'De witte man komt iets teruggeven'
Wat te doen met de lugubere kolos?
Paul Fentener van Vlissingen wil
biodiversiteit in Zuid-Afrika redden
H DC 232
Paul Fentener van Vlissingen,
miljardair en president-commissaris
van familiebedrijf SHV, heeft een
missie: de Afrikaanse biodiversiteit
behouden voor het nageslacht.
Alles volgens een nieuw,
revolutionair concept: innige
samenwerking tussen de staat en r>
de particuliere sector. „Alleen het
bedrijfsleven kan durf,
management en geld inbrengen. Er
is geen alternatief. Handelen moet,
want over 30 jaar is hier
niets meer."
door Eelco van der Linden
Zonder ingrijpen is Afrika's wildieven volgens Van Vlissingen binnen dertig, veertig jaar verdwenen. Foto: CPD
In den beginne was er Beatrix. „De ko
ningin vroeg of ik niet met Nelson Man
dela een hapje wilde eten. Vanwege mijn
band met Afrika. Dat wilde ik wel, en toen ik
de net gekozen president van Zuid-Afrika
vroeg wat hij met de natuur en het wildieven
dacht te doen, zei hij dat water, huizen,
scholen en hospitaals zijn prioriteiten zou
den zijn. Ik wees hem erop dat flora en fau
na nu juist voor de lange termijn Afrika's be
langrijkste bezit zijn om op het gebied van
het internationale toerisme te kunnen con
curreren. Waarna hij op die charismatische
manier van hem zei: 'Nou, misschien kunt
iets doen'."
Paul Fentener van Vlissingen staart even
voor zich uit. Pet op een witte haardos, kaki
hemd en broek los om een lang lichaam, ko
peren Afrikaanse armbanden om de pols.
Achter de man die tot de rijksten ter wereld
behoort en de Steenkolen Handelsvereni
ging (SHV) in een decennium zeven maal
groter maakte, nemen twee nijlpaarden luid
ruchtig een bad. Een neushoorn met kalf
verschijnt aan de plas en even later een wa
terbok. De ochtendzon werpt schaduwen
over de grillige bergketen in de verte - de
grens van het 20.000 hectare metende wild
park, dat Van Vlissingen de afgelopen drie
jaar ontwikkelde en nu laat samengaan met
het aangrenzende Nationale Park Marakele.
Nelson Mandela komt het project inzege
nen. De helikopter die aan de horizon ver
schijnt brengt een andere gast: prins Bern-
hard. De cirkel is rond. „Het moment van de
waarheid is aangebroken", zegt Van Vlissin
gen. „We hebben altijd gezegd. Wacht met
kritiek, wacht met instappen. Kijk eerst wat
de uitwerking is van het idee. Afrika wordt
namelijk overstroomd met duur blank ad
vies, met projecten die verdwijnen als de
geldstroom opdroogt. Onze aanpak is ge
stoeld op mijn idee van ontwikkelingshulp:
samenwerken, niet praten maar doen, dur
ven en vooral zakelijkheid introduceren in
de samenwerking. Dat komt overeen met
Paul Fentener van Vlissingen in het Nationale Park Marakele. „Het moment van de waarheid is aangebroken."
Foto: GPD/Eelco van der Linden
het herstelplan van Afrika (Nepad) dat de
huidige Zuid-Afrikaanse president Thabo
Mbeki heeft gelanceerd."
Koloniaal
De 62-jarige lacht voldaan. Hij schept niet
op, maar constateert dat wat hij heeft uitge
dacht werkt. De Wereldbank, de Verenigde
Naties en tal van regeringen hebben interes
se getoond en in sommige gevallen al de
portemonnee getrokken. Startpunt was het
angstaanjagende besef dat Afrika's wildieven
zonder ingrijpen over dertig, veertig jaar he
lemaal verdwenen is. „Noem mij een natio
naal park dat er de afgelopen drie decennia
op vooruit is gegaan zegt van Vlissingen.
„Dat is er niet. Door geldgebrek en ouder
wets, uit de koloniale tijd stammend beheer,
kwijnt het allemaal langzaam weg. En wat
weg is, is weg. Je kunt straks niet zeggen: la
ten we wat zebra's bestellen. Regeringen
hebben andere prioriteiten, dus moet je met
een alternatief komen om dat wat voor Afri
ka het echte goud is - natuur, lees toerisme -
te redden."
