WETENSCHAP
De voordelen van de scheiding der seksen
Het leuke van schimmels? Je kunt
er van leven en er
aan dood gaan
Ziekten opsporen door ademtest voor mieren
Ruim 1000 jaar oude botten
koninklijke corgi ontdekt
Broedtijd vogels
landstormen steeds groter
Probleem voor gezondheid
insectenplaag
Virus tegen
VRIJDAG 30 APRIL 2OO4
v Peter de Jaeger
||sjes spelen samen met pop-
op hun kamer, terwijl de
^ens buiten voetballen. Later
Ujn de vrouwen samen naar de
en mannen duiken de kroeg
leze scheiding der seksen
it ook voor in de dieren we
en heeft grote voordelen.
logen spreken over seksuele
regatie. Dit fenomeen is be
id bij een scala aan dieren,
iërend van ijsberen en chim-
isees tot albatrossen en
idshaaien. Het meeste on-
zoek is gedaan onder hoef-
en die leven in kuddes,
ijn verschillende verklarin-
q voor het uiteen vallen in
Cepen. Zogende moeders klit-
- bij elkaar omdat ze een ho-
kwaliteit voedsel tot zich
iten nemen. Een andere
L gelijke reden is dat vrouw
met jongen meer risico lo-
en daarom veilig bij elkaar
derde verklaring houdt het
ten verschil in energiever-
lik tussen mannetjes en
uwtjes. Mannetjes zijn veelal
ever en willen steeds verder
ken, terwijl de vrouwtjes
;er blijven liggen.
ileen Ruckstuhl van de uni-
lliteit in Cambridge leidt een
inie naar diergroepen van de-
m de sekse. Haar groep bestu-
rt dertig verschillende soor-
hoefdieren. „Verschil in ac-
leit is de belangrijkste reden
de mannetjes en vrouwtjes
rte groepen vormen. Dat
t vanzelf", laat de onderzoe
weten.
scheiding komt vooral voor
;r een verschil is in grootte
;en beide seksen. Uit com-
lergegevens van dertig hoef
poorten blijkt dat vanaf een
ichil in schofthoogte van
De scheiding der seksen in de mensen- zowel als de dierenwereld heeft grote voordelen. Foto: GPD/Harry Verkuylen
twintig procent er een neiging
bestaat tot segregatie", zegt
Ruckstuhl. Dat verklaart waar
om spiesbokken en zebra's ge
mengd bij elkaar klitten, daar
bestaat onderling nauwelijks
verschil in afmetingen. Terwijl
bij de steenbokken het manne
tje tot twee keer zo groot is dan
het vrouwtje. Die leven van
jongs af aan wel gescheiden.
Maar hoe zit dat met andere
dieren? Tijdens een recente bij
eenkomst van biologen over dit
onderwerp, georganiseerd door
Ruckstuhl in Cambridge, kwa
men interessante feiten boven
tafel. „Segregatie kan soms fa
taal zijn", aldus de biologe.
„Bij zowel de albatros als de
stormvogel kiezen beide seksen
voor een eigen jachtgebied
waar ze hun vis halen. De man
netjes blijven dicht bij de kust,
en de vrouwtjes foerageren öp
open zee. Het visgebied van de
vrouwtjes overlapt echter dat
van de oceaanvisserij, waardoor
de vogels verstrikt kunnen ra
ken in de lange lijnen. Dit ver
klaart de dramatische daling
van deze zeevogels."
Andere studies tonen dat op de
Afrikaanse savannen dieren ook
vaak gescheiden leven. Giraffen
knabbelen aan dezelfde bomen,
maar doen dat op verschillende
hoogtes. De mannetjes nemen
de hoogste bladeren en laten de
lagere hangen voor de vrouw
tjes. „Het is een kwestie van
eten of gegeten worden",
meent Ruckstuhl.
Zo leeft de koedoe, een anti
loop, eveneens in groepen met
seksegenoten. Reden is dat de
grote mannetjes moeten oppas
sen voor leeuwen, en de veel
kleinere vrouwtjes hebben
vooral luipaarden te vrezen. De
groepen komen in leefgebieden
voor waar er voor hen weinig
vijanden zijn te vinden.
