nederland is enorm versnipperd.
Losse stukjes natuur liggen als eilandjes ver
spreid. Een analyse van het Wageningse onder
zoeksbureau Alterra constateert 1126 knelpunten
voor een veilige oversteek voor dieren. „De
meeste hiervan liggen in de gebieden met de
hoogste natuurwaarde, zoals Noord-Brabant,
Gelderland en Limburg", zegt Alterra-onderzoe-
ker Edgar van der Grift.
De overheid vroeg om deze studie als basis voor
het Meerjarenprogramma Ontsnippering dat vo
rig jaar van start ging. Hierin wordt gestreefd om
de gebieden in>de Ecologische Hoofdstructuur
nauw op elkaar te laten aansluiten.
Knelpunten worden weggenomen door de aan
leg van dassentunnels, ecoducten, faunapassa
ges, touwbruggen, noem maar op. Uiterst dank
baar werk want het effect is vrijwel altijd direct
zichtbaar. Bij een dassenburcht in het Gooi in de
buurt van de A27 ging de oversteek vaak fout.
Sinds er tunnels onder de weg zijn is het aantal
dassen gegroeid tot veertig. Ze zijn inmiddels uit
gezwermd naar aangrenzende gebieden.
„Je hoeft niet lang te wachten eer de dieren er ge
bruik van maken", zegt Van der Grift. „Ze vinden
de passages heel snel. Soms zelfs al in de aanleg-
fase lopen ze er overheen of onderdoor. Toen er
looprichels werden aangebracht voor de dieren
in een duiker onder de spoorlijn Almere-Lelystad
bij de Oostvaardersplassen, liepen daar de ande
re dag al dieren overheen."
„Beesten hebben zoiets heel snel door.'Als er op
de Veluwe een gat in de afrastering is ontstaan,
staan de beesten de andere dag buiten. Probleem
is alleen dat je moet zorgen dat de aansluiting
met het achterland goed is. Het leefgebied moet
nauw aansluiten op de faunapassages."
Inmiddels telt ons land al tussen de vier en vijf
honderd dassentunnels. Daarnaast zijn er vijf
ecoducten en zijn er een aantal in aanbouw.
De faunapassages kosten een lieve duit. Die geïn
vesteerde miljoenen betalen zich snel terug,
meent Van der Grift. „De verkeersveiligheid
neemt toe en economische schade wordt be
perkt. Daarnaast zorgen al deze maatregelen
voor een betere bescherming van onze natuur,
waar we als mens, ook in recreatieve zin, van
kunnen genieten."
De enorme adelaars die in de
'Lord of the Rings' films boven
het Nieuw-Zeelandse land
schap rondvliegen zijn niet zo
vergezocht als ze lijken. Ooit
leefden daar echt adelaars die
veel groter waren dan alle roof
vogels die nu nog bestaan.
In PLoS Biology tonen onder
zoekers aan dat deze giganten
afstamden van een veel kleinere
soort adelaar. Ze moeten in een
zeer korte tijd van die kleine
vorm naar hun uiteindelijke
formaat geëvolueerd zijn.
Totdat 700 jaar geleden de eer
ste Maori's op hef eiland arri
veerden, waren er in Nieuw-
Zeeland geen zoogdieren. Alle
plaatsen in het ecosysteem die
meestal door zoogdieren wor
den ingenomen, werden er in
genomen door vogels. De grote
adelaars ('Haast's Adelaar' of
Harpagornis moor;,
de positie van de lf
de vogels. Deze vo
tot 40 procent grou.
grootste roofvogelb
leeft (de Harpij AdL
een vleugelwijdtev
meter en woog lOj j
Wetenschappers h
ontdekt dat de zee®
Haast's Adelaar sti
was aan één van
adelaarsoorten vaic
die nu nog bestaaL
Kleine Havikarent
woonlijk minder <r
(met 1,2 meter spa
De onderzoekers t
verwantschap onli
DNA-materiaal if
oude fossiele adel]
vergelijken met h
zestien nu nog lej
adelaars.
lademelk op de tong kregen, werden de MRI-sig-
nalen in een bepaald gebied in de voorste her
senhelft gaandeweg zwakker.