Samenwerking tussen particuliere en private
sector - Public Private Partnership (PPP) - is
volgens Van Vlissingen het antwoord. De
overheid levert het park, de beesten en ook
kennis, bijvoorbeeld via universiteiten, ter
wijl het bedrijfsleven geld en management
inbrengt. Van Vlissingen heeft een speciaal
bedrijf opgericht dat in Afrika de samenwer
king gaat zoeken met een achttal nationale
parken. Daar is een budget van 25 miljoen
dollar voor beschikbaar. „Het is zaaigeld zo
als wij dat noemen. Contracten met een park
in Malawi - waar helemaal niets meer leeft -
twee in Zambia, en een in Zuid-Afrika zijn al
afgesloten. De verbintenis heeft voor ieder
een harde verplichtingen en geldt voor der
tig jaar. Het is geen privatisering, geen over
name. De staat blijft eigenaar van het land
en de dieren. We komen niet speculeren, we
zijn niet uit op kostbare mineralen. Na jaren
van halen, komt de witte man eens iets te
ruggeven."
Het 60.000 hectare metende Marakele Natio
naal park, tweehonderd kilometer ten noor
den van Pretoria, dicht bij de grens met
Botswana en Zimbabwe, is het paradepaard
je geworden. „Het park dreigde ten onder te
gaan door gebrek aan geld, visie en energie.
Nu wordt alom erkend dat het in de top-3 zit
van Zuid-Afrika's wildparken", zegt Van Vlis
singen. In tegenstelling tot wat elders in Afri
ka zal gebeuren, heeft Van Vlissingen hier
eerst zelf een park gevormd door tientallen
boeren uit te kopen die grond hadden naast
het Nationale Park. Daarna heeft een aantal
boeren gekozen hun land in te brengen in
het park, waardoor de 100.000 hectare is
overschreden. Als het aan Van Vlissingen
ligt, kan daar nog eens 30.000 hectare aan
worden toegevoegd. „Schaalvergroting is be
langrijk. Een ecosysteem heeft ruimte en tijd
nodig om te functioneren. Internationale
normen voor natuurbehoud stellen dat een
land rond de tien procent en Afrikaanse lan
den zeker vijftien procent beschermd gebied
moeten hebben. Zuid-Afrika, dat een goede
naam heeft, maar waar het verval - kijk in de
provinciale parken - ook toeslaat, zit nu op
zes procent. Om naar twaalf procent te klim
men, moet een heel Krügerpark worden ge
creëerd. Dat kan alleen op deze manier."
Luxe pensions
Het feestelijk neerhalen van de omheining
tussen Van Vlissingens park en het Nationale
park symboliseert de nieuw vorm van sa
menwerking. Op een enkele dwarse boer na,
lijkt iedereen hier blij. Nicolaas Funda, de
manager van het oorspronkelijke park, zit in
een nieuw door Van Vlissingen gebouwd
kantoor, tevens hoofdingang van het park,
heeft nieuwe radio's en omheiningen, en
signaleert een toename in bezoekers. „We
moesten wat doen om het verval te keren.
Het begin is goed", zegt Funda. Van Vlissin
gen zal in zijn deel van het park een drietal
concessies afgeven voor de bouw van luxe
pensions, die samen ongeveer honderd bed
den zullen hebben en waarvoor (buitenland
se) gasten het voor hier onwaarschijnlijke
bedrag van 150 tot 300 dollar per nacht moe
ten neerleggen. „Wij krijgen als park vier
procent van hun omzet, en dat moet helpen
de toegangsprijs en de prijs van onze eigen
tentenkampen aantrekkelijk te houden voor
de gewone man", zegt de manager.
Eén bed in de toeristensector betekent drie
nieuwe banen, en dat is erg welkom bij een
werkloosheid van rond de veertig procent.
„Zonder lokale bevolking mislukt het", zegt
Van Vlissingen. „De mensen moeten zien
dat ze er economisch wijzer van worden, an
ders gaan ze stropen." En dus heeft Van
Vlissingen zestien huizen gebouwd voor de
families die in het park woonden en hen
werk aangeboden. Wel onder een aantal
voorwaarden. „Discipline en geen alcohol",
zegt de tycoon in ruste. De huizen heeft hij
weggegeven, maar voor de electriciteit en
het stromend water dat de mensen voor het
eerst in hun leven ter beschikking hebben,
moeten ze betalen. Dit alles onder het mot
to: 'Zakelijkheid creëert verantwoordelijk
heid'.
