evangen in de werkelijkheid
BOEKEN
A.F.Th, schrijft
een te dun boek
Verlegen Fries wordt Europese topman
[uwe Grunberg is beangstigend, geestig en hartverscheurend
Hét eerbewijs voor schrijvers
-10 FICTIE
Tiener in de ban van Sartre en Mulisch
HOC 144
VRIJDAG 20 JUNI 2003
roman van Arnon
g verenigt het beste van
lis, Kafka en Sartre. En is
o onnavolgbaar geestig
roman recensie
Wim Vogel
kzoeker' door Arnon Grunberg.
erij Nijgh Van Ditmar. Prijs:
€24,90.
Jeden, toen Christian
nog schrijver waande,
hij het verhaal De kin-
Yab Yum, waarin een
plaats vindt op het Am-
ie sekshuis. Als een tra
tien jaar later die roze
de Wallen opblaast,
k opgespoord, voor
iera's gesleept en in
id en Van Dorp-achti-
verantwoordelijk ge-
ior die aanslag.
a( or hem een product van
zijn bizarre fantasie is, wordt
door de buitenwacht aangezien
als het verheerlijken van en het
aanzetten tot geweld. Een pijn
lijk misverstand en een pijnlijke
metafoor voor zijn mislukte le
ven. Een paar dagen later, terug
in het Duitse Göttingen, trekt
hij het twintig jaar oude witte
nachthemd van zijn overleden
vrouw aan, loopt met haar slip
pers aan zijn voeten een druile
rig park in, wachtend op de zie
kenbroeders die hem ongetwij
feld zullen komen ophalen.
Een schrijver is niet verant
woordelijk voor het gedachte
goed van zijn personages. Een
goede schrijver is wel confron
terend, legt de geheime krach
ten van het menselijk verlangen
open en stuit op lagen die we
niet vermoeden. Misschien treft
hij daar zaken aan die we liever
niet zien maar als hij zichzelf
serieus neemt, kan niets hem
tegenhouden juist die onderste
steen boven te krijgen.
Wat dat betreft is Grunberg een
auteur die net als W.F. Her-
Arnon Grunberg.Foto: ANP
mans zijn lezers een deprime
rend wereldbeeld voorschotelt,
ontdaan van elke illusie, ver
pakt in een ingenieus scenario
en geschreven in een even ko
mische als nuchtere stijl. Lees
de eerste bladzijde van De asiel
zoeker, lees de laatste twee: zo
helder, zo vervreemdend en
toch zo schrijnend!
In De asielzoeker beschrijft een
alwetende verteller het leven
van de in Amsterdam geboren
en getogen Christian Beck.
Ruim dertig jaar later woont hij
in Göttingen en vertaalt ge
bruiksaanwijzingen voor appa
raten vanuit het Engels in het
Duits. Zijn vriendin werkt aan
de beroemde universiteit. Ze
onderzoekt taalverwerving bij
dieren, of zoiets. Aangepaster
lijkt het leven niet te kunnen
zijn. Maar pas op: 'Zijn vrouw
had hij vertrouwd, zonder bij
gedachten, zonder aarzeling,
als een beest dat alleen over de
toendra schuifelt en dat weet
dat daar nog een beest is dat
over de toendra schuifelt, net
zo verloren als hij, dat weet dat
het de ander nodig heeft om te
overleven.'
'Zonder gebruik te maken van
God, meditatie of een zeldzame
kruidenthee,' probeert Beek
zijn vrouw gelukkig te maken
door eigen verlangens en wen
sen te negeren. Leven is voor
hem ernaar kijken geworden,
niet deelnemen. Als een gevan
gene van de werkelijkheid die
daar niets aan wil, laat staan
kan veranderen. Hij is als
smeltwater, kan slechts vallen
Dus als zijn doodzieke vrouw,
die hij 'Vogel' of, nog afstande
lijker ,'de Vogel' noemt, besluit
nog snel even met een drieën
twintigjarige Algerijnse asiel
zoeker te trouwen, accepteert
hij dat en slaapt in het vervolg
zelf in de gang onder de kap
stok. Met zijn drieën vertrekken
ze ook naar wat ongetwijfeld de
meest treurige Franse geiten
kaasboerderij moet zijn om de
laatste wens van 'de Vogel' te
vervullen: geitenkaas leren ma
ken.