Segregatie heeft ook te maken
met veiligstellen van de voort
planting. Dat blijkt onder meer
uit onderzoek onder de bonte
vliegenvanger aan het Neder
lands Instituut voor Oecolo-
gisch Onderzoek (NIOO) in He-
teren. „De mannetjes keren in
het voorjaar een week eerder
terug naar ons land. Zij zoeken
een geschikt hol in een boom
waar het vrouwtje haar nest kan
maken. Het vrouwtje kiest bij
aankomst de beste nestruimte
en het bijbehorend mannetje",
zegt onderzoeker Piet Drent.
Bij korhoenders wordt er door
de sierlijke mannetjes beurte
lings gedanst, terwijl de vrouw
tjes vanaf de zijlijn toekijken en
hun keuze maken. Bij de kool
mees is het zelfs zo dat - los van
de partnerkeuze - het vrouwtje
in staat is om het geslacht van
haar kroost te bepalen. „Bij
grote competitie is het handig
om zoons te krijgen, bij weinig
competitie hebben dochters de
voorkeur, want die kunnen dan
weer voor meer nakomelingen
zorgen."
Ook bij mensapen komt segre
gatie alleen voor in paringstijd.
Groepen mannelijke chimpan
sees kammen gezamenlijk hun
territorium uit op zoek naar in
dringers, maar bovenal op zoek
naar ontvankelijke vrouwtjes
waar ze onderling om vechten.
Het voortdurend samen klitten
van mannen en vrouwen bij de
mens blijft een mysterie, maar
heeft wellicht zijn biologische
basis in het zoeken naar een ge
schikte partner.
Dat de huidige Britse koninklij
ke familie fan is van het hon
denras corgi was al enige tijd
bekend. Een ontdekking van de
universiteit van Cardiff wijst
echter uit dat de Britse monar
chen wellicht ruim duizend jaar
geleden het herdershondje al in
hun residentie hielden.
Archeologen van de universiteit
hebben in Wales beenderen uit
de 9de eeuw opgegraven die
missschien toebehoren aan de
eerste corgi die als koninklijk
huisdier werd gehouden. De
botten werden gevonden bij
een oud koninklijk onderko
men in de Brecon Beacons, een
heuvelachtig gebied in het zui
den van Wales.
„We hebben een voorpoot ge
vonden van een hond die onge
veer zo groot was als een corgi
en die, zo denken wij, weieens
een zeer geliefde koninklijke
kompaan geweest kan zijn", zei
onderzoeksleider Alan Mulville
van de universiteit van Cardiff.
Volgens experts was het gevon
den koninklijke onderkomen,
een paalwoning in het Llangor-
se-meer, de residentie van de
koning van Brycheiniog, een
koninkrijk in Wales, en dateert
zij uit omstreeks 890 na Chris
tus. De woning is de oudste ko
ninklijke residentie die ooit in
Wales is gevonden.
De archeologen hebben de
Corgi Club van Wales gevraagd
de botten van het gevonden
dier te vergelijken met die van
andere oude skeletten. „Het
mag geen verrassing heten dat
de club erg opgetogen is over
het mogelijke bewijs dat de
soort al 1200 jaar geleden werd
gehouden door koninklijke fa
milies", aldus Mulville.
Het kortpotige hondenras is in
Groot-Brittannië altijd gebruikt
om schapen te hoeden. 'Corgi'
is de vertaling van 'hond' in het
de Keltische taal Gaelic. AP
Alle vogels leggen eieren. Maar waarom doen sommige soorten er
tien dagen over om ze uit te broeden, terwijl andere weken of zelfs
maanden zitten te wachten op het uitkomen van hun kuikens? De
ze vraag fascineert biologen al tijden en een volledig antwoord lijkt
nog altijd niet in zicht. Rond de jaren '50-'60 van de vorige eeuw
waren de Amerikaan Alexander Skutch en de Engelsman David
Lack geboeid door de verschillen tussen zangvogels uit de tropen
en zangvogels uit gematigde streken. Ze zagen dat legsels van tro
pische vogels vaak kleiner zijn dan legsels van vogels in Noord-
Amerika en Europa. Ook vonden ze dat tropische soorten langer
over het uitbroeden van hun eieren doen, en dat terwijl in de tro
pen nesten veel vaker worden leeggeplunderd door roofdieren.
