BUITENLAND
Amerikanen
in Irak kiezen
voor overleg
ii
VS-ambassadeur in Irak kan goed zwijgen
- mm
Nieuw boek over Bush biedt voer voor oppositie
'Hij stopte me in de kooi om me te beschermen'
Vanunu heeft geen spijt
Onderhandelingen kans geven
Srebrenica was genocide
Holocaust herdacht
Israël dreigt
Hamas in Syrië
aan te vallen
Tien verdachten gepakt
bij invallen Britse politie
Proces
Dutroux
auto's met
sieven Riyad
3e Saudische autoritei-
;n gisteren op een
en noordoosten van
;tad Riyad twee auto's
jsieven gevonden. Dit
e werden ook al drie
n met meer dan vier
icplosieven aangetrof-
yee auto's stonden bij
nestation. De explo-
iren verstopt onder
I g groente en fruit. De
ïg rschafte verder geen
II heden. Vorig jaar wer-
,j rad twee aanslagen
lommen gepleegd,
1 mensen omkwamen.
S compromis
iondwet'
17
Jj De nieuwe Spaanse
is >aat mogelijk akkoord
»i lorstellen voor de Eu-
ondwet. Minister van
is idse zaken Moratinos
33 n in een interview
lad El Pais dat zijn
in jch de nieuwe
■3 irdeling zal accepte-
jc s een doorbraak, want
i? as een van de grootste
p okken. Nu heeft Span-
lï rvenredig grote vinger
'i bij het voorbereiden
|j iese wetten.
dinsdag 20 APRIL 2004
bagdad-najaf/anp-rtr-afp -
Amerikaanse militairen in Irak
hebben het middel van overleg
met de opstandelingen aange
grepen om te proberen de span
ningen te verminderen. Met lo
kale leiders in het soennitische
bolwerk Fallujah bereikten zij
gisteren een akkoord over onder
meer gezamenlijke patrouilles
met Iraakse veiligheidstroepen.
Ook werden zij het eens over de
toegang van gewonden tot zie
kenhuizen, het verbranden van
doden en amnestie voor dege
nen die zware wapens inleveren.
De Amerikaanse troepen die
zich rond Najaf bevinden, heb
ben besloten die sji'ietische
heilige stad voorlopig niet bin
nen te vallen. Het leger wil eerst
onderhandelingen met de radi
cale sji'ietische leider Muqtada
al-Sadr en diens aanhang een
kans geven, alvorens te probe
ren hem gewapenderhand op
te pakken. De coalitietroepen
hadden vorige week aangekon
digd al-Sadr dood of levend in
handen te willen krijgen.
Al-Sadr heeft zijn volgelingen
opgeroepen de aanvallen op
Spaanse militairen in Irak te
staken. Die oproep volgde op
het besluit van de nieuwe pre
mier José Luis Rodriguez Zapa-
tero, de Spaanse troepen zo
snel mogelijk terug te trekken
uit Irak. De radicale geestelijke
riep andere landen met troepen
in Irak op, het Spaanse voor
beeld te volgen „om het leven
van hun militairen te sparen".
De nieuwe Spaanse minister
van buitenlandse zaken Morati
nos ontkende gisteren dat
Spanje was gezwicht onder
druk van het terrorisme. De te
rugtrekking heeft volgens hem
uitsluitend te maken met het
feit dat in Irak geen massaver
nietigingswapens zijn gevon
den.
Spanje zal zijn 1300 manschap
pen in Irak geleidelijk terugha
len, wat naar schatting een
maand gaat duren. De Ameri
kaanse president Bush heeft
Zapatero telefonisch laten we
ten de Spaanse terugtrekking
uit Irak te betreuren.
new york/anp-afp-rtr - John
Negroponte is gisteren uitgeko
zen als eerste Amerikaanse am
bassadeur in Irak sinds de om
verwerping van het regime van
Saddam Hussein. Hij heeft de
naam een loyale, efficiënte di
plomaat te zijn die in een mum
van tijd maximale resultaten
weet te bereiken. De handige,
zacht sprekende Negroponte
komt aan het hoofd te staan
van de grootste Amerikaanse
ambassade ter wereld, met
3000 man onder zich.
