De illegalenjacht is geopend
'We moeten de criminaliteit, niet de illegaliteit bestrijden'
Van aanmeld-
tot vertrekcentrum
ZATERDAG
17 APRIL
ederland verblijven al
zo'n 150.000 mensen
ir verblijfsvergunning,
ir Verdonk wil daar zo
mogelijk een eind aan
■n. Maar de praktijk is
lerbarstiger. „Een land
zonder illegalen is
onhaalbaar", zegt de
politieman.
door Marloes de Koning
Een illegale immigrant in zijn cel in het grenshospitium in Amsterdam. Foto: Phil Nijhuis/GPD
Hassan el Bardiai lacht zijn
tanden bloot en haalt ver
ontschuldigend zijn schou
ders op. „Uitzetten lukt niet bij mij.
Ik wil gewoon blijven." Hij woont al
acht maanden in het grenshospiti
um in Amsterdam, een van de plek
ken waar in ons land illegalen wor
den opgesloten. Een groot wit shirt
en een grauwe trainingsbroek slob
beren om zijn iele lijf. Bezoek krijgt
hij nooit, want wie langs komt moet
bij de ingang van de gevangenis
identiteitspapieren tonen. Die heb
ben zijn vrienden en familie ook
niet.
De Marokkaan heeft de afgelopen
zeventien jaar gewerkt als rozen-
knipper in het Westland. Toen hij op
een avond in Den Haag naar huis
fietste, hield de politie hem aan om
dat zijn achterlicht kapot was, vertelt
hij in het Nederlands. „Dit is de eer
ste keer dat ik in de gevangenis zit.
Vroeger werd ik ook wel eens opge
pakt, maar toen mocht ik weer weg
na een paar uur op het politiebureau
te hebben gezeten. Ik ben geen dief,
ik werk gewoon. Wat is er nu anders?
Dat vroeg de kleermaker Zekeriya
Gümüs zich ook af toen hij op 19 fe
bruari onder politiebegeleiding op
het vliegtuig naar Turkije werd gezet.
Gümüs kreeg in 1997 massale steun
toen hij met zijn gezin dreigde te
worden uitgezet. Het hielp niets; hij
moest terug naar Turkije. Dit jaar
keerde hij terug en werd prompt op
gepakt en opnieuw uitgezet, toen hij
een week langer in Nederland bleef
dan zijn visum geldig was. Dit keer
geen maatschappelijke protesten en
inzamelingsacties.
De ervaringen van El Bardiai en
Gümüs laten de veranderingen zien
in het Nederlands 'vreemdelingen
toezicht', eufemisme voor het terug
dringen van het aantal illegalen.
Langzaam sluit het net zich om de
groep van naar schatting ruim
150.000 mensen. Het gedoogbeleid
verandert sluipenderwijs in een kei
harde houding.
In 1998 werden illegalen uitgesloten
van sociale voorzieningen. De kans
dat een illegaal met de politie in aan
raking komt en wordt opgesloten is
in de jaren daarna fors vergroot. Bin
nenkort komt minister Rita Verdonk
van vreemdelingenzaken met haar
'illegalennota'. Ze heeft al laten we
ten dat daarin nieuwe maatregelen
staan om het aantal illegalen in Ne
derland terug te dringen. Alleen al
de komende drie jaar wil Verdonk er
26.000 het land uitzetten.
Handen vrij
De nieuwe strengheid is een optel
som van op het oog kleine verande
ringen. Door meer controles en een
nieuwe dienst is afgelopen jaren de
kans al toegenomen om aangehou
den te worden aan de grens of bij de
jacht op illegale arbeid. Deze maand
is de jongste reorganisatie van de
vreemdelingenpolitie voltooid. De
administratieve taken van de vreem
delingendienst, zoals het afgeven
van verblijfsvergunningen, zijn over
geheveld naar de gemeenten en de
Immigratie- en Naturalisatiedienst
(IND).
