WETENSCHAP
'Beer is intelligent wezen dat toenadering zoekt tot de mens'
Magnetron ooit een high-tech speeltje Kijkje bij de niet zo wilde Neanderthaler
Shotje tegen luis en spintmijt
HOC 279
ZATERDAG 3 JANUARI 2004
Canadees echtpaar Russell woonde zes jaar lang tussen de beren op Russische schiereiland Kamtsjatka
door Peter de Jaeger
Een uniek experiment heeft be
wezen dat mens en beer vrien
den kunnen zijn. De Canadees
Charlie Russell leefde samen met
zijn vrouw zes jaar lang vredig
tussen bruine beren op het Rus
sische schiereiland Kamtsjatka.
„Problemen ontstaan door het
wantrouwen van de mens in de
beer, terwijl beren echt van
mensen houden."
Charlie Russell (62) woont in
Twin Butte, in de Canadese
provincie Alberta, op land dat
door zijn grootvader is ontgon
nen. In het gebied leven zwar
te- en grizzlyberen. Hij is opge
voed als jager:Als tienjarige
kreeg ik mijn eerste geweer.
Hoe ouder ik werd hoe meer ik
begreep dat beren niet gevaar
lijk zijn maar zeer vredelie
vend".
Zijn interesse in beren werd
vooral aangewakkerd toen hij
als puber samen met zijn broer
en vader een film maakte over
de grizzly in het wild. „In die
drie jaar heb ik de beer leren
kennen als een intelligent we
zen dat toenadering zoekt tot
de mens."
Die tegendraadse opvatting
hield hij later vol als boer. Elke
lente legde hij op een afgelegen
plek dode koeien neer als voed
sel voor beren die net ontwaak
ten uit hun winterslaap. „Buren
verklaarden me voor gek. Beren
die gevoed worden zijn gevaar
lijk, is de algemene gedachte.
Maar ik heb in mijn 18-jarige
carrière als boer nooit last ge
Charlie Russell tussen 'zijn' beren. Foto's: CPD
had van een beer op mijn
ranch."
Als gids in het nabijgelegen re
genwoud Khutzeymateen
bracht hij de bezoekers in con
tact met beren. „Dat werd ten
strengste verboden. Mens en
beer moesten op zo groot mo
gelijke afstand worden gehou
den door natuurbeheerders.
Maar ik vond dat er regels
moesten komen voor het sa
menkomen van mens en beer.
Die regels wilde ik aan den lijve
ontdekken."
Dat kon niet in nationale par
ken in Canada of de Verenigde
Staten. Hij zocht een plek waar
beren leven zonder ooit een
mens te zien. Russell wilde aan
tonen dat beren van nature niet
gevaarlijk zijn voor mensen,
maar agressief zijn gemaakt
door angst en wantrouwen van
de mens.
In 1994 wilde hij zijn theorie
bevestigd zien in een onder
zoek. Samen met zijn vrouw
Maureen trok hij naar het
schiereiland Kamtsjatka, een
beschermd natuurgebied met 's
werelds grootste populatie
bruine beren. „We wilden sa
menleven met grizzly's voor
wie het contact met mensen
nieuw was", vertelt Russell die
even in Nederland is om zijn
boek 'Grizzly' over dit project te
promoten.
Het gebied waar ze terechtkwa
men is van de buitenwereld af
gesloten en alleen bereikbaar
per helikopter of vliegtuig. Rus
sell bracht zijn zelfgemaakte ul-
tralichte vliegtuig mee naar
Rusland. Ze bouwden een hut
en maakten plannen. „Toen ik
hoorde van drie verweesde be
ren in een dierentuin wist ik
het. Die zouden we terug zetten
in het wild met ons als pleegou
ders", zegt hij.
Zonder toestemming van'de
autoriteiten brachten ze de drie
jonge welpen Rosie, Chico en
Biscuit naar hun nieuwe leefge
bied. „We moesten ze verschil
lende dingen leren. Zoals op
tijd stoppen als je van een
sneeuwhelling glijdt om niet te
pletter te slaan tegen rotsen.
Ook hebben we ze geleerd te
vissen door zalm in een afgeslo
ten beekje uit te zetten. Wij de
den het voor. Normaliter vist de
moeder voor de welpen die af
wachten op de kant tot ze de
buit krijgen."
