In strips levert de held
bovennatuurlijke prestaties
en wijst de mensheid de weg
naar rechtvaardigheid. In het
oude Griekenland waren het
halve goden, die net als
modernere oorlogshelden
stierven voor een hoger doel.
In het hedendaagse
Nederland zijn het
voetballers, een vermoorde
politicus en een volkszanger
die zich dood drinkt. „In
Nederland geldt: Hoe platter
hoe beter."
door Oick Hofland
Dit jaar nam Nederland af
scheid van een held: André
Hazes. De Amsterdam Are
na zat vol, de kist met het stoffelijk
overschot stond op de middenstip
en stoere binken liepen de tranen
over de wangen.
„Hazes is een heel absurde held. De
goede man heeft zich doodgedron-
ken en daar is helemaal niets held
haftigs aan. Terwijl held, daar zit iets
in van moed, van risico's lopen. Of je
een held bent, wordt vaak bepaald of
je sneuvelt voor de goede zaak. Wil
lem van Oranje, Van Speyk. Fortuyn
ook wel, maar Karremans weer
niet."
Thomas von der Dunk, cultuurhisto
ricus en publicist, zegt het zonder
enige ironie. Als types als Hazes on
ze helden zijn, dan duidt dat op een
ZATERDAG
18 DECEMBER
wSm 2004
;i
André Hazes. Foto: ANP
Theo van Oogh. Foto: EPA
Borgman: „Bij de dood van prins
Bernhard zag je dat weer heel duide
lijk: Mensen hebben het idee dat er
iets belangrijks is gebeurd en willen
daar deel van uit maken. Zo zeggen
ze het ook, letterlijk." Von der Dunk:
„Bij Hazes zag je, dat ook als je niks
presteert, je toch je five minutes of
fame (vijf minuten roem, red.) kunt
hebben door er bij te zijn. Het is de
hoop op status waar iedereen recht
op meent te hebben."
Omdat de eigen levens emotioneel
leeg zijn, gaan mensen bij dit soort
gebeurtenissen uit hun dak, vult Von
der Dunk aan. „Ineens hebben heel
veel mensen een persoonlijke relatie
met Fortuyn, met Van Gogh. Heel
veel mensen hebben het ineens over
Pim en Theo. Dat heeft iets van: Ik
was intiem, ik stond nabij de troon.
Dat is de neiging jezelf belangrijk te
maken door je vast te klampen: Ik
kende een groot figuur. Dat hele ge
doe rond Hazes, maar ook al na de
moord op Fortuyn, heeft niets met
inhoud te maken, maar veel meer
met de verhyping van de samenle
ving waardoor een sterke nadruk op
personen, op het gevoel is komen te
liggen.
Held
Daardoor kan iemand als Hazes een
held worden. Een held van het volk,
een 'working class hero', zoals Borg
man hem noemt. „Het type held dat
op handen wordt gedragen, terwijl
hij tegelijk heel dichtbij je staat. Hij
heeft tegenslagen gehad zoals ieder
mens in het leven ontmoet, hij heeft
die toch maar mooi overwonnen en
hij heeft ook nog iets bereikt. In ze
kere zin is Hazes een held tegen de
eenzaamheid. Een van de basale ge
voelens van de moderne mens is dat
hij zich op beslissende momenten
eenzaam voelt. Hazes laat zien dat je
niet de enige bent, hij is het symbool
van een gedeeld lot."
Het Nederlandse type held heeft
vooral te maken met onze samenle
ving en onze cultuur, zegt Borgman.
„Daarin is held zijn namelijk een
probleem. Amerikanen bijvoorbeeld
zijn daar veel eenvoudiger in, die
kunnen iemand enorm vereren, op
een voetstuk plaatsen, maar Neder
landers willen toch liever gewone,
aanraakbare mensen."
Volgens Von der Dunk zijn wij inder
daad geen volk van ware helden.
Daarvoor hebben we te veel schuld
gevoelens, over de Tweede Wereld
oorlog bijvoorbeeld. Daarom is Anne
Frank een held, een icoon gewor
den. Het is een vorm van compensa
tie, omdat we het zelf niet waren.