Ons lichaam is er evolutionair op gericht om
schaarste te overleven. Door het eten van voedsel
belonen we onszelf als het ware psycho- en fysio
logisch. Het zwakker worden van het MRI-sig-
naal zou je als een soort doven van de belonings-
waarde (reward value) ten aanzien van de typi
sche chocoladestoffen kunnen zien. Zo zorgt ons
lijf er voor dat we niet alleen maar eten wat we
lekker vinden, maar ook voeding tot ons nemen
die minder uitgesproken van smaak is (zoals
aardappelen en rijst), maar wel belangrijke voe
dingsstoffen bevat. De hersenen regelen in feite
dat we gevarieerd eten.
De Graaf:Als je in een restaurant heel veel las
agne hebt gegeten, dan kan er op een gegeven
moment niets meer bij. Nog geen halve hap. Je
bent niet totaal verzadigd, want je lust wel nog
een ijsje. Als het ene voedingsmiddel de smaak-
zintuigen niet meer prikkelt, kan een ander dat
wel."
De hersenen misleiden door bepaalde stoffen toe
te voegen aan voedsel is niet nieuw. Door kunst
matige zoetstoffen toe te voegen - bijvoorbeeld
aan frisdrank - wordt onze aangeboren behoefte
aan zoetigheid bevredigd, maar omdat de zoet
stoffen caloriearm zijn, word je van dit soort
lightproducten minder dik. Fysiologisch laat het
lichaam zich trouwens niet beduvelen door zoete
smaakstoffen. Bij mensen die echte suiker eten,
stijgt de glucosespiegel in het bloed vliegensvlug.
Bij kunstmatige zoetstoffen blijft deze reactie uit.
De strijd tegen overgewicht heeft alle aandacht.
Overheid en bedrijfsleven steken veel tijd en geld
in de zoektocht naar een remedie. Unilever intro
duceerde onlangs de stof P57. Dit extract uit de
Hoodia-cactus, die voorkomt in de Kalahari-
woestijn in zuidelijk Afrika, moet de basis gaan
vormen voor een nieuw voedingsingrediënt te
gen vetzucht. Unilever steekt er 9,4 miljoen euro
in met een mogelijkheid tot uitloop naar dertig
miljoen.
De werking van de cactus (Hoodia gordonii) is al
duizenden jaren bekend bij het San-volk. De ja
gers van deze stam (in het verleden denigrerend
aangeduid als bosjesmannen) kauwen op de
plant tijdens hun expedities in de woestijn. De
stof P57 schijnt het effect van glucose op de her
sencellen na te bootsen, met als gevolg dat de
vermoeidheid en het hongergevoel verdwijnen.
door Peter de Jaeger
Het valt wat tegen. Een dicht
getapete bruine kartonnen
doos wordt van een hoge plank
gehaald in een gekoelde zaad-
bank in het Syrische Aleppo.
Het blijkt dat dit de heilige
graal, de ark van verloren zaden
voor de boeren in Irak, is. De
inhoud van de doos is in 1996
samengesteld in Bagdad.
In de wijk Abu Ghraib stond
destijds de genenbank van Irak.
Hier verzamelden vooruitzien
de wetenschappers - met ge
vaar voor eigen leven - de za
den van ruim duizend planten
variëteiten. Zij brachten de ou
de landrassen naar Syrië om ze
veilig te stellen voor de toe
komst. Dat was maar goed ook,
want bij de Amerikaanse inva
sie in 2003 werd de zaadbank in
Bagdad volledig verwoest.
„Deze doos is straks de basis
voor het herstel van de Iraakse
voedselproductie en daarmee
de start voor een herstellende
economie", zegt Mark Winslow
in het boek Healing Wounds
dat hij samen met Surendra
Varma schreef. Beide auteurs
zijn medewerkers van Icarda,
een internationaal onderzoeks
centrum voor landbouw in dro
ge gebieden, gevestigd in Alep
po.