Het eerste jaar bleven Charlie
en Maureen tot de welpen sa
men een veilig hol hadden ge
vonden en gedrieën aan hun
winterslaap begonnen. De vol
gende lente kwam het avon
tuurlijke echtpaar terug. „We
werden herkend en vriendelijk
begroet door de beren", zegt
Russell. Dat ritueel zou vijf zo
mers achtereen worden her
haald. „Er ontstond een vriend
schapsband tussen ons, dankzij
wederzijds respect. We maak
ten samen wandelingen langs
de rivier en in de bergen en
zwommen samen. Het was een
paradijs."
Na drie jaar vertrok de volwas
sen Chico naar een ander leef
gebied en verdween uit het
zicht. Rosie werd het slachtoffer
van een kannibalistische man-
netjesbeer. Dit voorjaar zou
Biscuit zelf jongen krijgen.
Toen Russell in mei echter aan
kwam vond hij in zijn hut een
galblaas aan een spijker. „Stro
pers hadden Biscuit gedood",
vertelt hij met tranen in zijn
ogen.
Beren worden in Rusland ge
schoten voor de galblaas die
wordt verkocht aan Zuidoost-
Azië, omdat het een medicijn
zou bevatten tegen maagklach
ten. „Maar het loont niet voor
een stroper om een dure heli-
kopterrit te betalen naar dit ge
bied. Het moet dus in opdracht
zijn geweest van de autoriteit!
die ons liever zagen vertrek
ken."
Er was nog meer tegenslag. Zij
vriend Timothy, een ex-drugs-^
verslaagde, leefde al twaalf jaa
tussen de beren in Alaska. ve
„Voor hem waren de beren eep'e'
medicijn", zegt Russell over zijelst
collega die nog verder ging daipe,
hem. „Ik heb hem gewaar-
schuwd niet op berenpaden n
slapen in een tent. En om pepf13'
perspray bij zich te dragen voqmp
als een beer te opdringerig
wordt."
Timothy luisterde niet en heel
dat met de dood moeten beki
pen. Op 5 oktober is hij middt
in de nacht aangevallen door
een beer en opgegeten.
Ondanks deze anti-climax is
missie geslaagd, vindt Russell
„We hebben laten zien dat dej t
mens kan samenleven met der
beer." Hij is inmiddels door
vier Hollywood-producenten
benaderd voor verfilming vara°£
zijn belevenissen in Rusland. L
Maar daar voelt hij niets vooij
Al bieden ze me een miljoen
dollar. Zo'n film kan nooit w<
den gemaakt zonder de dierei
pijn te doen of wellicht af te
schieten, zoals bij opnames vf^'
de Franse film Les Ours. Elk of
fer is teveel."
Belangrijkste beloning voor zij
levenswerk vindt hij dat natui
beheerders in Amerika, de r;
gers van Yellowstone Park vo<^aa,
op, een andere weg rijn inge-Buu
slagen. „Mede dankzij ons wet
zoeken ze naar manieren om ie|s
beren en mensen dichter bij
kaar te laten komen. BelangrijK
hierbij is dat de mens zelf ver|aar
antwoordelijk is voor zijn ge- j
drag in de natuur." r
|dat
di
door Ron Buitenhuis
Zijn mannen minder galant geworden door
de afstandsbediening? Waarom is een mag
netron 'seksistisch'? Wat is de moraal van
een verkeersdrempel? Technologie-filosoof
Peter-Paul Verbeek bestudeert hoe produc
ten ons gedrag sturen.
Hoeveel mannen zijn nog zo galant dat ze
het portier van de auto open houden voor
hun vrouw of vriendin? Vijf procent? En als
het regent? Twee procent? Toch was deze
uiting van galanterie vroeger heel normaal.
„Met de komst van de afstandsbediening
zie je het fenomeen verdwijnen", zegt tech-
niek-filosoof Peter-Paul Verbeek. „Een
mooi voorbeeld van hoe een product het
gedrag van de mens verandert.
Verbeek (32) docent aan de universiteit
Twente: „We gaan er altijd van uit dat de
mens een super slim dier is, want wij be
denken apparaten en producten die een
stuk verder gaan dan de stok waarmee een
chimpansee bananen uit de boom slaat.