Dwars door die tegelijk pijnlijke
en aandoenlijke scènes heen,
schetst Grunberg het vroegere
leven van Beek en zijn vrouw in
Israël waar Beek naar de hoeren
ging 'zoals anderen naar de
kerk'. Ook daar in Eilat gruwe
lijke en hilarische geschiedenis
sen die toch vooral de wanhoop
van beiden weergeven nog iets
van het leven en van zichzelf te
maken.
In deze nieuwe roman van
Grunberg herkennen we de
opinies van Hermans, de be
angstigende en vervreemdende
kilte van Kafka en het existenti
alistische wereldbeeld van Sar
tre met zijn schuldvragen, zijn
menselijke verantwoordelijk
heid en de walging die sommi
ge gevoeligen overvalt als ze
zich bewust worden van hun
uitzichtloze en illusieloze be
staan.
Aan al die grote namen voegt
Grunberg zijn onnavolgbare
stijl toe. Niemand in onze lite
ratuur schrijft zo geestig. Nie
mand hanteert de onverwachte
wending en de herhaling zo do
delijk en zo goed getimed. Zijn
visie op de mens mag genade
loos zijn, in zijn beschrijving
van zijn slachtoffers klinkt altijd
mededogen en herkenning
door. De asielzoeker is een be
angstigend, een geestig en een
hartverscheurend boek.
irbewijzen kunnen je als Nederlandse schrijver ten deel vallen. Een Librisprijs. Een vertaling in
enland. Een staatsonderscheiding. Maar de meest pretentieuze is toch wel: worden getekend
gfried Woldhek. In 'Knetterende letteren' (Bezige Bij, €34,90) zijn de beste tekeningen van
k gebundeld. Het zijn niet zomaar portretten, maar getekende visies op schrijvers (zoals hier op
Kristien Hemmerechts, Simon Carmiggelt en Harry Mulisch). Wie in de literaire wereld een klein beetje
thuis is, zal moeten beamen: ze zijn stuk voor stuk raak. En geestig. Een geweldig boek waarin je blijft
bladeren. Tekeningen uit besproken boek
Privé-domein schiet tekort
dagboek recensie
Theo Hakkert
'Engelenplaque. Notities van alledag
1966-2003' door A.F.Th. van der
Heijden. Uitgeverij De Arbeiderspers.
Prijs: €25,00.
'Al vanaf mijn zestiende, ze
ventiende ben ik geobsedeerd
door de gedachte aan het
schrijven van één alomvat
tende roman. Aanvankelijk
ging het, in mijn verbeelding,
om een op twintigjarige leef
tijd aus einem Guss te com
poneren werk, al het andere
overbodig makend, en waar
mee ik dan tot op hoge leef
tijd lastig gevallen zou wor
den. 'Ach, schrijft u toch nog
eens zo'n boek'.'
A.F.Th, van der Heijden
(1951), die deze dagboekaan
tekening in 1993 maakte, zou
met een minzame glimlach
het verzoek van de lezer ter
zijde hebben geschoven, zo
schrijft hij. Dat ene alomvat
tende boek zou hem voor een
groot probleem hebben ge
steld, namelijk: 'Wat doe ik
met de rest van mijn leven?'.
Hij heeft, zoals bekend, de
oplossing gevonden in tegen
overgestelde richting. In
voortdurend schrijven, en in
een oneindige reeks romans,
in uitdijende cycli, in 'een
melkwegstelsel' van romans
dat zelf ook weer een onder
deel is van een complex aan
melkwegstelsels van romans.