Negroponte maakte diploma
tiek naam in Vietnam, waar hij
collega's in buitenlandse dienst
imponeerde door zich de taal
eigen te maken. Hij beheerste
die zo goed, dat Henry Kissin
ger onder president Richard
Nixon hem uitkoos om de ge
heime onderhandelingen te lei
den.
Zijn loopbaanverleden bracht
hem in problemen toen minis
ter van buitenlandse zaken Co
lin Powell hem overhaalde am
bassadeur bij de Verenigde Na
ties te worden. Toen rezen er
vragen over zijn rol in Midden-
Amerika tijdens het hoogtepunt
van de Koude Oorlog. Negrop
onte werd in 1981 ambassadeur
in Honduras. De VS leverden
toen een controversiële strijd
tegen de Sovjetunie in buur
land Nicaragua. De steun van
toenmalig president Ronald
Reagan aan de rebellen die
vochten tegen de marxistische
Sandinisten bracht hem dicht
bij een val als president.
Volgens critici was de veeltalige
Negroponte nog het best in
zwijgen. Zij beschuldigden hem
ervan toezicht te hebben ge
houden op de bewapening van
de Contra-rebellen in Nicara
gua, terwijl hij zijn ogen sloot
voor de moorden en martelin
gen door het militaire regime
van Honduras.
Toen Powell hem in 2001 over
haalde af te zien van een lucra
tieve bestuursfunctie bij een
grote Amerikaanse uitgeverij en
de VN-post te accepteren,
kwam dat verhaal weer boven.
Tijdens hoorzittingen in de Se
naat over zijn nominatie, zei
toenmalig senator en huidige
presidentskandidaat John Kerry
dat Negropontes rol in Midden-
Amerika 'grondig onderzocht'
moest worden. De aanslagen
van 11 september 2001 in de
Verenigde Staten voorkwamen
echter een politiek gekibbel
over zijn nominatie en de Se
naat ging enkele dagen later ak
koord met zijn benoeming.
Bij de Verenigde Naties verte
genwoordigde Negroponte de
VS in de Veiligheidsraad toen
Washington internationale
steun kreeg voor de oorlog in
Afghanistan. Vorig jaar lukte
hem dat niet voor de oorlog in
>n geen
ig mate
[j on - De Amerikaanse
18 illary Clinton heeft
J.3 n het vice-president-
53 echtgenote van de
'4 ;e Democratische pre-
I Clinton voelt er niets
9 ;ich als zogeheten
?2 nate naast de Demo-
presidentskandidaat
52 y te scharen. In een
met de Amerikaanse
[8 iC benadrukte de top-
17 it ze wel een enthou-
anger van Kerry is.
2
iz Europa
vervuild
!o Het milieu in Oost-
33 weliswaar verbeterd,
33 nog veel meer te
16 opees commissaris
(milieu) heeft dat
ezegd, twaalf dagen
e meeste Oost-Euro-
en tot de Europese
reden. Wallström
Oost-Europese rege-
n milieu-uitgaven
pschroeven tot 2 3
an hun begrotingen.
7 it betreft afval en ver-
7) bben sommige lan-
t eel werk te doen.
in gedode
verminkt
j'S Onbekenden hebben
3) it van zondag op
5. het lijk verminkt van
se politieman die om
5) kwam bij de zelf-
ie van een groep ver-
ran de aanslagen van
3J ladiozender Cadena
htte gisteren dat het
3^1 'an de 41-jarige Tor-
s verbrand. In het
5' 1 de politieman stak
1, g voorwerp, aldus Ca-
3 Ook de grafsteen is
3' ;d. Zeker twee perso-
i en bij de grafschennis
1 zijn geweest.
v,
'netting bij
beschoten
3 1 Palestijnse raket is
d! ld ontploft in de jood-
3'! etting Nisanit in het
3''van de Gazastrook.
3, nisten liepen daarbij
3' wondingen op. Eerder
s|(was ook al een kolo-
7 |sanit gewond geraakt
ketaanval. Radicale
in schieten vaker ra-
op joodse nederzettin-
dorpen en steden net
rens in Israël.
liren vast
eekpartij
Twee Amerikaanse
1 zijn gisteren in Duits-
geleid in verband met
lijke steekpartij bij een
ik in Wiesbaden. Daar
ondagmorgen vroeg
rige Italiaan doodge-
1 drie mannen van 19,
ïrnstig verwond. De
resteerde na het inci-
23-jarige Amerikaan,
ende een 18-jarige sol-
nover de militaire po-
ij degene was die het
en had getrokken.
den haag/anp - In Srebrenica is
in 1995 wel degelijk genocide
(volkenmoord) gepleegd. Dit
heeft het Joegoslavië-Tribunaal
gisteren voor het eerst vastge
steld in een definitief vonnis.
