WETENSCHAP Viaduct van Millau is technische wereldprimeur Gewone' melk middel tegen gevaarlijke ziekenhuisbacterie 'Een slechte letter danst voor je ogen' Achterhalen trekroutes tonijn beperkt bijvangst Trainen springpaard duur APEO vooral ver uit de kust Bacteriën op spraakprothese Cortste tussenpoos ooit gemeten Voedingsmiddel van Leids biotechbedrijf succes Het grootbrengen en trainen van een springpaard is een lang en duur proces. De uitkomst is echter onzeker totdat het paard echt meedoet aan competities. Wanneer bij veulens al kan worden be paald of ze er de fysieke aanleg voor hebben, kan selectie veel eer der plaatsvinden en tijd en geld besparen. Promovenda Susana Santamaria heeft enkele eigenschappen gevonden bij de sprong- techniek van veulens die aanwijzigen geven over hun latere sprongcapaciteiten, zoals de mate waarin ze hun voorbenen kun nen strekken en hun achterbenen kunnen draaien. Santamaria heeft verder ontdekt dat vroeg beginnen met trainen alleen een korte-termijn effect laat zien, en dat het gericht trainen op sprong- techniek bij veulens niet leidt tot betere springpaarden. Alkylfenol ethoxylaten (APEO) zijn synthetische stoffen die in grote hoeveelheden worden toegepast in industriële schoonmaakmid delen. Promovendus Niels Jonkers onderzocht de milieueffecten van deze stoffen en hun afbraakproducten. Enkele mogelijke af braakproducten hebben onder meer een hormoonverstorend ef fect op organismen. In de nieuwe Europese milieuwetgeving van de Kaderrichtlijn Water worden deze dan ook als schadelijke stof fen geclassificeerd. Jonkers stelde de aanwezigheid van deze stof fen vast in de Rijnmond, Westerschelde en het Noordzeekustge- bied. De hoogste concentraties werden gemeten op locaties ver uit de kust, hetgeen suggereert dat de scheepvaart een belangrijke bron is van deze stoffen. In meerdere gevallen vond Jonkers con centraties van deze stoffen boven het voorgestelde maximaal toe laatbare risiconiveau. Patiënten die hun strottenhoofd inclusief stembanden hebben verloren, kunnen vaak weer leren spreken met behulp van een spraakprothese. Deze wordt geplaatst tussen luchtpijp en slok darm en laat luchtstroom vanuit de longen door de prothese naar de slokdarm toe, waar weefsel in trilling wordt gebracht. Echter, de gemiddelde levensduur van de prothese is slechts drie tot vier maanden, doordat zich op het materiaal een schadelijke biofilm vormt van bacteriën en gisten. Rolien Free onderzocht de levens duur van de zogeheten Groningen en Provox II spraakprothesen en bekeek welke factoren mogelijk van invloed zijn. Ze ontdekte onder meer dat zuivelproducten, zoals karnemelk en yakult de biofilmvorming reduceren, evenals een aantal oplossingen met bijvoorbeeld melkzuurbacteriën. Ook het (krachtig) 'ventileren' van de prothese en het gebruik van cafeïnehoudende frisdranken zoals cola blijkt de biofilmvorming te vertragen. Waarschijnlijk wordt hierdoor de levensduur van de prothese verlengd. phan Lamoral gje duizenden Nederlanders rlijks met de auto of de n via de A75 over Parijs, >nt-Ferrand en Béziers et zuiden trekken, is het Millau een beruchte fles- Is. Een steile afdaling naar soms eindeloos aanschui- lor de stad en dan weer en steile klim. Dat zal eind jaar tot het verleden be- Een nieuw viaduct, het •te ter wereld, is een adem- H lend technisch huzaren- toweg A75 verloopt vanaf ont-Ferrand door een tuur natuurschoon. Hij t zich door het Massif il, gaat in de Lozère over ïn van meer dan 1000 en biedt unieke verge- In. Bovendien is hij vanaf ont-Ferrand tolvrij en dat genomen. Er zijn even- ee knelpunten. Er is het ie Millau en even verder aling van de spectaculai- de l'Escalette en de ver- ng van Lodève. Lodève zijn