De politie heeft daardoor de handen
vrij om te doen wat Verdonk wil: ille
galen van de straat halen. „De toela
tingsprocedure nam tweederde van
onze tijd in beslag. We scholen de
mensen nu om voor het nieuwe, in
tensievere, toezicht op straat," ver
telt Leo Wilde, chef van de dienst
Vreemdelingenpolitie in Amster-
dam-Amstelland. Nederland verlaat
volgens hem nu 'aan alle kanten de
gedoogperiode'.
De identificatieplicht die in 2005
wordt ingevoerd, zal de kans om als
illegaal tegen de lamp te lopen ver
der verhogen. De politie mag nu bij
een 'objectief redelijk vermoeden
van illegaal verblijf om papieren
vragen. Straks is dat niet meer nodig,
iedereen moet zich kunnen identifi-
'chaussee speurt naar illegalen op een onder Panamese vlag varend schip.
ID/Raymond Rutting
Illegalen opsluiten mag alleen als er-
zicht is op uitzetting. Dit wordt door
rechters getoetst, maar ook die zijn
strenger. Ze staan steeds langere op
sluiting toe, oplopend tot ongeveer
negen maanden. Daarnaast heeft de
hoogste rechterlijke macht bij
vreemdelingenzaken, de afdeling be
stuursrecht van de Raad van State,
het de politie makkelijker gemaakt
om illegalen aan te houden. De afde
ling vindt het niet meer nodig om te
toetsen of er genoeg verdenking was
om iemand aan te houden, als daar
na is gebleken dat de aangehouden
persoon illegaal is. Om de druk op
de rechterlijke macht te verminde
ren hoeven de rechters binnenkort
bovendien niet meer om de tien,
maar om de achtentwintig dagen te
toetsen of iemand nog terecht vast
zit.
Veegacties
Illegalen die snel kunnen worden
uitgezet, gaan sinds juli 2003 naar
een uitzetcentrum. Nederland heeft
er inmiddels twee, op Rotterdam
Airport en Schiphol-Oost. De illega
len worden daar gemiddeld twee
weken vastgezet, maar de termijn
kan ook flink oplopen. Voor kinde
ren is vier maanden het maximum;
er zijn er meestal vier of vijf tegelijk.
Hier komen de illegalen uit de
vreemdelingenbewaringen van het
hele land bij de illegalen die tijdens
'veegacties' zijn opgepakt. Het zijn
vaak Oost-Europeanen die zonder
papieren in de tuinbouw werkten.
In 2003 zijn in totaal 1701 mensen
via een uitzetcentrum het land uit
gezet. Hoeveel mensen niet konden
worden uitgezet is volgens liet mi
nisterie van justitie niet bekend. Ook
weten we niet hoeveel er daadwer
kelijk wegblijven. Na eerdere 'veeg
acties' bleek dat de toen gepakte
Oost-Europeanen snel weer terug
kwamen.
De omstandigheden waaronder de
illegalen worden vastgehouden zijn
omstreden. De Inspectie voor de Ge
zondheidszorg sloeg enkele weken
geleden alarm over de medische
zorg in het centrum in Rotterdam.
De gemiddeld 120 gedetineerden zit
ten in een loods naast het parkeer
terrein. Ze krijgen geen daglicht en
komen niet in de buitenlucht. De
controle op tuberculose is volgens
de inspectie onder de maat en er is
geen speciale zorg voor de vele ver
slaafden en mensen met psychiatri
sche problemen.
Illegalen die gepakt worden, kunnen
nog geluk hebben. De kans dat ze
vrijgelaten worden bij gebrek aan
cellen, tolken, rechters, vervoer,
vliegtuigstoelen, of door stomme
fouten, is aanzienlijk. Volgens een
ruwe schatting van Leo Wilde van de
vreemdelingenpolitie gaat ongeveer
de helft van de illegalen die zijn
dienders pakken, daadwerkelijk de
cel in.