Verderop is op de door Van Vlissingen opge-
kalefater de lagere school hetzelfde principe
toegepast. Hoofdonderwijzer Elsie
Motshwane laat de gerenoveerde gebouwen
zien, het nieuwe lesmateriaal, de kinderen
tonen hun trainingspakken. Sommigen heb
ben een fiets. „Wie verder weg woont dan
vijf kilometer krijgt er een, maar moet die
zelf onderhouden en aan het eind van de
schooltijd teruggeven. Het werkt, en heeft
als voordeel dat het absenteïsme sterk is ge
daald. Twee keer per week laat 'meneer PW
hier brood en fruit bezorgen, wat ook helpt",
zegt de hoofdonderwijzer.
Van Vlissingen is trots op het sociale aspect,
dat volgens hem werkt omdat mensen en
ook de kinderen, zich realiseren dat het niet
vanzelfsprekend is alles zomaar te krijgen.
„De kinderen zijn blij, ze leren, maar moe
ten in ruil af en toe in de organische tuin van
het park werken, die straks de pensions gaat
voorzien van voedsel. Het 'voor wat hoort
wat principe' is voor ontwikkeling cruciaal",
zegt de miljardair. Mevrouw Motshwane, die
sinds 1976 in deze zandbak kinderen iets
probeert bij te brengen, is het ermee eens. Er
is alleen een ding dat ze niet begrijpt. „Nel
son Mandela komt, maar wij zijn niet uitge
nodigd."
Op het Duitse eiland
Rügen ligt Prora, een
gigantisch vakantieoord
uit de tijd van het Derde
Rijk, waar de arbeiders
van de nationaal-
socialistische heilstaat
hun vakantie hadden
moeten doorbrengen.
Het is echter nooit
gebruikt, omdat de
oorlog er tussen kwam.
Nu rijst de vraag wat te
doen met de
megalomane kolos.
door Wierd Duk
Het betonnen complex is maar liefst vierenhalve ki
lometer lang en strekt zich uit als een lint langs de
mooie zandstranden van het Oost-Duitse eiland
Rügen. Het 'Kraft durch Freude-Bad' (KdF) Prora is
een indrukwekkende en lugubere erfenis van de
megalomanie van Hitiers Derde Rijk. Het complex
is in verval en staat grotendeels leeg.
Tussen 1936 en 1939 is gebouwd aan 'project Pro
ra'. Twintigduizend trouwe kaderarbeiders moch
ten van de nazi's in het 'reuzenbad voor de werken
den' jaarlijks een goedkope zomervakantie door
brengen. Het verblijf aan de Oostzeekust zou twee
Rijksmark per dag hebben moeten kosten en was
Spartaans ingericht: de kamertjes van 2,2 bij 4,8
meter beschikten over twee bedden, een wastafel
en een kledingkast. Meer hadden de nationaal-soci-
alistische massa's, die moesten worden getuchtigd
en getraind in zelfonthouding en in toewijding aan
de staat, kennelijk niet nodig.
Maar het uitbreken van de oorlog verhinderde de
uitvoering van de plannen. Geld en arbeidskrach
ten werden voor een ander doel gebruikt: de bouw
van de V-raketten onder leiding van Wemher von
Braun bij Peenemünde op het eiland Usedom, niet
ver hier vandaan. Vakantiegangers zijn er in het
KdF-Bad nooit geweest. De 'kolos van Rügen' werd
niet afgebouwd en functioneert tegenwoordig als
een bizarre herinnering aan die tijden van ver
schrikking - met de officiële status van 'monu
ment'.
Wat te doen met een complex van deze afinetin-
gen? Zes verdiepingen hoog, met een gebruiksop-
pervlakte van 185.000 vierkante meter en 9847 ka
mers is de kolos onhanteerbaar. Aan het eind van
de oorlog werden er vluchtelingen ondergebracht,
vervolgens nam het Oost-Duitse Volksleger het
complex in bezit als kazerne en opleidingscentrum:
krijgsgevangenen en dwangarbeiders verrichten
herstelwerkzaamheden, die noodzakelijk waren we
gens de bombardementen. Het terrein was in de
communistische tijd Sperrgebiet, evenals de verre
omgeving van Prora, en daarmee ontoegankelijk
voor nieuwsgierige burgers.
Maar na de ineenstorting van de DDR en de val van
de Muur trokken de militairen weg. Tegenwoordig
vieren Duitsers uit oost en west vakantie bij 'project
Prora', dat pal aan het strand ligt maar vanaf zee
nauwelijks zichtbaar is omdat een mooi pijnbos de
betonnen blokken aan het oog onttrekt. Slechts
vanuit de lucht wordt de werkelijke omvang zicht
baar van dit bouwwerk, het langste in Europa, dat
te massief is om opgeblazen te kunnen worden.