de werken le verbreding van de au- I nog aan de gang en daar Ï'n de vakantieperiode ïog even stapvoets rijden, obleem van de A75 was r Millau, waar de rivier de- n een diepe kloof even r de beroemde Gorges du Met zijn 343 meter is het viaduct de hoogste ter wereld. Foto: GPD Tarm heeft uitgegraven. Ingeni eurs en architecten hebben lang naar een oplossing ge zocht om Millau te omzeilen. Het plan van de wereldver maarde Britse architect Nor man Foster heeft het uiteinde lijk gehaald. Foster bouwde on der meer de beroemde Hong Kong and Shangai Bank, het Carré d'Art in Nïmes en het nieuwe stadhuis van Londen. Voor Millau ontwierp hij een vi aduct met zeven reusachtige pijlers en evenveel groepen spankabels die heel de Tarnval- lei overbruggen. De uitdagingen waren niet min. Wegens de diepte van de vallei moest het viaduct meer dan 250 meter hoog worden. Op die hoogte kunnen de winden van de Massif Central en de omrin gende hoogvlakten snelheden van meer dan 150 km per uur bereiken. Het klimaat in de regio wordt bovendien gekenmerkt door ex tremen: van ijskoud in de win ter tot broeiend heet in de zo mer met soms onverwachte he vige stortregens. Dat alles ver eist uitzonderlijke technische oplossingen en veiligheids maatregelen. Bovendien was er de estheti sche uitdaging. Het viaduct moest harmonisch in het land schap passen en mocht geen brutale ingreep in het milieu worden. Met zijn 343 meter van de voet van de pijlers tot de top van de masten van de spankabels, is het viaduct het hoogste ter we reld. De betonnen pijlers zijn uitgesproken elegant. Aan de basis bedraagt hun oppervlakte 200 vierkante meter en ze ver smallen naar boven tot 30 vier kante meter, waar het wegdek op ligt. Dat wegdek zelf is ook een technische wereldprimeur. Het bestaat uit holle metalen ge welfde platen die 32 meter breed zijn met aan beide zijden twee rijstroken, een pechstrook en een looppad. De zijkanten van het wegdek bestaan uit een naar binnen buigende wand van drie meter hoog uit glas en staal. Die dienen als bescher ming tegen de wind en laten het zicht vrij op de vallei. Bo vendien zijn zij een onneemba re hindernis voor potentiële zelfmoordenaars. Voor het gebruik van het via duct van Millau moet wel tol geld worden betaald. In de va kantiemaanden van juni tot en met september zal dat rond de 6 euro bedragen en voor de overige maanden ongeveer 4. De juiste prijzen worden later meegedeeld. Maar daar staat echter een tijdwinst van drie kwartier tot één uur en meer te genover. qrijkse natuurkundigen hebben gebeurte- waargenomen met de kortste tussenpoos lit is gemeten. Dat melden zij in het week- tfat ure. phulp van een pulserende laserbron bekeek am, onder leiding van Ferrenc Krausz van thnische Universiteit Wenen, elektronen ze rond atomen cirkelden. Ze waren in gebeurtenissen te zien die plaatsvonden ^ssenpozen van 100 attoseconden. De attoseconde is de tijdschaal waarop atomaire gebeurtenissen zich afspelen. Zo doet een elek tron er in het door Niels Bohr opgestelde model van het waterstofatoom 150 attoseconden over om een baan rond het proton te beschrijven. Volgens de onderzoekers kunnen hun waarne mingen onder meer van belang zijn bij het be grijpen van de rol die elektronen spelen bij su pergeleiding, het verschijnsel waarbij materialen geen elektrische weerstand meer vertonen. 'aVilfred Simons er s 'mpele ontdekking kan le idend zijn voor patiënten 0\5met zijn met de gevaarlij- oterie Clostridium difficile. laelkproduct dat is ontwik- ieoor het Leidse biotechbe- iJucoVax blijkt zeer effec- ie. ij Radium difficile is een !SSacterie die resistent is te- °^el veel antibiotica. De offers krijgen diarree. 