„Voetballers heten godenzonen, ter
wijl hun aantrekkingskracht juist is
dat ze heel gewoon zijn. Ze geven
ons de illusie dat we het eigenlijk zelf
ook hadden kunnen zijn. Als voet
ballers geen hamburgers aten, maar
alleen copieuze diners met veel kavi
aar naar binnen sloegen, zouden ze
het ook niet zijn, maar. Hazes met
zijn ontelbare biertjes en knakworst
jes, ja, dat vinden we geweldig, daar
kunnen we ons in herkennen."
De hedendaagse Nederlandse held is
vooral de man of vrouw die bij rijn
begrafenis mensenmassa's op de
been en voor de buis krijgt. Dat is
nimmer een groot denker, schrijver
of kunstenaar, geen zuster Theresa,
enorme onzekerheid in dit land, op
een ongrijpbaar onbehagen. „Ne
derland", zegt hij, „stond model
voor de wereld, we dachten dat heel
Europa een soort Nederland zou
worden, maar het blijkt een combi
natie van België, Duitsland en Italië.
We vragen ons af: Wat is Nederland
eigenlijk? Wie zijn wij en wie is de
ander? We weten het niet meer, we
lijken het spoor bijster. Nu de ang
sten naar boven komen, blijken we
geen kosmopolieten, geen baken
van verlichting voor de wereld."
Hij citeert zijn vader, ook historicus:
Als Fortuyn inderdaad onze aller
grootste held zou zijn, dan rijn wij
een volk van debielen, zei professor
Von der Dunk. „Wij zijn enorme na
velstaarders geworden. In zo'n toe
stand van angst en onzekerheid wil
len we ons graag identificeren met
iets of iemand die wij nog als typisch
Nederlands beschouwen. Nou, Ha
zes is absoluut héél Nederlands, en
Fortuyn ook: Grote bek."
Hoe anders is dat met Superman.
Als de wereld ten einde raad is, ver
schijnt hij als enig mogelijke redder.
Niets gewoon, wij mensen kunnen
in de verste verte niet wat hij kan.
Zoals het een echte held betaamt,
rekent hij af met boeven en wijst ons
de weg naar rechtvaardigheid.
Door de eeuwen heen heeft de mens
grote behoefte gehad aan zulke hel
den. Voor een deel, omdat het leven
dat we leiden niet is zoals we vinden
dat het zou moeten zijn. Dat tekort
willen we goed maken en helden la
ten zien dat het kan, dat er iets an
ders mogelijk is. Die wens is nooit
veranderd, het type held wel.
Menig socioloog, psycholoog en his
toricus viel het op, dat vanaf eind ja
ren negentig meer en meer topvoet-
ballers en topmanagers op de om
slag van de ene na de andere glossy
verschenen. Ze zagen dat bij deze
moderne helden het persoonlijke
belangrijker is geworden; ze passen
in de feestcultuur, zijn extravert,
stralen een zeker hedonisme uit en
vieren vaak het eigen lichaam.
In de verste verte lijken ze niet meer
op de oude, klassieke helden. Zeker
niet in Nederland. „Nee, daar hoefje
hier niet mee aan te komen", con
stateert Von der Dunk. „In Neder
land geldt: Hoe platter hoe beter. Wij
hebben liever Hazes dan Hirsi Ali."
Harry Mulisch is geen held, Rem
Koolhaas ook niet. Die hebben al
leen faam bij een kleine
groep, die niet zo aan
heldendom hecht. „Er
rijn nu eenmaal hel
den voor verschillen
de groepen", zegt filo
soof/theoloog Erik
Borgman. Hij is direc
teur van het Heyendaal
Instituut in Nijmegen, een onder
zoeksinstituut voor wetenschap, the
ologie en cultuur.