Tegelijkertijd werd de straf van
de Bosnisch-Servische generaal
Radislav Krstic verlaagd van 46
jaar naar 35 jaar. Volgpns de
Kamer van Beroep was Krstic
geen onderdeel van de 'ge
meenschappelijke criminele
onderneming' om volken-
moord te plegen onder de mos
lims van Srebrenica.
Ook deelde de generaal de niet
de 'genocidale intentie' om de
Bosnische moslims geheel of
gedeeltelijk uit te roeien, zoals
de rechters in eerste aanleg
hadden gevonnist.
Hij is wel schuldig als 'helper';
Krstic heeft manschappen en
materieel ter beschikking ge
steld voor de massamoord. Or
ganisaties van overlevenden
reageerden verheugd op de
vaststelling dat er in Srebrenica
genocide is gepleegd. Het is de
eerste keer dat een internatio
naal hof in een definitieve uit
spraak constateert dat er ergens
in Europa na de Tweede We
reldoorlog en de holocaust op
nieuw volkenmoord is ge
pleegd. Srebrenica was een
moslimenclave in oost-Bosnië
die door de VN tot 'veilig ge
bied' was uitgeroepen. De Ne
derlandse VN-soldaten van
Dutchbat slaagden er echter
niet in de circa 40.000 moslims
te beschermen: Op 11 juli 1995
liepen de Bosnische Serviërs
Srebrenica onder de voet.
In de dagen daarop werden
7000 a 8000 moslims vermoord.
oswiECiM - Een deelnemer aan de jaarlijkse mars van het leven loopt
met een Israëlische vlag langs de spoorrails bij het voormalige Poolse
vernietigingskamp Auschwitz. Ook elders op de wereld werd de Ho
locaust herdacht. Precies om 10.00 uur 's morgens heeft heel Israël
gisteren twee minuten stilte gehouden voor de zes miljoen joodse
slachtoffers van de Holocaust. Foto: AP/Czarek Sokolowski
Irak. Negroponte was in con
flict gekomen met bijna alle
overige diplomaten van de VN,
inclusief secretaris-generaal
Kofi Annan, die zijn kritiek op
de oorlog niet onder stoelen of
banken stak.
Als ambassadeur van de Ver
enigde Staten zal Negroponte
de steun van Annan nodig heb
ben in Irak, iets meer dan een
jaar nadat de Amerikaanse pre
sident George Bush de VN-Vei-
ligheidsraad heeft gepasseerd.
De VN-chef liet zich vorige
week niettemin lovend uit over
Negroponte. „Hij is een uitste
kend vakman, een groot diplo
maat en een fantastische am
bassadeur hier."
tel aviv/anp - Israël heeft ge
dreigd de radicale Palestijnse
beweging Hamas in Syrië te
zullen aanvallen als blijkt dat
vanuit Damascus opdrachten
worden gegeven voor aansla
gen. Dit meldde de krant Haar-
etz gisteren.
De krant bracht het nieuws na
gesproken te hebben met poli
tieke en defensie-deskundigen
die aan recente beraadslagin
gen op hoog niveau hebben
deelgenomen. Op dit moment
is er geen bewijs dat in Damas
cus verblijvende Hamasleiders
opdrachten voor aanslagen ge
ven aan leden van de organisa
tie in de Gazastrook en op de
Westelijke Jordaanoever.
Zondag dreigde de Israëlische
minister Gideon Ezra (parle
mentaire zaken) Palestijnse lei
ders in het buitenland te ver
moorden. Hij zei dat Khaled
Meshaal, de algemeen leider
van Hamas die in Damascus zit,
hetzelfde lot wacht als de zater
dag geliquideerde Abdel Aziz
al-Rantissi.