1 voor kwetsbare patiën- mn C. difficile dodelijk zijn. Aihuizen zijn doodsbe- *1 voor de bacterie, weet =Vax-directeur Louis Thö- Js je hem eenmaal in huis krijg je hem heel moeilijk veg. C. difficile vormt 1 die overal blijven han- an de handen gaan ze p kleding, de hoorn van ïfoon, deurklinken, over- fs strikte hygiëne werkt doende." iten met C. difficile krij st laatste redmiddel waar- rtsen beschikken: de anti- a vancomicine, metronid- of een combinatie van De behandeling is duur sen geven de middelen raag uit vrees dat de bac- 10k hiertegen bestand zal In. Bovendien doden de otica alle bacteriën in de darm, waardoor ze de lora verstoren. Afdoende >ehandeling ook nog eens lij dertig procent van de iten keren de bacterie en rree na een maand terug, herenigde Staten, Enge- n Zuid-Europa is icile een beruchte zieken- acterie. Nederland lijkt er nkele kleine uitbraken na gespaard gebleven, maar is dat niet. Amerikaanse tse artsen zijn alert op de fie en rapporteren hem In vaak. Volgens Thörig in Nederland het bewust- ngsproces nog op gang fi. al lang bekend dat zoog- j in hun melk antistoffen a tegen allerlei micro-or- nen waarmee ze in de na- (1 aanraking komen. Jonge ebben in de eerste da- Ie geboorte geen wer- muunsysteem. De eer lik bevat daarom zeer veel jnoglobulines (Ig) gehe- aarvan het type a werk- MucoMelk blijkt succescol in de strijd tegen de ziekenhuisbacterie Clostridium difficile. Het Leidse biotechbedrijf MucoVax levert het middel als weipoeder, gemaakt van doodgewone melk, aldus direc teur Thörig. Foto: Hielco Kuipers zaam is tegen Clostridium diffi cile. MucoVax kwam op het idee om doodnormale, gezonde koeien te vaccineren met gedode bac teriën en te onderzoeken of de antistoffen in winbare hoeveel heden in de melk voorkwamen. Dat bleek het geval. Een liter koemelk bevat een halve tot een hele gram antistoffen, waarvan één procent specifiek werkt te gen C.difficile en de-gifstoffen die de bacterie afscheidt. Thö rig noemt dat 'een behoorlijke concentratie'. Verder is er vol gens hem 'geen biochemisch onderscheid'. „Het is doodge wone melk." Samen met het Leids Universi tair Medisch Centrum verricht te MucoVax vorig jaar een kli nisch onderzoek onder dertien besmette patiënten. De patiën ten kregen drie maal daags een glas water te drinken met wei poeder, die gemaakt was van 'immuunmelk'. De resultaten waren spectaculair. Alle patiën ten waren na een kuur van twee weken klachtenvrij en bij de helft van de patiënten bleek de bacterie zelfs verdwenen. Het ziet er bovendien naar uit dat de klachten niet terugkeren. De patiënten, die nog steeds wor den gevolgd, hebben tot nu toe geen aanval meer gehad. MucoVax heeft nu een Neder landse boer gevonden in het Amerikaanse Zuid-Dakota die de zogeheten MucoMelk wil produceren. Tegelijkertijd werkt Thörig aan een dubbel blinde klinische test in het Pittsburgh Medical Center om de effectiviteit van de bioactie- ve melk ook in de VS aan te to nen. Als de proef slaagt, wil MucoVax het middel daar laten registreren als voedingssupple ment. Deze registratiemethode van de Amerikaanse Food and Drugs Administration is relatief snel en goedkoop. Het is de be doeling dat zuivelbedrijf DMV uit Veghel de MucoMelk in de handel gaat brengen. Voor het Leidse biotechbedrijf is de strijd tegen C. difficile nog maar herbegin. Met hetzelfde procédé ontstaan er ook moge lijkheden om andere moeilijk te bestrijden bacteriën aan te pak ken. Thörig denkt aan weipro ducten tegen Escherichia coli (reizigersdiarree), Helicobacter pylori (maagzweren, maagkan ker) en Streptococcus mutans (cariës, gaatjes in tanden en kiezen). door Berber Rouwé „De vertrekstaten van de trein, de gele borden op Schiphol of de ANWB-richtingwijzers langs de snelweg - voorbeelden