Het werk van Skutch en Lack heeft een belangrijke basis gelegd
voor de huidige dierecologie en met name voor het denken over li
fe history evolutie. Die theorie neemt aan dat als gevolg van na
tuurlijke selectie biologische beslissingen worden geoptimaliseerd.
Een voorbeeld van zo'n beslissing is het antwoord op de vraag van
een vogelmoeder: hoeveel eieren zal ik leggen? De theorie stelt dat
evolutionaire beslissingen het gevolg zijn van een kosten-baten
analyse. De oudervogel'weegt af hoeveel hij/zij investeert in het
heden (huidige voortplanting) en hoeveel in de toekomst (eigen
overleving en toekomstige voortplanting).
i
bte zandstormen uit het noorden van China en Mongolië vor-
_jn een steeds groter probleem voor de volksgezondheid en het
ueu in Azië. De milieuorganisatie van de Verenigde Naties, de
IEP heeft hiervoor gewaarschuwd.
n opzichte van vijftig jaar geleden komen grote zandstormen vijf
êr vaker voor. De stormen absorberen giftige dampen van de
kre industrie in China en veroorzaken veel overlast, verlies van
festen en vee en ademhalingsproblemen bij mensen. Tachtig
leent van alle natuurrampen gebeurt in Azië.
efij zijn verontrust over de groei van milieuproblemen. Zij gaan
.Jirbij alle politieke grenzen en bedreigen de grote natuursyste-
jn", aldus UNEP-directeur Klaus Töpfer. ANP
|ussen zijn een beter middel
[en insectenplagen dan che-
bche bestrijdingsmiddelen,
vallen namelijk alleen de te
^trijden soort aan en laten de
Pt van het dierenleven met
it, zo claimt het onderzoeks-
m van George Boettner van
University of Massachusetts
irAmherst. Boettner heeft om
beginnen een virus geïso-
i |rd ter bestrijding van de bas-
(rdsatijnvlinder (Euproctis
rysorrhoea). De rupsen van
soort doen sterk denken
(i de bekendere processie-
-^bsen (Thaumetopoea proces-
J inea). Er zijn er soms veel te
ïl van, en hun haren roepen
dermate heftige allergische re
acties op dat mensen er aan
dood kunnen gaan. In de vorige
eeuw hebben minstens twee
onderzoekers hun interesse in
bastaardsatijnvlinders niet
overleefd. Het bestrijdingsmid
del is een zogeheten baculovi-
rus, dat in Europa natuurlijk
voorkomt onder de rupsen. De
onderzoekers hebben een hoe
veelheid van dit virus geïso
leerd, het vermengd met water
en melasse (om het een beetje
kleverig te maken) en er enkele
bomen mee besproeid. Binnen
een paar weken was vijftig tot
tachtig procent van de rupsen
populatie dood.
or Helma van den Berg
blauwe boterham belegd
witte pluche. Een voet-
n|immel of darminhoud van
vogel. In het Centraal Bu-
lu voor Schimmelcultures
IS) in Utrecht zijn ze er dol op.
:ot op schimmels en het ont-
ilen van hun geheimen. Por-
van een ioo-jarig instituut.
>r de Utrechtse mycoloog
immeldeskundige) Rob
ison is niets zo fascinerend
schimmels: „De ene soort
takt antibiotica. Een andere
lakt lekkere kaas en wijn. Een
inrde bederft voedsel. Een vier-
maakt je ziek of is zelfs le-
nsbedreigend."
lar schatting zijn er wereld-
jd zo'n anderhalf miljoen
Jtimmelsoorten. Een kleine
,5t).000 daarvan zijn beschre-
Ji en zo'n 50.000 soorten wor-
fi in het CBS als 'diamantjes'
Waard en gekweekt. Samson:
h daarmee is ons instituut
iek. Het heeft de grootste
njiimmelcollectie ter wereld."
ti rondgang door het 100-ja-
p CBS in de Utrechtse Uithof
Int gebogen hoofden boven
;j:roscopen. Geconcentreerde
zichten achter beeldscher-
in. Honderden meters boe-
iin de bibliotheek. Labora-
i en kamers vol schimmels,
Boterhammetje dat in een schooltas is achtergebleven. Foto's: GPD/Marc van der Kort
zwammen en gisten in buisjes
en diepvrieskasten.