„Het idee dat er één volk zou be
staan, is onzin. Het is wel zo, dat een
andere groep mensen de dienst uit
maakt dan pakweg twintig jaar gele
den. De commerciële televisie wordt
bijvoorbeeld niet geleid door men
sen met culturele pretenties. Nu is
het een fatsoenlijk idee: wij laten
zien wat mensen willen. Dat is in de
plaats gekomen voor religie, kerk en
maatschappèlijke organisaties, die je
veel meer het gevoel gaven dat je er
gens bij hoorde, dat je iets goeds
deed voor de samenleving en dat het
daardoor misschien nog wel goed
kwam met de wereld. Die klassieke
manier, bij een beweging horen, is
verdwenen. Tegenwoordig denken
mensen veel minder dat ze iets aan
hun eigen leven en de samenleving
kunnen veranderen.
Superman. Foto: CPD
Gevoel
Het gaat momenteel vooral om het
gevoel. Dus als je nu nog onderdeel
van de geschiedenis wilt rijn, en dat
willen heel veel mensen, constateren
Borgman èn Von der Dunk, kan dat
niet meer via een beweging, maar
moet je er bij rijn als er voor jouw
gevoel iets belangrijks is gebeurd. De
tv bepaalt voor een groot deel of iets
belangrijk is.
Fortuynaanhangers tijdens een bezinningstocht door Rotterdam. Foto: GPD
maar iemand die zegt wat-ie denkt
of zingt wat-ie voelt.
Von der Dunk: „In Nederland heerst
een taboe op elite, op opleiding. Wij
willen helden uit het gewone volk.
Voetballers, Hazes, Fortuyn. Wij
moeten het idee hebben, dat we het
zelf ook hadden kunnen zijn.
„Bij de Tokkies, de nieuwe zotheid,
zie je het ook weer: Gewone mensen
die toch iets bijzonders rijn. Het lijkt
of dat is begonnen bij de moord op
Fortuyn, maar je zag het al bij Big
Brother. Dat ging helemaal nergens
over, maar voor de massa waren het
helden die we allemaal een beetje
zijn of hadden willen zijn."
Als er iets is, dat dit zichtbaar heeft
gemaakt, dan is het wel de verkie
zing van De Grootste Nederlander,
stelt Erik Borgman. „Klassieke hel
den zijn geen aansprekende perso
nen meer in deze tijd. Willem van
Oranje, die uit het niets een land
heeft geschapen, verliest het van
Fortuyn. Nederland is nu meer een
dramademocratie.
„Er moet meteen iets veranderen,
iets worden opgelost, het mag niet te
lang duren. Fortuyn
straalde die moge
lijkheid tot snelle
verandering uit en
scoorde daarmee
enorm onder wat we
dan het gewone volk
noemen. Hij is overi
gens wel veel meer
een oorspronkelijke
held dan Theo van
Gogh, want die is
door de media tot
held gemaakt. Hij is
tot held van het vrije
woord uitgeroepen,
maar dat is een con
structie achteraf."
Helden weerspiege
len het probleem van
onze samenleving.
Dan komt Borgman r mrv
tot de volgende com- A*aan Hlrsl A|L Fot0: CPD
binaties: Hazes-een-
zaamheid, Fortuyn-wens tot snelle
verandering, Van Gogh-idee van vrij
heid, Hirsi Ali-bovenmenselijke in
spanningen voor een betere wereld.
Borgman: „Hirsi Ali doet iets wat
mensen van belang vinden op een
bijna bovenmenselijk niveau. Ze
heeft inhoud, ze heeft een visie en
bovendien kunnen mensen zich met
haar identificeren door de manier
waarop ze moeilijke omstandighe
den weerstaat."
Zij is de ware, klassieke held. „Zij be
lichaamt iets dat in Nederland al ge
schiedenis is: identificatie met een
strijd die Nederlanders hebben moe
ten voeren, of hun ouders. Daarmee
is zij een postmoderne held. Hirsi Ali
belichaamt echt wat ze wil."
„Om in Nederland een held te zijn,
moet je in elk geval belichamen wat
je wilt rijn. Op rijn manier beli
chaamde Hazes het menselijk lot,
het menselijk tekort en zijn liedjes
belichamen dat ook. Hij is wel een
held in de zin van dat hij iets heeft
doorstaan, maar geen held zoals
Hirsi Ali, die persoonlijke opofferin
gen brengt voor een hoger doel."
Verslaafde aan
drugs wapent zich
tegen duivelse
verleidingen
heeft zijn derde
filmhoofdrol
al achter de rug