Van de gedetineerden in de vreem
delingenbewaring wandelt vervol
gens veertig procent na maanden
opsluiting gewoon de poort weer uit.
Van de overige zestig procent wordt
tweederde wél uitgezet. De rest
schuift door naar een andere instel
ling. Uiteindelijk lukt het dus maar
een vijfde van alle opgepakte illega
len over de grens te zetten.
Formaliteit
Vrijwel alle gevangenen hopen bij de
veertig procent te horen van wie de
rechter oordeelt dat ze niet langer
vastgehouden mogen worden. Bij de
poort van de gevangenis krijgen ze
de waarschuwing binnen 48 uur het
land te verlaten. Een formaliteit. „Ik
heb niet de illusie dat ze daadwerke
lijk weg gaan", zegt hoofd bewo
nerszaken Peter Janssen nuchter.
„Ze hebben veel meer behoefte om
hier te blijven dan om te gaan. Die
jongens werken dus niet mee. Ze
kunnen hier het hoofd boven water
houden en hebben er best een lange
zit in het grenshospitium voor over."
Hij lacht bij de vraag naar het nut
van de instelling die hij runt. „Een
redelijk deel van deze mensen levert
overlast, het zijn bijvoorbeeld junks.
Het lucht op om ze af en toe een
paar maanden kwijt te zijn. Maar ze
zijn lang niet allemaal verslaafd of
lastig. De meesten houden zich juist
gedeisd om niet op te vallen. Ik kan
me niet voorstellen dat we met de
ruim 1400 speciale gevangenispak
ken de illegaliteit bestrijden. De
mensen die we uitzetten, komen ook
gewoon terug. Mensen worden ook
vastgezet om ze even van de straat te
halen. Maar dat zal niemand zeg
gen."
Het vreemdelingentoezicht bestrijdt
vooral de criminaliteit, niet de illega
liteit, bevestigt chef vreemdelingen
dienst Wilde. „Mijn eerste opdracht
is: 'maak het maar veilig'. Als ik daar
in slaag heb ik mijn bonus verdiend.
Ik concentreer me op daadwerkelij
ke criminaliteit. Illegaliteit zonder
overlast of strafbare feiten is minder
van belang."
In de hal onder zijn kantoor staat
een lange rij mensen voor de balie.
Ze stellen vragen over verblijfsver
gunningen en visa. Het confronteert
de politieman dagelijks met de aan
trekkingskracht van Nederland op
de rest van de wereld. Een land zon
der illegalen lijkt hem volledig on
haalbaar. „Europa wordt groter, het
wordt steeds makkelijker om je te
verplaatsen. De landen die erbij ko
men zijn arm. Strengere immigratie
wetgeving is geen oplossing, een be
tere verdeling van welvaart wel."
Utopie
Een land zonder illegalen is een uto
pie, zegt ook hoogleraar Godfried
Engbersen van de Erasmus Universi
teit Rotterdam stellig. Hij betwijfelt
of het huidige beleid tot een daling
van het aantal illegalen zal leiden.
„We hebben op dit moment heel
veel restrictieve maatregelen op een
hoop gegooid, maar zijn de mensen
wel uitzetbaar?"
Effectief illegalenbeleid is volgens
Engbersen de kunst van een goede
balans tussen restrictie, gedogen,
openingen bieden en terugkeer.Als
je het te veel ondergronds drukt,
raak je de greep erop kwijt. Mensen
worden dan in de criminaliteit ge
drukt. Dat is niet goed voor de open
bare orde." Uit een studie van Eng
bersen en collega's bleek in 2002 al
dat de 'overlevingscriminaliteit' on
der illegalen toenam. Het percentage
illegalen dat met de politie in aanra
king kwam voor lichte delicten zoals
kleine diefstallen, steeg tussen 1997
en 2002 van 18,5 naar 28,2 procent.
Volgens Engbersen komen boven
dien nieuwe, moeilijker te controle
ren sectoren op waarin veel illegalen
werkzaam zijn. Nu nog werkt het
merendeel in de tuinbouw, bouw en
horeca. Steeds meer illegalen vinden
in huishoudens werk als schoonma
ker, kinderoppas of verpleegster.