Harnas roept ondertussen om
wraak voor de dood van al-Ra-
tissi. Binnen een maand tijd
verloor de beweging twee lei
ders en Hamas is tot nu toe niet
in staat gebleken om een
wraakactie uit te voeren. Daar
door vragen waarnemers zich
hardop af of Israël slaagt in zijn
opzet de verzetsbeweging vleu
gellam te maken. „Harnas zal
op een gepast moment reage
ren. Dit gaat niet om actie en
reactie, dit gaat om timing."
door onze correspondent
Ans Bouwmans
Washington - President Bush misleidt
niet alleen het Amerikaanse volk, maar
ook zijn veiligheidsadviseur en minister
van buitenlandse zaken, schimpt de De
mocratische presidentskandidaat John
Kerry.
Een nieuw boek van journalist Bob
Woodward ligt nog niet eens in de boek
handel, maar werd door Kerry tijdens
een interview met NBC al gebruikt als
voorbeeld van het volgens hem falende
Irak-beleid van George Bush. Het boek
'Plan of Attack' beschrijft het pad van 16
maanden naar de oorlog in Irak.
Bush gaf op 21 november 2001 - nog tij
dens de oorlog in Afghanistan en 71 da
gen na de terreuraanvallen op New York
en Washington - opdracht aan minister
Rumsfeld (defensie) om nieuwe plannen
te maken voor een mogelijke invasie,
zonder zijn adviseur Condoleezza Rice
of CIA-directeur Tenet daarin te kermen,
aldus Woodward, sinds de Watergate-af
faire een gerenommeerd journalist.
Bush vroeg Rumsfeld de plannen zo ge
heim mogelijk te houden.
Later werden ze er natuurlijk wel bij be
trokken. Vanaf eind december 2001
werd in het 'oorlogskabinet' (Bush, Che
ney, Rumsfeld, Powell, Rice, Tenet) her
haaldelijk vergaderd over een mogelijke
invasie, maar dat moest geheim blijven
voor de buitenwacht. Na een bijeen
komst in Crawford met de topmilitair
inzake Irak en Afghanistan, generaal
Tommy Franks, werd tegen journalisten
gezegd dat er over de situatie in Afgha
nistan was gesproken, terwijl er voorna
melijk van gedachten was gewisseld
over de militaire opties voor Irak. Bush
wilde niet dat de plannenmakerij naar
buiten zou komen, omdat dat de indruk
zou wekken dat hij stond te trappelen
om weer een oorlog te beginnen.
De volledige inhoud van het boek is nog
niet beschikbaar, maar de krant Was
hington Post, waaraan Woodward is ver
bonden als adjunct-hoofdredacteur, is
begonnen met voorpublicaties. Het is
nog onduidelijk welk effect het boek zal
hebben op de discussie over Irak, alhoe
wel tegenstanders van Bush er ongetwij
feld in zullen grasduinen.
Volgens de reconstructie van Woodward
heeft president Bush begin januari 2003
de knoop doorgehakt om Irak aan te val
len. Onder dreiging van geweld waren
de wapeninspecties hervat, maar Bush
was ongelukkig over het resultaat. CIA-
directeur Tenet had Bush in december
verzekerd dat er massavernietigingswa
pens waren in Irak, ook al was de presi
dent in december niet erg onder de in
druk van de eerste, op dat moment nog
geheime, presentatie die de CIA had op
gesteld.
De hele kerstvakantie had Bush last van
stress, aldus Woodward, omdat hij
dacht dat Saddam Hoessein er weer in
leek te slagen de wereld voor het lapje te
houden.
„Hij kan het internationale systeem
weer manipuleren. We zijn niet aan de
winnende hand", zo wordt Bush geci
teerd. Volgens Woodward was er binnen
het Amerikaanse oorlogskabinet enige
argwaan over Hans Blix, de leider van de
VN-inspecties, die volgens geheime in
formatie niet alles deed wat hij zei.
Blijven dreigen met geweld zou niet hel
pen, aldus Bush, die snel na de jaarwis
seling tegen Rice zei: „We zullen oorlog
moeten voeren."
Sabine Dardenne voor het eerst in acht jaar oog in oog met verkrachter
londen/anp-afp - De Britse po
litie heeft gisteren in het mid
den en noorden van Engeland
een reeks invallen gedaan in
het kader van de terrorismebe
strijding. Daarbij zijn tien per
sonen aangehouden. Zij wor
den verdacht van betrokken
heid bij het plegen of voorbe
reiden van terroristische daden
of van het aanzetten daartoe.