Het verhaal over Irak is niet
uniek. Overal waar oorlog uit
breekt, worden boeren van hun
land verdreven, wetenschap
pers het land uitgezet en ge-
nenbanken vernietigd. „Genen-
banken in politiek stabiele lan
den hebben daarom tevens een
functie als achterwacht", zegt
Bert Visser van het Centrum
voor Genetische Bronnen in
Wageningen. „Wanneer er boe-
renrassen in traditionele land
ffrwj SppP
Hm
f jFy
1
NüÉ 9H
Bij de genenbank in Wageningen worden zaadmonsters gekoeld bewaard. Foto: GPD
bouwgebieden verloren gaan
door calamiteiten, zoals de
tsunami in Zuidoost-Azië, kun
nen genenbanken uit hun voor
raad materiaal beschikbaar
stellen." Zo heeft de Wagening
se genenbank Sierra Leone
weer uit het slop geholpen.
Door de jarenlange burgeroor
log was veel uitgangsmateriaal
van rijst verloren.
Visser: „Een deel hiervan lag
veilig opgeslagen bij ons en
wordt nu teruggebracht." Iets
soortgelijks deed een interna
tionale zaadbank in Colombia
voor bonen uit Oost-Afrika,
waarvan tijdens de genocide in
Rwanda en Burundi in 1994
veel is verdwenen.
In Afrika zijn ware avonturen
verhalen opgetekend door de
auteurs van het boek. In Rwan
da heeft een onderzoeker hoog
in de bergen en tot de tanden
bewapend zich verzet tegen
vernietiging van zijn proefvel
den met 1300 lokale variëteiten
bonen.
In Centraal Afrika zijn honderd
duizenden vluchtelingen gered
van de hongerdood door de
ontwikkeling van een cassave-
plant die overal groeit en be
stand is tegen een uit Oeganda
geïmporteerd virus. Het nieuwe
ras, volksvoedsel nummer een,
is ontwikkeld in Nigeria. De
zaailingen werden vanuit een
klein vliegtuig uitgestrooid in
het rampgebied.
Zaadbanken kunnen echter
niet altijd alles recht breien.
Schoolvoorbeeld van een ramp
is de Rode Khmer in Cambodja.
Van de duizenden soorten rijst
in het land zijn er nog maar en
kele honderden over. Vroeger
teelde een boer tientallen soor
ten op zijn akker, elk voor een
ander culinair gebruik.
Het regime van Pol Pot verving
in de jaren zeventig de ouder
wetse natte rijstsoorten door
Chinese. De rijstproductie kel
derde hierdoor met meer dan
tachtig procent. Na de val van
Pol Pot kwamen vluchtelingen
terug uit Vietnam met hun ou
de rijstsoorten. Dat kon niet
verhinderen dat d|
landrassen samer
unieke genetische
pen voorgoed ver
Zoiets heeft ook gti
andere landen die
zijn van rijstteelt.
Recenter voorbee
tan, de bakermat
gewassen als peei
van amandelen e
van vruchten alsi t
pruimen en perei
lang oorlog met d
later het bewind
maakten van het
tenschappelijk zv
het boek. De nati
lectie in Kabul is
van de mujahedir
nietigd.
Hierop togen wa;
bergen in op zoel
mogelijk zaadmo
de rassen. Tijden!
wind van de Talit
ze hun verzameli
onder huizen in
steden Ghazni en
vluchtten het lan j
keer in 2002 blee
ning vergeefse m
hadden hun min
bruikbaar gemaa
De meeste hoop
amandel, want h
tig verschillende
anten bewaard ii
verspreid over de
zaadveredelaars
len deze nu teru{
het land waar de
mie op dit momf
paverteelt voor d
le drugshandel.
van papaver doa
mijn, saffraan en
sen wordt lastig,
tare papaver brei
zoveel geld op all
Winslow.
door Johan Otten
De vos staat erom bekend, de
kraai ook, maar op de lijst van
grote rovers uit onze natuur ver
dient een op het oog onschuldig
huisdier waarschijnlijk een niet
minder prominente plaats. Een
groot onderzoek is nog gaande,
maar het zou deskundigen niet
verbazeh als de zo tevreden bij
het haardvuur spinnende huis
kat er een gewelddadig dubbel
leven op nahoudt.