Schuift de schrijver hier, al in
1993, zijn romancycli De Tan
deloze Tijd, die nog niet is af
gerond, en Homo Duplex,
waarvan alleen de proloog De
Movo-tapes (713 bladzijden)
nog maar is verschenen, in
een?
Megalomanie is een veel ge
bruikt woord om de
schrijfdrang van Van der
Heijden te karakteriseren.
Hem werd gevraagd Privé-
domein 250 te schrijven. Hij
koos vanwege de symmetrie
van de getallen 250 fragmen
ten uit zijn dagboek, dat hij
begon te schrijven in 1966,
het jaar dat het eerste deel
van de beroemde reeks auto
biografieën verscheen - in de
wereld van romanuniver-
sums kón niets toevallig zijn.
En nu zal hem weer groot
heidswaanzin worden aange
wreven, want in tal van aan
tekeningen jongleerde hij met
ideeën voor romans en ro
mancycli, het ene idee nog
grootser dan het andere.
Steeds weer kwam hij met
ontwerpen voor een oeuvre.
Terwijl hij anderzijds al jong
overtuigd was van zijn eenza
me plek op de troon van de
Parnassus. Op zaterdag 25 ju
li 1987 vatte hij de vier kern
punten van zijn autobiografie
samen. Naast het 'sparen'
(verzamelen/hamsteren) van
meisjes, de impotentie en de
literaire ontwikkeling noemt
hij 'het (vergeefse) zoeken
naar literaire superieuren'.
Van de Nederlandse auteurs
meet hij zich alleen met Mu
lisch. Met Cees Nooteboom
en Jean-Paul Franssens gaat
hij om. De enige generatiege
noot voor wie Van der Heij
den literair respect heeft, of
voor wie hij beducht is zelfs,
is Frans Kellendonk. De pas
sages over Kellendonk, die in
1990 aan de gevolgen van
aids overleed, hebben een
bewonderende toon.
De 250 fragmenten vormen
een kroniek van een gedreven
schrijversleven. De studen
tentijd in Nijmegen. Het 'spa
ren' van de meisjes, maar de
bijkomende paringsangst. De
hypochondrie en 'de grote
vermoeidheid' van 1982. De
proefballonnetjes aan oeu-
vres. De ontmoeting met zijn
latere vrouw Mirjam. De ont
wikkeling van De Tandeloze
Tijd, dat eerst Working class
hero heette, naar de song van
John Lennon, maar uit piëteit
met Lennons dood werd de
titel gewijzigd. De voortdu
rende ruzies met schrijver en
criticus Max Pam. De - te lan
ge - beschrijvingen van het
huiselijk leven na de geboorte
van zoon Tonio. De - te lange
- beschrijvingen van het ver
blijf in een Limburgs hotel
om aan Homo Duplex te
schrijven.
Het is allemaal boeiend. Toch
geeft Engelenplaque een dub
bel gevoel. Het valt niet tegen
en het valt niet mee. Wisten
we al te veel van Van der
Heijden? Dat is het niet. Ik
betrap me juist op teleurstel
ling over het feit dat we het
met deze selectie zullen moe
ten doen. Dat is het: alles of
niets. Eerst verscheen dat
boekje met een selectie uit
zijn brieven, Gevouwen woor
den. Nu weer een selectie uit
het dagboek, dat hij zelf ove
rigens gastenboek noemt.
In Privé-domein zitten com
plete reeksen dagboeken en
memoires van Alexander
Herzen, Paul Léautaud en
Konstantin Paustowskij. De
Arbeiderspers had Van der
Heijden moeten aanbieden
de delen 250 tot en met 299 te
vullen, of de subdelen 250-1
tot en met 250-49. Als het dan
toch moet, dan willen we
geen bloemlezing, maar het
totale bloemperk. Floriade én
Keukenhof.
hprt Smeets,
d mannen.