We staan er zelden bij stil dat al die slimme
technologie niet alleen ons alledaagse le
ven veraangenamen, maar ook invloed
hebben op ons gedrag en de sociale struc
turen."
.Apparaten kunnen ons zelfs met morele
dilemma's confronteren. Via een echo kun
nen zwangere vrouwen hun ongeboren
kind zien. Heel leuk allemaal, maar een er
varen echoscopist kan via de dikte van de
nekplooi voorspellen of het kind het syn
droom van Down (mongooltje) heeft. De
echo laat het kind opeens aanwezig rijn in
termen van riekte en gezondheid en daar
mee impliciet met de beslissing gewenst of
ongewenst."
Technologie creëert volgens Verbeek vaak
de eigen leefwereld. Wanneer mensen via
de telefoon met elkaar praten, zijn ze op
een heel andere manier 'samen' dan in een
vis-a-vis-gesprek. En een magnetron werkt
in de hand dat mensen vaker kant-en-klaar
maaltijden eten, die veelal in eenzaamheid
en hoog tempo worden verorberd. Wat on
miskenbaar invloed heeft op de sociale
structuren van het moderne gezinsleven.
Ook hebben technologieën doorgaans een
eigen script. Ze dirigeren ons zoals een
script een filmacteur stuurt. Sommige
voorwerpen vragen gewoon om een be
paalde handelwijze. Een plastic bekertje wil
weggegooid worden, niemand die het ding
in de vaatwasser zet. Producten kunnen
ook seksistisch zijn, zoals de eerder ge
noemde magnetron.
Vroeger was het een toy for the boy, een
high tech speeltje voor mannen, dat in
winkels tussen de tv's, videorecorders en
computers stond. De bediening vergde
nogal wat technologische kennis en vaar
digheden. Pas toen de verkoop stokte, werd
het een kookmachine voor de vrouwen.
Het apparaat verhuisde van de bruingoed-
naar de witgoedafdeling (koelkasten, for
nuizen) en de bediening werd vereenvou
digd met symbooltjes.
De functie bleef al die tijd hetzelfde, het
snel bereiden of opwarmen van een maal
tijd, maar de oude magnetron definieerde
vrouwen als technologisch incompetent.
Een ladyshave is al even seksistisch. In te
genstelling tot een scheerapparaat voor
mannen, is het ding niet open te schroeven
om te legen.
Mensen hebben volgens Verbeek vaak een
aversie tegen nieuwe technologie, zoals de
huidige bio- en gentechnologie. Plato was
tegen het schrift want daarmee zouden we
verleren te onthouden en honderd jaar te
rug was narcose nog iets tegennatuurlijks.
Wie was er aanvankelijk niet tegen e-mail
en gsm? Het intermenselijke contact zou
totaal vervluchtigen en individualiseren. En
zie, nog nooit hebben mensen zo veel en
zo vaak met elkaar gecommuniceerd. An
ders, maar niet minder intens."
„Je moet technologie kritisch volgen en be
geleiden, maar niet verdoemen. Het is een
(evolutionaire) weg die je niet kunt stop
pen. De mens is onlosmakelijk verweven
met technologie. We zijn nu eenmaal ver
der gekomen dan die chimpansee met zijn
bananenstok."
door Peter de Jaeger
Ziekten en plagen bij laanbo
men zijn prima onder de duim
te houden met één shotje per
jaar. Vooral luizen en spintmijt
zijn op die manier te bedwin
gen. Dat blijkt uit een proef
van het Praktijk Onderzoek
Plant en Omgeving te Bos
koop.
„Toen we begonnen dachten
we een hele lijst aan middelen
te kunnen testen. Maar jam
mer genoeg zijn niet alle mid
delen geschikt voor deze tech
niek. Uiteindelijk bleven er zes
over", zegt onderzoeker Bart
van der Sluijs. Hij testte
schimmeldoders, insecticiden
en biologisch afbreekbare be
schermingsmiddelen, waaron
der een knoflookpreparaat.