„Schimmels worden in onze sa
menleving een steeds belangrij
ker item", zegt Samson. „Ze
zijn voor de industrie waarde
vol. Maar ze zijn ook lastig. Kijk
maar eens wat voor ellende ze
alleen al in de bouw aanrich
ten. Van huiszwam tot sick
building. In Hawaii onderzoe
ken we nu zelfs een groot hotel,
een wolkenkrabber vol schim
mels, met een schade van zeker
150 miljoen dollar."
In The Atlas Of Clinical Fungi
van het CBS zijn veel schim
mels beschreven en afgebeeld.
De eetbare en giftige, zoals pad
destoelen. De 'goede', waaraan
de mensheid penicilline, Franse
kaas en de witte was (enzymen)
heeft te danken. De 'vervelen
de', die huidproblemen, infec
ties en plantenziekten met zich
meebrengen. De gevaarlijke,
die miskramen en koudvuur
Een sinaasappel die te lang heeft gelegen.
kunnen veroorzaken. Tot en
met de levensbedreigende
Cryptococcus neoformans, een
gist die vooral voor mensen
met een verlaagd immuunsys
teem dodelijk kan zijn. Onder
hen zijn mensen die een trans
plantatie hebben ondergaan,
leukemie- en aidspatiënten.
Het CBS staat met drie poten in
deze wereld. Adviezen en on
derzoek in opdracht, de ver
koop en beheer van schimmels
voor industrie en onderzoek, en
wetenschappelijk onderzoek.
Samson: „Voor advies worden
we bijvoorbeeld bij een depot
gehaald met negen kilometer
Daarmee kan het CBS ook het
lot van een internationale on
derneming of handel bepalen.
Besmette producten mogen
Europa niet in of uit, al hangt
daar een prijskaartje van mil
joenen euro's aan. Buiten de
landsgrenzen is het CBS daar
door beroemd en gevreesd.
In eigen land kent vooral de in
dustrie het CBS, omdat hier
menige schimmel als kostbaar
fabrieksgeheim wordt bewaard
en gekoesterd.
Ook de medische wereld komt
hier over de drempel, bijvoor
beeld voor de schimmel Toly-
pocladium die het immumsys-
teem versterkt en een uitkomst
kan zijn bij transplantaties. Bij
de doorsnee NWerlander is het
CBS ('is dat niet het Centraal
Bureau voor de Statistiek?') veel
minder bekend.
Dat gaat veranderen, zegt Sam
son: „Nu het CBS in de Uithof
zit, willen we veel meer aan de
weg timmeren, met nieuw in
novatief onderzoek en via inter
net, als een soort uitgeverij
waar je alles over schimmels en
gisten kunt vinden.
Ter ere van het eeuwfeest laat
het CBS op 13 en 14 mei ook
van zich horen. Die dagen zijn
voor een internationaal, twee
daags schimmelcongres in Am
sterdam en rondleidingen langs
de collecties in Utrecht.
door Ron Buitenhuis
Wetenschappers werken hard
aan een ademtester waarmee je
de gezondheid van mensen kunt
meten. Gassen in onze ademha
ling duiden vaak op bestaande
of dreigende ziekten. Maarten
van Herpen (28) bouwde aan de
universiteit van Nijmegen een
laserapparaat waarmee je zelfs
de adem van een mier kunt me
ten.
Dat met die mieren was in feite
een wetenschappelijk geintje.