van grafi sche vormgeving vind je overal." De ogen van Esther eleven, bij zonder hoogleraar moderne ty pografie en grafisch ontwerpen, gaan zoekend door haar kamer. Aan de muur hangen slechts twee posters elk bedrukt met een eenzame, maar trotse letter. Clevens blik blijft steken op de memorecorder op haar tafel: „Ook het Sony-logo op dit ap paraat is grafisch vormgegeven, net als de bedrukking van het suikerzakje ernaast. Vormge ving bepaalt de uitstraling van dat beeld, het roept een sfeer op. Grafische vormgevers bren gen orde aan in de enorme hoeveelheid informatie die mensen te verwerken krijgen, door bijvoorbeeld een huisstijl te gebruiken." „Overigens heeft het publiek pas door dat iets is vormgege ven als het slecht is gedaan. Als uit een verpakking niet duide lijk wordt of er nu melk of yog hurt inzit. Of als het straatbeeld wordt verpest door veel recla me en uithangborden, die heb ben de reputatie slordig vorm gegeven te zijn." Van de geschiedenis van de grafische vormgeving zijn slechts stukjes en beetjes be kend, maar van de geschiedenis van de typografie weten we veel. De moderne geschiedenis van de typografie begint met de uitvinding van de drukpers in de 15de eeuw. „De massamedia kwamen vooral de laatste honderd jaar op. Denk aan affiches, brochu res, tv en internet. Door die ver anderingen is grafische vorm geving een veranderlijk en le vendig vakgebied. De belang rijkste vaardigheid van een vormgever is het zich snel eigen maken van problemen van een nieuw medium. De beroemde ontwerpers van de afgelopen veertig jaar zijn vaak mensen die alles kunnen ontwerpen: letters, folders, boeken, affi ches, huisstijlen, de inrichting van tentoonstellingen, de belet tering van gebouwen, alles." „Nederland is traditioneel sterk in letterontwerp. We hebben twee academies - die in Den Haag en Arnhem - die de klas sieke typografie koesteren. Er zijn duizenden soorten letters. Dat lijken er onnodig veel, maar elke keer dat er een nieuwe re productietechniek wordt uitge vonden, heb je een nieuwe let ter nodig. De letters die werden Esther eleven. Foto: GPD gemaakt voor er computers wa ren, verloren de kwaliteiten die ze op papier hadden toen ze overgebracht werden naar het beeldscherm." „Bovendien heb je veel letterty pes nodig om verschillende sfe ren te kunnen scheppen. Een strakke letter zonder haakjes wekt een zakelijke indruk, ter wijl een letter met veel krullen gezellig en vrouwelijk lijkt. Is een letter eenmaal geassocieerd met een sfeer, zoals schreefloze letters met de moderne tijd worden geassocieerd, dan wordt zo'n letter steeds in die zelfde sfeer gebruikt." „De belangrijkste reden dat er zoveel letters zijn, is dat het ontwerpen van letters erg leuk is. Het is een complexe klus - sommigen doen er jaren over - maar wel heel bevredigend. Je letter moet goed leesbaar zijn. Je moet een letter die je uit de losse pols hebt getekend kun nen reproduceren. Als je alfabet af is en je er een hele pagina tekst mee drukt, moet de letter nog steeds de gewilde sfeer overbrengen. Ze moet even wichtig zijn en lekker op de pa gina staan. Een slechte letter begint op blad te dansen voor je ogen." „Voor de oude generatie ont werpers is het wel vreemd dat de ontwerpers van nu nauwe lijks nog papier aanraken. Ze hechten veel waarde aan het fy sieke aspect van hun ontwer pen. Dat je een boek kunt op pakken, het gewicht kunt voe len, geritsel hoort als je de pagi na's omslaat. Voor mij is er geen heerlijkere ervaring dan door een drukkerij te lopen, de geur op te snuiven, de inktem- mers te zien staan." door Peter de Jaeger Door tonijn van zenders te voor zien, kunnen de trekroutes van dit grote roofdier in de Atlanti sche Oceaan nauwkeurig