:Sp.€ 10,00
jar delkader Benali,
e (verwachte.
0{fci, 19,50
n pon Grunberg,
zoeker.
van Ditmar, 17,50
11 in Grisham, De claim.
19,95
late Dorrestein,
ter dat ons scheidt.
18,50
ry Pratchett,
ran tijd.
€16,50
van Kooten,
[nieuw.
Bij, 15,00
ia Peper,
gaat.
19,90
iel Faber,
s, scharlaken rood.
j€ 25,00
ipie Baantjer,
len moord in de
j€ 9,98
iets portretteert hon-
mannen die deelne-
oit deelnamen aan de
France. De nieuwe
g wordt elders op deze
hemel in geprezen,
frachett knoopt een
ntasy-deel aan zijn
eld-geschiedenis, het
jntigste inmiddels.
jentoptien wordt weke-
iengesteld op basis van
cijfers van Athenaeum
(del en H. de Vries Boe-
Haarlem, Boekhandel
Leiden, Plantage
(del Harkema in Hilver-
Jekhandel Los in Bus-
[Boekhandel De Ark in
DE LEESTAFEL
roman recensie
Jaap Goedegebuure
'Aangeraakt door goden' door Wessel te
Gussinklo. Uitgeverij Ouerido. Prijs:
€18,95.
Wat hebben Jean-Paul Sartre en
Harry Mulisch nog meer met
elkaar gemeen dan enkel het
feit dat ze voorkomen in een
lexicon van schrijversnamen?
Eerst en vooral is daar hun be
moeienis met de grote levens
vragen: wie zijn we, waar ko
men we vandaan en waar gaan
we naartoe? Daarnaast is er het
legendarische gemak waarmee
ze zich plooiden en plooien in
de rol van beroemdheid. Sartre
liet zich door passanten aanga
pen terwijl hij in de Parijse eta
blissementen Aux Deux Magots
en Flore zijn pen scherpte. Mu
lisch mocht zich graag laten
omroepen in restaurant Ameri-
cain aan het Amsterdamse
Leidseplein en is tot vandaag de
dag een geziene gast in talk
shows en human interest pro
gramma's.
Collega-schrijver Wessel te
Gussinklo, nog lang niet zo be
roemd als het voornoemde
tweetal, ontwaart een veel we
zenlijker punt van overeen
komst tussen Sartre en Mulisch.
In Aangeraakt door goden on
derneemt hij een uitputtende
zoektocht naar de kern van hun
beider leven en werken. Die
kern is gelegen in wat Sartre de
wil tot een 'zelfontwerp' heeft
genoemd: de diep menselijke
behoefte om zich voor de duur
van dit ene leven ten volle te
realiseren als authentieke per
soonlijkheid.
Of iedereen daarin ook slaagt, is
allerminst zeker. Maar hier gaat
het niet om de grote massa,
maar om begenadigde enkelin
gen. En in de ogen van Te Gus
sinklo horen Sartre en Mulisch
daarbij. Hij heeft de twee au
teurs (de een een man die de
Nobelprijs durfde weigeren
omdat hij strijdig was met de
'menselijke waardigheid', de
ander een hemelbestormer die
de onderscheiding maar al te
graag zou willen krijgen) uitver
koren als sterren aan zijn lite
raire firmament.
Wat heeft Te Gussinklo tot zijn
bijna driehonderd pagina's lan
ge hommage bewogen? Ook ten
aanzien van de aanleiding legt
zijn nieuwe boek ondubbelzin
nig getuigenis af. De kennisma
king met de twee literaire go
den gaat terug tot de jaren tus
sen zijn tiende en twintigste,
een periode waarvan elke ont
wikkelingspsycholoog weet te
vertellen dat die bij uitstek van
vormende waarde is. Vooral
over het puberale levensstadi
um schrijft Te Gussinklo als be
trof het een roman.