Een woordvoerder vqn de poli
tie van de regio Manchester zei
verder geen details te kunnen
geven over de politieoperatie.
Of die nog voortduurt, is niet
bekend.
De huiszoekingen werden ver
richt in de stad Manchester en
op niet nader genoemde plaat
sen in de West Midlands, Zuid-
Yorkshire en Staffordshire. Ge
tuigen zeiden dat een van de
invallen plaatsvond in een flat
die boven een afhaalrestaurant
in Upper Brook Street, een be
langrijke verkeersader in de
buurt van de universiteit van
Manchester. Delen van die
straat zijn afgesloten. In de bo
venwoning woont volgens
buurtbewoners sinds ongeveer
een jaar een alleenstaande
man.
Bij een soortgelijke actie arres
teerden de Britse veiligheids
diensten vorige maand acht
Britten van Pakistaanse komaf.
Bij huiszoekingen werd toen
500 kilo ammoniumnitraat ge
vonden, wat als grondstof voor
explosieven kan worden ge
bruikt. De politie van Manches
ter wil niet zeggen of er verband
is tussen die aanhoudingen en
de actie gisteren.
De grote politieactie in Man
chester kwam op de dag dat
een radicale islamitische sjeik
in een interview zei dat een
aanslag in Londen 'onafwend
baar' is, omdat verscheidene
groeperingen van militante
moslims voorbereidingen hier
voor treffen. Sjeik Omar Bakri
Muhammed deed zijn uitspra
ken in een gesprek met het Por
tugese blad Publica.
door onze correspondente
Pascale Thewissen
aarlen - „Ik heb één vraag aan
Mare Dutroux: waarom heeft hij
me niet dood gemaakt?"
Sabine Dardenne, het meisje
dat 81 dagen zat opgesloten in
de kinderkooi van Dutroux,
stond gisteren voor het eerst in
acht jaar oog in oog met haar
verkrachter. Een uur lang deed
ze met bevende stem, soms ze
nuwachtig giechelend, haar
aangrijpende verhaal. Nog
steeds verbaasd dat ze het heeft
overleefd.
Aan het eind van haar getuige
nis draaide ze zich naar de be
klaagdenbank en keek Dutroux
recht in de ogen. Die was voor
zijn doen opmerkelijk kort van
stof: „Ik geef toe dat ik haar heb
misbruikt. Daar neem ik de vol
le verantwoordelijkheid voor.
Maar ik ben nooit van plan ge
weest haar te vermoorden."
„Niet echt een bevredigend
antwoord", sneerde Sabine.
Ook Michelle Martin vond geen
genade bij Sabine, op het mo
ment van haar ontvoering
twaalf jaar oud, nu een frêle
jonge vrouw van twintig. „Ik wil
zeggen dat het me oneindig
spijt. Ik weet dat wat ik heb ge-
daan onvergeeflijk is", zei de
ex-vrouw van Dutr oux. Sabine
schudde haar hoofd. „Nee, ik
accepteer uw excuses niet."
Tot dat moment hadden beiden
uiterlijk onbewogen geluisterd
naar de getuigenis van Sabine.
Over hoe Dutroux haar op 28
mei 1996 op weg naar school
van haar fiets sleurde en in een
ijzeren, veel te kleine koffer
stopte, om haar ongezien zijn
huis in Marcinelle binnen te
smokkelen. En hoe hij haar met
een zware ketting om haar nek
vastbond op bed. „Hij viel me
vanaf dag één lastig."
Haar indringende relaas werd
de moeder van Laetitia Delhez,
het meisje dat samen met Sabi
ne levend uit de gruwelkelder
kon worden gered, te veel. En
ook Paul Marchal, de vader van
het vermoorde Hasseltse meisje
An, kon zijn emoties niet meer
de baas. Beiden werden uit
voorzorg naar het ziekenhuis
gebracht. Volgens zijn advocaat
is Marchal oververmoeid.
In het begin nerveus, later zelf
verzekerd legde Sabine uit hoe
De advocaat van Sabine Dardenne staat de pers te woord na haar ge
tuigenis voor de rechtbank van Aarlen.
Foto: EPA/Michel Krakowski
Dutroux haar hersenspoelde.
„Hij zei: ik heb je leven gered.