wor den gevolgd. Nu is bekend waar en wanneer grote groepen van deze trekvis zich bevinden. Dat maakt onder meer de verdeling van de internationale vangst quota van deze extreem dure vis eerlijker. Dankzij de bekende lo caties kunnen bovendien onge wenste bijvangsten van dolfij nen, zeevogels en schildpadden worden beperkt. Pionier bij het 'zenderen' van tonijn is Barbara Block van de Stanford universiteit. Zij bestu deert al tientallen jaren het ge drag van grote migrerende roofdieren ter zee, zoals haaien. De laatste jaren richt zij zich op de blauwvin tonijn, die jaarlijks trekt van de oostkust van de Verenigde Staten naar de Mid dellandse Zee en terug. Deze inmiddels in kaart gebrachte route is goud waard voor de to nijnvisserij. Elke tonijn is op de Japanse markt tienduizenden dollars waard. In Japan wordt de vis in plakjes gesneden tot het kostelijke sashimi. Vanaf 1996 heeft het team van Block ruim achthonderd tonij nen op de Atlantische Oceaan voorzien van een elektronische zender. Een hele klus, want elke vis weegt tussen de twee en driehonderd kilo. „Het is zwaar werk om de dieren te zenderen. de Stille Oceaan intensief vol gen. De zeebiologen willen de komende zeven jaar het gedrag van twintig diersoorten in beeld krijgen. Het gaat onder meer om tonijn, zalmhaaien, robben, zeeschildpadden, walvisachti- gen en pijlinktvissen. Het breed samengestelde team wil de mi gratiebewegingen van deze die ren in het complete ecosysteem beter begrijpen. Dat maakt een beter en duurzamer beheer van de zee mogelijk, verwachten zij. Zo is gebleken dat tonijnen (een andere soort dan in de At lantische Oceaan) en haaien de grootste oceaan ter wereld oversteken om te trekken van een voedselgebied naar een broedgebied. „Sommige vis soorten doen dingen die we nooit hadden vermoed", zegt Block. De Stille Oceaan is volgens haar een van de laatste onbekende gebieden ter wereld. „We mis sen de informatie die ntfftig is om het ecosysteem op lange termijn gezond te houden. Ons doel is om de basis te leggen voor een duurzaam toekomstig beheer." „We willen achterhalen hoe grote roofdieren zoals tonijn de oceaan gebruiken en wat de overeenkomsten zijn met ande re gebruikers zoals walvissen, schildpadden, dolfijnen en zee vogels. Bijvoorbeeld waar ze el kaar ontmoeten om te eten. Als we die plekken weten, kunnen we een duurzamere visserij ontwikkelen zonder al te veel onnodige bijvangsten van an dere ecologisch waardevolle dieren." Een tonijn wordt van een zender voorzien. Foto: GPD/Wayne Whippen Je moet midden in de winter de vis vangen en vervolgens op een schommelend bootje de zender aanbrengen. Maar de verzamelde gegevens maken het meer dan waard", aldus Block. Ondertussen is bekend waar de tonijn zich bevindt in de Aüan- tische Oceaan en op elk wille keurig tijdstip. Ook de route waarlangs de dieren trekken staat op de kaart. Ze starten in de winter vanaf de kust voor Noord en Zuid-Carolina, berei ken in het voorjaar de verza melplek ter hoogte van de Vlaamse kaap in Canada om in de zomer de Middellandse Zee te bereiken. In de herfst trekken ze terug om aan het eind van net jaar weer voor de oostkust van Amerika të belanden. „Stukje bij beetje krijgen we een beeld van het gebruik van de omgeving door de tonijn", zegt Block. Waardevolle infor matie worden door de dieren zelf geleverd. Gegevens komen binnen over de watertempera tuur midden op de oceaan en de zeedieptes dié de duikende tonijnen bereiken. „Nuttige da ta die veel inspanning zouden kosten om ze op een andere manier te verzamelen." Samen met zeventig andere on derzoekers uit Californië en Alaska gaat Block ook dieren in

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 2004 | | pagina 23