Wildgroei
„Plannen om voor Prora een totaalconcept te ont
wikkelen, komen sinds de hereniging telkens bo
vendrijven", vertelt Sven Wichert (42), historicus
van het Dokumentations Zentrum Prora. „Maar het
is gewoon niet uitvoerbaar. Het complex is te groot,
het zou allemaal veel te veel geld gaan kosten. Bo
vendien zou Prora als vakantiecomplex, een reu-
zenhotel of zo, te veel concurrentie betekenen voor
de toeristenindustrie in Binz en omgeving. De loka
le autoriteiten zien dat helemaal niet zitten".
En stel dat het complex zou worden omgetoverd in
een modern vakantiepark, dan zou dat de politiek
op het verwijt kunnen komen te staan dat met de
nazi-erfenis goede sier wordt gemaakt. Dat is in
Duitsland erger dan vloeken in de kerk.
En dus worden delen van het complex nu onder
verhuurd. Je treft er kunstgaleries aan, cafés waar
toeristen zich te goed doen aan ijs en bier, winkel
tjes, een grote discotheek. De bonte reclameborden
en provisorisch aandoende gevelopschriften con
trasteren hevig met de overheersende grauwheid
van het gebouw. „Ik vind het wel een vrolijke wild
groei", bekent Wickert. „Er ontwikkelt zich hier een
eigen biotoop. Dat vind ik fascinerend om mee te
maken."
Met de expositie over de Nationale Volksarmee
(NVA), waar uniformen en vaandels overheersen, is
Wichert minder ingenomen. Het NVA-museum valt
niet onder zijn verantwoordelijkheid en de samen
stellers krijgen soms het verwijt het DDR-leger te
verheerlijken. Wichert: „Mij stoort vooral het
Disneyland-achtige karakter."
Bezoekers, velen uit het voormalige Oost-Duits-
land, kunnen de nostalgische blik op hun militaire
verleden wél waarderen. „Ach", zegt Jürgen Müller
uit Dresden, die met zijn vrouw op Rügen vakantie
viert, „het ziet er mooi uit en die soldaten waren
ook maar onderdeel van het systeem".
Gigantisme
Als historicus is Sven Wickert vanzelfsprekend geïn
teresseerd in de geschiedenis van het project Prora.
„Met de Reichsparteitaggelande in Nümberg als
symbool voor het gigantisme en de concentratie
kampen als uiting van de verschrikkingen van Hit-
ler-Duitsland, staat Prora symbool voor de volkse
massaliteit van het nationaal-socialisme", legt hij
uit.
Het KdF-Bad stond niet op zichzelf. Kraft durch
Freude was onderdeel van het Deutsche Arbeits-
front (DAF), dat de door Hitier opgedoekte vakbon
den had vervangen en als doel had het nationaal-
socialisme populair te maken bij de Duitse arbei
dersklasse. Zo was er een KdF-vloot en een KdF-
wagen, de beroemd geworden Volkswagen Kever.
In de folders van het Dokumentations Zentrum
staat dat het feit dat KdF-Bad Prora nooit in gebruik
genomen is 'een rechtstreeks gevolg is van de ex
pansionistische en racistische politiek van het Duit
se Rijk en een bewijs van het falen van de natio-
naal-socialistische 'sociale politiek. De prijs voor de
schone schijn was volkerenmoord, massagraven en
ZivilisationsbruchHet is maar dat de bezoekers -
enkele honderdduizenden per jaar, van wie twintig
duizend ook het documentatiecentrum bezoeken -
het weten en niet vergeten.
Op het zandstrand, waar in de jaren dertig Hitiers
gestaalde arbeiders hadden moeten zonnen en
gymnastieken, liggen nu - deels geheel ontklede -
badgasten. Wie een biertje wil, loopt via een kort
bosweggetje naar een van de cafés in het grauwe
KdF-gebouw. „Tja, het is wel een beetje een raar
ding", zegt Jan Füiopp (23), die met enkele vrienden
uit Schwerin een weekeinde op Rügen doorbrengt
„Ik had er wel eens van gehoord, maar als je het
dan in het echt ziet, is het behoorlijk bizar. Maar na
een dag ben je al aan het gebouw gewend. Dan is
het net alsof je bij je hotel een pilsje gaat drinken."
1"
ii
ii
a
IX
ii
IX
I»
n
n
IT
De strandhokjes op het eiland Rügen vormen een schril contrast met
asgrauwe vakantiecomplex Prora, dat Hitler in de jaren dertig liet bo
Foto: GPD/AP/Thomas Haentzschel
