Een ode aan 'the girl next door'
KUNST CULTUUR
Hendrick Goltzius: virtuoos kunstenaar met verminkte rechterhanc
Playboy-expositie in Rotterdamse Kunsthal
maandag 24 maart 2oo3
Fotograaf Jaap Vliegenthart
maakte in 1992 deze dose-up
met natte haren van model
Chantal van der Sluis.
Foto: CPD/PR
Ook fotomodel en actrice Daph
ne Deckers poseerde voor Play
boy. De fotoreportage van Bart
van Leeuwen ging wereldwijd
mee in alle edities van het tijd
schrift.
Foto: ANP/Bart van Leeuwen
Tegenwoordig bekend van de
reality-soap 'Adams Family",
maar ook twintig jaar geleden
gaf Patricia Paay zich al bloot
voor de camera. Foto: CPD/PR
door Marc Floor
Rotterdam - De Nederlandse editie van Playboy
bestaat twintig jaar. Om dat te vieren opende
schrijver en columnist Jan Mulder afgelopen za
terdag een tentoonstelling over Playboy in de
Kunsthal in Rotterdam. In vijftig foto's van on
der anderen Patricia Paay, Tatjana Simic en Kat-
ja Schuurman is de historie te zien van de Ne
derlandse Playboy, het blad van het smaakvolle
bloot. „Wij richten ons op het meisje datje ie
dere dag tegenkomt als je op weg bent naar
kantoor."
Bestaat de Playboy in Amerika al sinds de ja
ren '50, in Nederland deed het blad pas in
1983 zijn intrede. Het werd meteen een suc
ces. Nog altijd worden er tegen de 130.000
nummers per maand verkocht, of 160.000 als
er een bekende Nederlander in poseert. Om
het twintigjarig bestaan van het magazine te
vieren is er een overzichtstentoonstelling in de
Kunsthal.
Playboy staat bekend als het blad van het
smaakvolle bloot. De modellen worden mooi
belicht, de decors met zorg uitgezocht en fy
sieke oneffenheden weggeretoucheerd. Gere
nommeerde fotografen als Paul Huf, Govert
de Roos en Erwin Olaf maken de reportages.
En de poses mogen nooit te veel weggeven,
zoals bij het pittiger zusje Penthouse vaak het
geval is. „De Penthouse stop je onder je ma
tras", vat artdirector Piet van Oss het samen.
,,De Playboy kan je op het dressoir bij je moe
der laten liggen.
Van Oss, samensteller van de expositie 'Play
boyfotografie in Nederland 1983-2003', werkte
voor hij in 1984 bij Playboy begon onder meer
voor een Nederlandse versie van de National
Geographic en voor de Libelle. Hij ging zon
der al te veel gêne bij het blootblad aan de
slag, al zegt hij er eerlijkheidshalve wel bij dat
hij het niet zou hebben gedaan als zijn moe
der nog had geleefd. „Dan had ik het niet ge
durfd."
Van Oss, die tot 1999 verantwoordelijk was
voor de vormgeving van Playboy, heeft altijd
zijn best gedaan 'om het zo mooi mogelijk te
maken'. „Het mocht nooit vunzig worden. De
Playboy moet het hebben van de glamour. De
foto's moeten er prachtig en gelikt uitzien.
Heel af en toe probeer je een stapje verder te
gaan door het wat artistieker aan te pakken.
Maar niet te ver, want je moet het als man wel
gewoon een lekker blad blijven vinden."
Nadat in mei 1983 het eerste nummer van de
Nederlandse editie van Playboy was versche
nen, ging het blad voortvarend te werk. De
ene na de andere Nederlandse ster werd ge
strikt voor een naaktreportage, waaronder
Adèle Bloemendaal, Patricia Paay, Liz Snoyink
en Patty Brard. Viola van Emmenes verkocht
met haar erotische fotosessie in het decem
bernummer van '84 ondertussen de meeste
exemplaren van Playboy.