De boomkweker hoeft niet te
zoeken naar de 'levensader'
van de boom. „Je kunt prikken
waar je wilt als het maar diep
genoeg is en de stof terecht
komt in het actieve hout of
spinthout. De methode gaat
uit van de werking van
sapstromen door de boom, die
brengen het middel tot in de
kruin", zegt Van der Sluijs. Wel
is de dikte van de boom van
belang. Een joekel van een
halve meter omvang eist wel
vijf injecties, terwijl een boom
in een vroege teeltfase toe kan
met drie prikken tegelijk.
De methode werkt zowel bij
volwassen bomen als bij jonge
bomen in de groei. Maar een
boomkweker kan deze metho
de niet toepassen bij hele jon
ge bomen die polsdüc zijn.
„Dan staan er zo geweldig veel
bomen op een hectare, dat is
qua arbeid niet haalbaar."
Inenting bomen is goedkoop en efficiënt. Foto: GPD/Bart Sluis
De test is uitgevoerd met es-
doom en linde, twee belangrij
ke laanbomen. De methode
blijkt ook geschikt te zijn voor
beuk, eik en iep. De methode
van toediening is zeer duur
zaam, aldus Van der Sluijs.
Eén keer inbrengen, aan het
begin van het groeiseizoen, is
genoeg. Het effect tegen vre
tende, borende of sapzuigende
insecten blijft de rest van het
groeiseizoen behouden en ver
dere bespuitingen zijn overbo
dig. „Dat bespaart enorm." De
boom heeft overigens geen
hinder van de bespuiting, be
halve wat lokale houtverkleu
ring.
De toediening met injectie
naald is veel effectiever dan
een rondgang over het perceel
met een veldspuit. De teler
pakt namelijk alleen de infec
tiehaarden aan en behandelt
louter de bomen die het nodig
hebben. De bulk van de be
sparing wordt echter veroor
zaakt door de effectiviteit van
de behandeling.
Van der Sluijs:Als je gewoon
spuit komt hooguit twintig
procent op de boom terecht
om daar zijn werk te doen. Het
merendeel belandt naast de
boom en verwaait. Via injecte
ren heb je honderd procent ef
fectiviteit. Totale besparing op
pesticiden is tachtig procent.
Dat is niet alleen goed voor het
milieu, maar ook voor de por
temonnee van de kweker."
door Wim Doesborgh
Pakweg 30.000 jaar geleden ver
dween de Neanderthaler. Werd
hij door de anatomisch moderne
mens uitgeroeid of ging hij daar
juist in op?
Wie durft te beweren dat de
prehistorische Neanderthalers
halve wilden waren, die niet
eens in de schaduw konden
staan van de moderne, cultu
reel ontwikkelde mens, moet
eens in het Belgische Tongeren
gaan kijken. Daar, in het Gallo-
Romeins Museum, is een re
constructie gemaakt van de res
ten van een oudere man die in
het begin van de 10ste eeuw
rijn gevonden.
De man, gestorven toen hij te
gen de veertig liep (het gemid
delde sterfjaar van een Nean
derthaler), moet ergens rond
rijn twintigste een ernstig onge
luk hebben gehad. Hij had ar
tritis en was aan één kant kreu
pel. De man werd echter niet
aan zijn lot overgelaten, zo
blijkt uit de vindplaats van rijn
stoffelijke resten. Die zijn na
melijk gevonden temidden van
een groep soortgenoten. De ou
de man, die door zijn handicap
niet kon vechten, jagen of sjou
wen, is toch door zijn leefge
meenschap mee op sleeptouw
genomen.
Dat duidt op iets. De Neander
thalers lieten de man niet in de
steek, zoals dieren doen met
een gewonde soortgenoot. Of
als sommige Afrikaanse stam
men of eskimo's doen. Wellicht
kon de man nog heel nuttig
zijn: hij kon wapens maken, of
eten klaarmaken, huiden be
werken of op de kinderen let
ten. Neanderthalers, mogen we
voorzichtig concluderen, had
den oog voor ouderenzorg.
Het komt steeds duidelijker vast
te staan dat het beeld van de
woeste wildemannen, zoals dat
lang van de Neanderthalers
heeft bestaan, niet langer geldt.
Archeologen zijn in België al ja
ren actief in het opsporen van
de Neanderthaler en dan met
name in het Maasbekken.