Hij zet zichzelf neer als de klas
sieke puber, de antiheld die in
staat van oorlog verkeert met
alles en iedereen, zichzelf voor
op. Een puber die via de litera
tuur tot de jaren des onder
scheids komt, heeft voordien
meestal al gekozen voor die
boeken en schrijvers waaraan
een houding valt te ontlenen,
een pose liever gezegd. Sartre
en Mulisch inspireerden de
jonge Te Gussinldo niet eens
zozeer door wat ze betoogden,
maar meer door de ambitie
waarmee ze het publieke forum
betraden en dat wisten te be
spelen alsof ze er van nature
het volste recht toe hadden.
Te Gussinklo laat zich kennen
als een denker die bij alle traag
heid en wijdlopigheid toch in
staat is de puberale leefwereld
tot in merg en bot te raken.
Daarnaast geeft hij boeiende
doorkijkjes die verraden dat hij
een veel ruimere blik heeft dan
zijn naar binnen geslagen
romankunst misschien kan
doen vermoeden.
Wat hij, man van de geboorte
golf, bijvoorbeeld vertelt over
de ontluikende literaire belang
stelling van hem en zijn vrien
den, spreekt boekdelen over de
late jaren vijftig. Hij verslond de
toen gloednieuwe en baanbre
kende serie van de Literaire
Reuzenpockets, die eregalerij
van halfgoden als Hugo Claus,
Remco Campert en Simon Vin
kenoog. In dat milieu trof Te
Gussinklo ook Mulisch aan, en
wie net als hij een halve eeuw
geleden grootgeworden is, kan
zonder al te veel uitleg begrij
pen wat dat betekende: raadsel
achtigheid, magie, de behoefte
om te verbazen en te overdon
deren, maar tegelijk ook de vas
te wil dieper te boren naar zin
volle samenhang dan waartoe
ooit een eerdere schrijver bij
machte was geweest.
Te Gussinklo typeert Mulisch
als de geboren magiër, dat wil
zeggen een man die greep wil
krijgen op een wereld die niet
alleen ontdekt maar ook onder
worpen moet worden. Tegen
over deze magiër profileert de
schrijver van Aangeraakt door
goden zichzelf als mysticus, dat
wil zeggen iemand die de we
reld niet zozeer wenst te be
heersen, maar er met gretigheid
in opgaat. Dat er van die weg
naar binnen dan toch tal van
zichtbare sporen resten, is in
het voordeel van al die lezers
die in hun zelfontwerp niet zo
zeer voorop gaan als wel wen
sen te volgen.
door Martin Hendriksma
In de rubriek De Leestafel wordt wekelijks
een ander genre boeken besproken. Deze
week de recente oogst biografieën.
De Fransman Jean-Claude Trichet werd af
gelopen week door de Franse justitie van
alle blaam gezuiverd. Hij zal binnenkort
Wim Duisenberg opvolgen als president
van de Europese Centrale Bank. Duisen
berg zelf kan zich eindelijk aan zijn vele
hobby's (zeilen, lezen, roken, drinken) wij
den en bovendien krijgt zijn actievoerende
echtgenote Gretta nu eindelijk vrij spel. De
werkgever van haar man kan ze geen scha
de meer berokkenen.
Hoe kon een verlegen Friese jongen uit
groeien tot de belangrijkste financiële man
in Europa? Die vraag staat centraal in de
biografie die Bruno de Haas en Cees van
Lotringen, journalisten bij het Financieel
Dagblad, aan de president wijden (Busi
ness Contact, €19,90). Zijn hersens, dat in
de eerste plaats. Zijn charme. Zijn spreek-
talent (vader Duisenberg zat bij het Friese
amateurtoneel, wat een deel van het rusti
ge, vertrouwenwekkende stemgeluid van
zoonlief verklaart). Het talent om steeds op
het juiste moment op de juiste plek te zijn.