Maar op die manier kwam hij
er toevallig achter dat een mier
maar één keer in de twee minu
ten ademhaalt. Iets dat biolo
gen al langer vermoedden,
maar nooit eerder was aange
toond. „Frappant hè", zegt Van
Herpen. „Dat verklaart wellicht
ook waarom mieren zelden ver
drinken als je ze in de wastafel
wegspoelt."
Het ging Van Herpen natuurlijk
niet om die mieren, als kersver
se fysicus wilde hij de Optical
Parametric Osciliator (OPO)
perfectioneren. Het apparaat
dat met laserlicht gassen kan
meten, bestaat al langer maar
tot nu toe konden alleen gassen
worden gedetecteerd die rea
geerden op infrarood licht met
een golflengte van 3 tot 4 mi
crometer (3000 tot 4000 nano
meter).
Van Herpens laser signaleert
ook gassen die reageren op
licht met golflengtes van 4 tot 5
micrometer. Zodoende zijn nu
bijna alle bekende gassen te de
tecteren en te meten.
De nieuwe laser kan in de toe
komst worden gebruikt om een
ademtester te bouwen waar
mee je de gezondheid van men
sen kunt meten. Gassen in de
ademhaling duiden namelijk
vaak op bestaande of dreigende
ziekten. Een ademtester zou het
huidige bloedonderzoek deels
overbodig kunnen maken. Ook
zou een arts op deze manier
binnen twee tot drie minuten
een diagnose kunnen geven, in
plaats van zijn patiënt drie tot
vijf dagen te laten wachten op
de uitslag van het bloedonder
zoek.
Van Herpen: „Mensen die te
maken krijgen met beschadigde
cellen hebben heel veel ethy-
leen in hun adem. Als je proef
personen onder een hoogtezon
legt (waardoor de huidcellen
beschadigen), dan kun je bin
nen drie tot vier minuten de
ethyleen in de adem meten. Zo
hebben astmalijders hoge con
centraties stikstofmonoxide
(NO) in hun adem, terwijl je uit
de hoeveelheid koolmonoxide
kunt aflezen of patiënten met
taaislijmziekte op het punt
staan een aanval te krijgen. Als
je dat vooraf kunt meten, hoef
je als patiënt misschien niet
meer elke dag medicijnen te
nemen, maar kun je heel ge
richt preventief slikken."
De jonge wetenschapper is
maar wat trots op zijn laser-
blaastest. Lachend vertelt hij
dat hij de houder van een heus
wereldrecord is. Nooit eerder
kon iemand zo'n lage concen
tratie ethaan meten. Van Her
pen speelde het klaar om in een
ruimte met honderd miljard
delen lucht, net dat ene deeltje
ethaan aan te tonen. Dat is zo
iets als net die ene persoon vin
den tussen alle mensen op deze
aarde.
Nu er een laser is die nagenoeg
alle gassen kan meten, kunnen
collega-onderzoekers van Van
Herpen aan de slag om uit te
vinden welke ziekte met welk
gas correspondeert. Van een
aantal ziekten is het bijbeho
rende ademgas reeds bekend,
maar eer alle afzonderlijke gas
sen en eventuele combinaties
zijn onderzocht, zijn we waar
beschimmeld archief. Of we
krijgen monsters van beschim
melde levensmiddelen of
grondmonsters."
Met dna-onderzoek kan het
CBS snel en precies uitsluitsel
geven over de aard van het
schimmeltje en vertellen hoe
dat moet worden aangepakt
De adem van een mier is te meten
schijnlijk vijf jaar verder.
„Het uiteindelijk doel is dat
straks in alle ziekenhuizen en
huisartsenpraktijken zo'n
ademmeter staat, als onder
steuning van de medische dia
met een nieuw laserapparaat. Foto: GPD/Ben Steffen
gnose", aldus Van Herpen, die
vorige maand als laserfysicus is
begonnen op de researchafde
ling van Philips in Eindhoven.
„De ademmeter zal het bloed
onderzoek nooit helemaal over
bodig maken. Aan bloed kun je
nog altijd meer aflezen dan aan
adem, maar het zou wel een ge
weldig hulpmiddel zijn voor
snelle diagnoses."