De Gouden Tijd van de Nean
derthalers (zoals de Franse ar
cheoloog Alain Tuffreau het
aangeeft) moet tussen 130.000
en 73.000 jaar geleden hebben
gelegen (uit die tijd dateren de
meeste vindplaatsen), terwijl de
laatste recente 'signalen' van
pakweg 30.000 jaar geleden tot
ons komen, wanneer de eerste
belangrijke fase van de laatste
ijstijd voorbij is.
Tegelijk duiken dan de eerste
signalen op van moderne be
volkingsgroepen die uit het
Oosten komen en die we als de
voorbodes van de moderne
mens beschouwen. Even later,
kort na 30.000 jaar terug, hou
den plotseling alle sporen van
Neanderthalers in de Lage Lan
den op.
Was het die anatomisch moder
ne mens die de Neanderthaler
mee hielp uitroeien, zoals de
Vlaamse professor Philip van
Een jongetje maakt kennis met een Neaderthalertje. Foto: GPD/Harry Heuts
Peer van de Katholieke Univer
siteit Leuven in zijn commen
taar op de tentoonstelling in
Tongeren glashard stelt? Of wa
ren het ziektes en epidemieën
die voor de ondergang van de
soort zorgden?
In elk geval moeten we ons
geen apocalyptische voorstel
lingen maken van een mensen
ras dat ten onder ging. In heel
Europa woonden rond die tijd
evenveel mensen als nu in
Noord-Limburg: zo'n 250.000.
Mogelijk dat ingrijpende kli
maatswijzigingen een rol heb
ben gespeeld bij het verdwijnen
van de Neanderthaler. Tegelijk
zou dat ook weer opmerkelijk
rijn, menen de Duitse archeo
logen Barbel Auffermann en
Jörg Orschied, betrokken bij het
Neanderthalermuseum in
Mettmann en de Universiteit
van Hamburg. „De Neander
thalers hebben in de loop van
hun bestaan opmerkelijke cul
turele prestaties volbracht. Ze
waren in staat om zich op een
flexibele wijze aan verschillen
de klimatologische omstandig
heden aan te passen.
Toen de eerste 'moderne' men
sen in Europa aankwamen,
troffen ze hier Neanderthalers
aan. Waarom zouden ze hen als
totaal andere wezens be
schouwd hebben? Ze vormden
een vanzelfsprekend bestand
deel van hun wereld en kwa
men hen beslist niet zo vreemd
voor als ons. Voor ons, 'moder
ne' mensen van nu, is het blijk
baar een onvoorstelbare ge
dachte gelijktijdig met andere
mensensoorten samen te leven.
Dat was echter wel de normale
situatie in de loop van de men
selijke evolutie.
Een klein beetje van het idee
van de 'concurrentie van een
andere menssoort' kunnen we
nu in Tongeren opsnuiven. In
een prachtig abstract-koele om
geving van blauwgroene plat
forms en lange metalen archief-
rekken stappen 23 bijna levens
echte Neanderthalers rond. Hy
perrealistische figuren, gemaakt
volgens de nieuwste kennis
over bouw en mogelijk uiterlijk
van de Neanderthaler, laten
hem zien op de jacht, in het ge
vecht, bij het eten, bij de ver
vaardiging van zijn werktuig.
Ze laten ldnderen lachen en
votten en op de vlucht slaan
voor levensgroot nagemaakt! ,^er
hyena's, prehistorische paar
den, holeberen, muskusossei
en oerrunderen. Maar hoezefn z
archeologen de cultuur van
Neanderthaler ook beetje vo( >or
beetje proberen te pellen (de
dodencultus, de berencultus -
zijn kennis van jacht en diere at 'f
zijn mogelijke taal), zijn verh oe b
moet voorlopig noodgedwon troo
gen een open einde houden,
benadrukken de organisator!
van de tentoonstelling.
„Ondanks de langdurige en
diepgaande onderzoeken die JTg
naar hem gevoerd worden, is ,en
de Neanderthaler nog altijd
wezen met heel wat meer mj -
terieuze dan bekende facet
ten." Het geheim van onze ij j"se
tijdelijke medeburger gaat di [j^,
gewoon door.
Gallo-Romeins Museum Ton
geren. Te zien tot 19 septeml
2004. Meer info via het muse n
urn (tel. 0032-12-670355) of if
lernet (www.neanderthalers-
.be)
fav
fina
egrc
'ggr
het