En soms gewoon geluk. Bijvoorbeeld dat
zijn voorganger bij De Nederlandse Bank,
Jelle Zijlstra, ook een Fries was. Want, zo
krijgen Van Lotringen en De Haas te horen:
Friezen helpen elkaar altijd.
De Haas en Van Lotringen focussen zich op
de carrière van Duisenberg, wat gezien de
werkkringen waarin hij zich begeeft een be
grijpelijke keus is. Het politieke steekstel
rond Duisenbergs Europese benoeming -
de Fransen maakten zich toen al sterk voor
Trichet en wilden van geen alternatief we
ten - spitten ze overtuigend uit. Al even
verhelderend is hun beschrijving van de
conflicten in het kabinet-Den Uyl, het
meest linkse uit de Nederlandse geschiede
nis, waar Duisenberg als minister van fi
nanciën voortdurend met zijn royaal snen-
Wim Duisenberg op sokken op weg naar de
uitreiking van de Karlsprijs in Aken, mei
2002. Omdat Gretta op de kasseien een
hak verloor, bood hij haar zijn schoenen
aan. Foto uit besproken boek
derende baas in conflict kwam.
Bevat het boek ook persoonlijke onthullin
gen? Niet heel veel. Opvallend is dat Dui
senberg inhoudelijk vaak sterk is aangewe
zen op beter terzakekundigen als zijn op
volger Nout Wellink. Opvallend is ook zijn
onvoorwaardelijke steun aan Gretta, die hij
in het openbaar weliswaar (nog) niet altijd
kan uitspreken, maar binnenskamers wel.
En dat de man, die op feer*jes en partijen
door zijn verlegenheid vaak maar moei
zaam contact maakt, bij uitstek in staat
bleek om de sfeer bij zijn werkgevers te ver
beteren. Bijvoorbeeld door de chauffeurs
van De Nederlandse Bank uitdrukkelijk
voor het zwembad bij zijn Franse buiten
huis uit te nodigen.
Hoe ver hij zich via zijn opzienbarende car
rière van zijn bescheiden afkomst verwij
derde, van rangen en standen moet hij nog
steeds weinig hebben.
De persoonlijke bediende van Frank Sina
tra doet een boekje over zijn baas open in
Mister S, mijn leven met Frank Sinatra
(The House of Books, €19,50). Over muziek
gaat het vrijwel niet in dit boek, wel over de
tientallen vrouwen die om Sinatra zwerm
den, en zijn banden met de maffia en de
Kennedy's. Omdat deze George Jacobs bij
na overal bij was, hoeft hij nergens aan
bronvermelding te doen en kan hij alle sap
pige privé-geheimen in de openbaarheid
brengen. William Stadiem typtehet scan-
duleuze boek uit. Omdat Jacobs in 1968
door dezelfde Mister S weinig zachtzinnig
uit zijn functie werd gezet, roept het waar
heidsgehalte vragen op.
Het levensverhaal van trompettist/zanger
Chet Baker is wat ze in Hollywood 'the stuff
of movies' noemen: van de knappe 'James
Dean van de jazz' tot een eenzaam in Am
sterdam aan zijn einde gekomen junk, die
tussentijds bij een vechtpartij zijn tanden
verloor, opnieuw leerde spelen en ondanks
zijn decennia durende verslaving één van
de productiefste musici ooit was. Die film
over zijn leven komt er binnenkort einde
lijk, maar biograaf James Gavin was Holly
wood voor. De lange nacht van Chet Ba
ker (Thomas Rap, €29,50) - van de gouden
belofte tot de onvermijdelijke ondergang' is
een vuistdik, goed gedocumenteerd werk,
dat volgens sommige liefhebbers echter
wel te veel nadruk legt op Chets drama - de
drugs - en te weinig op zijn muziek. Even
goed een must voor Baker-fans.
(Bijdrage Patrick van den Hurk)