Een opmerkelijke verschijning
in de bossen bij Heeze kreeg
vorig jaar landelijke publiciteit.
De kat die had huisgehouden in
een kippenhok was misschien
een exemplaar van felis silves-
tris silvestris, de wilde kat, al
lang verdwenen uit de Brabant
se natuur, maar heel misschien
op weg terug. In faunakringen
waren de reacties opgetogen.
Na een hoop sombere berich
ten leek er eindelijk weer eens
iets moois te gebeuren, een on
verwachte verrijking. Toch: al
hebben ze ieder een andere
stamboom, de verschillen tus
sen de wilde kat en een exem
plaar van onze vertrouwde
huiskat zijn op het oog zo ge
ring, dat er diepgravend onder
zoek aan te pas moet komen
om de identiteit met zekerheid
vast te stellen.
Vanwaar dan die euforie? Waar
om heeft de wilde kat in de Flo
ra- en Faunawet een bescherm
de status, terwijl een in de bos
sen rondzwervende huiskat een
prooi is die door jagers zonder
pardon óp de korrel wordt ge
nomen?
Het lijkt meten met twee ma
ten, maar daar zijn volgens de
deskundigen goede redenen
voor. De wilde kat maakt deel
uit van de wilde natuur, net als
bijvoorbeeld de vos, de das en
de hermelijn. Hoewel met na
me jagers er als de kippen bij
zijn om een vooraanstaande rol
Op de lijst van rovers neemt de kat een prominente plaats in. Foto: GPD/Frank Trommelen
op te eisen in het op peil hou
den van het natuurlijk even
wicht, oordelen natuurorgani
saties zeer terughoudend over
die claims.
Natuur is natuur. Zo'n vossen-
stand moet zichzelf kunnen re
gelen. Mocht de wilde kat zich
weer een plaats in deze contrei
en weten te bevechten, dan zal
ook dat een rechtmatige zijn.
Met de huiskat - felis silvestris
catus - is het anders gesteld.
Die geniet massaal bescher
ming als troeteldier, heeft zijn
eigen koninkrijkje en kan zich
kieskeurig te goed doen aan
door de baas geserveerde hau-
te-cuisine-maaltijden die drui
pen van de vitaminen en mine
ralen.
Met natuur heeft dat weinig van
doen. Toch bewegen veel huis
katten zich nadrukkelijk óók in
de natuur. Hugh Jansman van
onderzoeksinstituut Alterra in
Wageningen is er bezorgd over.
„Huiskatten hebben grote in
vloed op de dierenwereld. Het
zijn dieren met killerinstinct, ze
brengen de ene na de andere
muis of vogel mee. En niet al
leen dicht bij huis."
Dat is de misvatting die bij veel
kattenbazen heerst, zegt Jans
man. „Ze denken dat de kat die
's avonds de straat op gaat al
leen een blokje om loopt in de
buurt. Die dieren hebben een
veel groter actieradius. Ze gaan
de natuur in, wel tien kilometer
verderop. Ze pakken grond-
broedende weidevogels, uitge
zette hamsters, het korhoen."
Na gedane arbeid sluipen ze
verzadigd terug naar de kachel,
likken hun snorharen en doen
hun schoonheidsslaapje.
Het zou zo'n probleem nog niet
zijn als slechts een enkele huis
kat zich op die manier gedroeg.
Al blijft elk dier er een te veel als
het exemplaren betreft die op
de rode lijst van beschermde
soorten staan, en waar soms
een - kostbaar - in stand hou
dingsprogramma voor is ge
maakt; denk aan de fameuze
korenwolf, de hamstersoort die
in Zuid-Limburg dreigde uit te
sterven.
Het gaat echter niet om een en
kele huiskat. Jansman: „Het zijn
er miljoenen. Ze doen allemaal
een beetje. Tel je dat bij elkaar
op, dan is de invloed op de na
tuur enorm."
Alterra en Sovon (vogelonder-
zoek) zijn bezig met het in kaart
brengen van de weidevogelpre-
datie - de mate waarin vogels of
hun legsel ten prooi vallen aan
andere dieren -, een groot pro
ject, waarvan de resultaten over
enkele jaren bekend worden.