Als je meer illegalen vastzet, kun
nen er minder bolletjesslikkers in de
gevangenis," zegt professor Anton
van Kalmthout, van de universiteit
van Tilburg. „Politiebureaus klagen
nu al dat illegalen een groot deel van
hun cellen bezet houden, terwijl de
winkeldieven vrij rondlopen. Alle
nota's die langs komen zijn prachtig,
maar ik weet niet welk middel nu
nóg meer ingezet kan worden. De
bevoegdheden zijn er al, maar is dit
nu waar onze samenleving de hoog
ste prioriteit moet leggen? We heb
ben ook nog junks, veelplegers en
gestoorden op straat."
Asian Tsintsaev en Asian Soetaev,
twee vijfentwintigjarige neven uit
Tsjetsjenië, zitten al vijf maanden in
de gevangenis te popelen om uit Ne
derland weg te gaan. Ze probeerden
naar Noorwegen te reizen voor een
tweede asielaanvraag, maar werden
halverwege Duitsland uit de bus ge
vist en terug naar Nederland ge
bracht. De frustratie is groot. „Moet
ik mijn hele leven in de gevangenis
blijven, of als illegaal buiten lopen?"
vraagt Soetaev. Hij zit op het bed van
zijn neef, die tegen de vensterbank
leunt. Hij snapt het systeem niet,
zegt hij. „Ik heb altijd geleerd dat
mensen in een gevangenis zitten
omdat ze kwaad hebben gedaan. Ik
wilde alleen asiel."
Het stikt in 'vreemdelingenland' van de centra.
Vreemdelingen die asiel aanvragen komen eerst
in een aanmeldcentrum (AC). Hier wordt in 48
(werk)uren een selectie gemaakt tussen kansrij
ke en kansloze asielzoekers. De kansrijken gaan
door naar een onderzoekscentrum (OC). Daar
volgt een uitvoerige asielprocedure die meestal
enkele maanden in beslag neemt. In afwachting
van de uitslag daarvan of tot er een woning be
schikbaar is, wonen asielzoekers in een asielzoe
kerscentrum (AZC). Degenen die worden afge
wezen, komen op straat te staan. Ze zijn in prin
cipe zelf verantwoordelijk voor hun terugkeer,
maar kunnen daar wel hulp bij krijgen. Een deel
van de groep die direct op Schiphol wordt afge
wezen, gaat naar het grenshospitium of een uit
zetcentrum. Zij hebben officieel nooit voet op
Nederlandse bodem gezet. Het grenshospitium
is ook één van de plekken voor 'vreemdelingen
bewaring' in Nederland. Hier komen opgepakte
illegalen in afwachting van uitzetting. Dit kun
nen ook illegalen zijn die nooit asiel hebben
aangevraagd, maar bijvoorbeeld alleen zijn ge
komen om (illegaal) te werken. In totaal zijn er
1489 plaatsen, meestal in gevangenissen.
Ze zijn verdeeld over Amsterdam, Ter Apel, Til
burg, Rotterdam en Zeist. Een uitzetcentrum is
voor de illegalen die snel kunnen worden uitge
zet, bijvoorbeeld omdat ze al de benodigde pa
pieren hebben.
Nederland heeft er twee: Rotterdam Airport en
Schiphol-Oost. Nieuw zijn de vertrekcentra, die
maximaal acht weken verblijf bieden aan uitge
procedeerde asielzoekers. Het eerste wordt bin
nenkort geopend in Dokkum (600 bedden).
Asielzoekerscentrum Crailo bij Laren wordt
eveneens omgebouwd tot vertrekcentrum
(maximaal 650 bedden). De centra worden ge
bruikt om de komende driejaar 26.000 uitge
procedeerde asielzoekers het land uit te zetten.
Foto: Phil Nijhuis/GPD