Zei dat zijn zogenaamde chef
me wilde vermoorden omdat
die problemen had gehad met
mijn vader, die rijkswachter
was. Hij stopte me in de kooi
om me te beschermen. Ik zei
merci, vond het goed."
Sabine geloofde hem, nam het
misbruik op de koop toe. In
haar dagboek hield ze bij wan
neer en hoe Dutroux haar ver
krachtte. Nee, ze wist niet dat
hij getrouwd was en kinderen
had. Behalve hulpje Michel Le-
lièvre, die de auto bestuurde
waarmee Sabine werd gekid
napt, zag ze niemand. „Ik was
zijn vrouw, zei hij."
Vijf dagen voor haar bevrijding
op 15 augustus 1996 kreeg Sabi
ne gezelschap van de 13-jarige
Laetitia Delhez. Het was haar
ontvoering die tot de ontkno
ping van het hele drama zou
leiden. Sabine: „Ik had om een
vriendinnetje gevraagd. Ik had
mijn huiswerk gemaakt, mijn
boeken gelezen en het hele huis
gepoetst Ik verveelde me."
Zij werd gek van eenzaamheid,
was vaak alleen. Dutroux was
veel weg. Hij reisde in die tijd
nog geregeld naar Slowakije
waar hij ook meisjes oppikte en
verkrachtte. „Laetitia vertelde
me dat er nog steeds naar me
werd gezocht. Ik kon het niet
geloven. Had de hoop al opge
geven. Toen we werden bevrijd,
was ik gek van vreugde. Ik be
dankte Dutroux, ik dacht dat hij
ons gered had."
Anno 2004 probeert ze een zo
normaal mogelijk leven te lei
den. Iets wat volgens de ge
rechtspsychiaters niet altijd
even makkelijk is. „Haar intelli
gentie en haar vastberadenheid
hebben haar erbovenop gehol
pen", zeggen die. Ook de advo
caat van Marchal prees haar.
„Ze belichaamt hoop", zei Paul
Quirijnen.
jeruzalem/anp - Mordechai
Vanunu, die Israëls nucleaire
geheimen in 1986 naar buiten
bracht en morgen na achttien
jaar cel wordt vrijgelaten, heeft
geen spijt van zijn daad. „Dit
was geen verraad, dit was het
informeren van de wereld", al
dus Vanunu.
Hij deed zijn uitspraken vorige
maand tijdens een verhoor in
de gevangenis in Ashkelon door
een functionaris van het minis
terie van defensie en een lid
van de Shin Bet, de inlichtin
gendienst. Een videoband van
het verhoor is doorgespeeld
aan de Israëlische media.
De 49-jarige Vanunu zegt in het
gesprek dat hij met zijn daad de
Israëlische nucleaire centrale in
Dimona wilde vernietigen 'net
zo als zij de Iraakse nucleaire
reactor vernietigden'. Dat is een
verwijzing paar de Israëlische
aanval in 1981 op de Iraakse
centr ale in aanbouw.
Hij ontkent nog een gevaar te
zijn voor Israëls veiligheid en
zegt niets van belang meer te
kunnen onthullen. „Ik heb
twintig jaar gezeten en alles is
veranderd. Wetenschap en
technologie hebben een enor
me vooruitgang geboekt. Alles
wat ik gezien heb, lijkt mij nu
erg oud."
De in Marokko geboren Vanu
nu werkte tussen 1976 en 1985
als technicus in de nucleaire re
actor in Dimona. Na zijn ont
slag vertelde hij zijn verhaal aan
The Sunday Times. Israëlische
agenten lokten hem naar Rome
waarvandaan hij Jiaar Israël
werd ontvoerd.
Hij is vervolgens tot achttien
jaar cel veroordeeld wegens
hoogverraad en spionage. Elf
jaar bracht hij door in de iso
leercel. Deze week komt hij vrij.
Zijn bewegingsvrijheid is be
perkt. Zo mag hij het land niet
verlaten en niet in contact tre
den met buitenlanders.
De inmiddels tot het christen
dom bekeerde Vanunu is van
mening dat een joodse staat
niet langer nodig is. Volgens
hem moet een Palestijnse staat
worden gesticht waar ook joden
kunnen leven.
Vanunu wordt woensdag bui
ten de gevangenis opgewacht
door enkele honderden vredes
activisten.