Het zou Jansman niet verbazen
als de huiskat dan samen met
vos en kraai op het ereschavot
gaat belanden.
Een dubieuze eer voor een dier
dat zich - naar wordt aangeno
men - niet geheel op eigen
houtje kan redden in de natuur.
„Een vrouwtje zal er haar jon
gen niet groot kunnen brengen.
Het blijft in de omgeving van de
boerderij of de woning waar het
oorspronkelijk thuishoort."
Jansman verwacht dat de uit
komsten van het onderzoek
straks wel iets teweeg zullen
brengen: de roep om maatrege
len tegen loslopende katten.
„We proberen de mensen van
de dierenbescherming ervan te
overtuigen dat katten 's nachts
binnen moeten blijven. Ook
dan hebben ze nog een prima
leven. Het besef moet doordrin
gen hoe ver ze wegtrekken en
wat ze allemaal uithalen."
Vanwege de bewustwording
zou hij het een goed idee vin
den om een tiental katten te
voorzien van een zendertje. Wie
niet kan geloven dat zijn ge
koesterde huisdier 's nachts ki
lometerslange rooftochten
maakt, moet op die manier te
overtuigen zijn.
Als het niet lukt om de kat aan
huis te binden, kan het dier
eventueel de bel worden aange
bonden. Een halsband met een
belletje: irritant voor poes,
maar voor bedreigde vogels een
mooi alarmsignaal. Toch weten
gehaaide katten ondanks deze
handicap nog steeds heel wat
slachtoffers te maken.
In Engeland is daarom een spe
ciale halsband op de markt ge
bracht, de CatAlert. Om de ze
ven seconden zendt die ultraso
ne tonen uit. Vogels horen het
geluid, de kat niet: zo gaat er
voor deze illegale jager op den
duur de lol wel af.
r ne
De Europese Unie wil de aanplant van bossen op voorm esi
bouwgronden stimuleren in het kader van de terugdrin
broeikaseffect. In het noordwesten van Europa vervulle'
ter vaak een multifunctionele functie waarbij natuuronfn'
recreatie een belangrijke plaats innemen. Voormalige I* c<
gronden worden vaak gekarakteriseerd door een hogev
dom. Dit biedt vaak een voordeel aan snelgroeiende onl
niet wenselijk zijn in een natuur- of recreatieve doelstel
Elemans heeft de ontwikkeling van de ondergroei van n(
bossen bestudeerd. Hierbij bleek dat verhoogde voedsek-
per se een negatief effect heeft op de ontwikkelingsmopfi
van de ondergroei. Als de inrichting en het beheer gerief
mindering van de voedselrijkdom en beperking van de )|0r
licht op de bosbodem dan zijn er goede mogelijkheden^, j
wikkeling van een waardevolle ondergroei. Foto: EPA
uit minder kosmoj 'el
zinnen. Het zelfstal
sium is volgens We
kenschetsen als ee
voor de gevestigde
wel het zelfstandig^
vaak wordt getypei
school voor de inti
te, komen kindere
nemers vaker op h p
gymnasium terech
ren van onder and|||
artsen, juristen en
pers. De leerlingeian
tweetalig vwo hebï) i
politische toekomt g
waar de gymnasiuidi
vaker een gevestigft
ject willen bewand li
Don Weenink onderzocht wel
ke vormen van het vwo kinde
ren van de (hogere) midden
klassen volgen: zelfstandige
gymnasia, tweetalig vwo (waar
de helft van de lessen in het En
gels wordt gegeven) en regulie
re vwo-afdelingen van scholen
gemeenschappen. Uit het on
derzoek blijkt dat het tweetalig
vwo de meeste sociale stijgers
onder de ouders van leerlingen
telt, ook in vergelijking met het
reguliere vwo. Het tweetalig
wo blijkt niet alleen aantrekke
lijk te zijn voor kosmopolitische
gezinnen uit de hogere mid
denklasse, maar ook voor kin
deren met stijgingspotentieel