„Viola, ja, die zorgde voor een extreem hoge
oplage", mijmert Van Oss. „Dat was toenter
tijd een omroepster die iedere avond op tv
was te zien. Met iemand als Ka tja Schuurman
weet je van tevoren dat je veel gaat verkopen,
maar met Viola was het een verrassing. Ze was
al een stuk in de dertig en best aardig om te
zien, maar zeker geen droomvrouw. Het heeft
op de een of andere manier toch gewerkt."
Wellicht dat het te maken heeft met de formu
le van Playboy, die zich vooral richt op 'the
Fotograaf Govert de Roos zette voor Playboy drie modellen in de rook van IJslandse warmwaterbronnen. Foto: GPD/PR
girl next door'. „Het meisje datje iedere dag
tegenkomt als je op weg bent naar je kantoor
en waar je wel eens wat meer van zou willen
zien," verklaart Van Oss. „En die wordt dan
door Playboy op een hele glamourvolle ma
nier gefotografeerd." Het moeten wel meisjes
zijn, geen vrouwen. „Zo'n 23,24 jaar, dat is de
ideale leeftijd."
Wie de expositie in de Kunsthal ziet weet dat
het bij Playboy geen wet is van Meden en Per
zen. Veel modellen zijn aanzienlijk ouder dan
de vereiste 24 jaar, al wordt dat in de regel ge
compenseerd door hun bekendheid. Adèle
Bloemendaal poseerde op haar vijftigste, en
de ex-vrouw van de Franse politicus Le Pen
ging voor de Franse editie op nog hogere leef
tijd uit de kleren. Het werd het best verkochte
nummer in de Franse geschiedenis.
De meeste aandacht kreeg Playboy met een
nogal brave foto uit 1986, waarop een man is
te zien die zijn hand legt op de ontblote bil
van een vrouw. Het stel dat poseerde was in
het dagelijks leven ook een koppel en werk
zaam voor de Tweede Kamer-fractie van WD.
'Erotiek in de Tweede Kamer' heette de foto
reportage dan ook, en de hoofdplaat werd ge
maakt in de bekende groene bankjes van het
parlement.
Het gevolg was een flinke rel, die nagalmde tot
ver over de landsgrenzen. Het paar had nota
bene Playboy zelf benaderd om te worden ge
fotografeerd, en liet bij de foto's ook opteke
nen waarom. Wij doen alles samen', gaf het
bijgaande artikel te lezen. 'ïv^et deze foto's ge
ven wij op onze manier vorm aan onze rela
tie.' Na de reportage werd het tweetal bij de
WD onmiddellijk de laan uitgestuurd. 1
De stroom aan bekende Nederlandse vrou
wen die zich letterlijk blootgaf in de Playb<|
duurt voort tot op de dag van vandaag. Va|
Kiki Classen, Tatjana Simic en Sylvia Millet
ging het naar Daphne Deckers, Froukje de
Both en Katja Schuurman. Opvallend is ha
actuele gehalte van Playboy. Is er een telej
sieserie of spelprogramma dat enorm aan|
pulariteit wint, dan is het blad er als de kip
bij.
De vitrine in de Kunsthal met oude numm
van de Nederlandse Playboy is een lesje ini
historie. Er is een cover met Big Brother's
bine en eentje met de transseksueel Kelly,
in een latere editie van hetzelfde program
was te zien. De opkomst van TMF vertaald
zich in een naaktreportage van Sonja Silvj
de soapwereld is flink vertegenwoordigd 0
foto's van onder meer Froukje de Both en
Tanja less.
'Idols' heeft de Playboy nog niet gehaald,)
wellicht heeft te maken met de jonge leeftj
van de meeste kandidaten. De expositie m
wel een knipoog naar het programma, dcx
het jaren '80-nummer te tonen waarvoor)
ney Kaagman naakt poseerde. „Dat was to
een hele spannende vrouw", zegt Piet van
van Playboy. „Ze trad altijd op in van die
strakke overalls en dan wilde je als man w
eens zien wat daarachter zat."
Meestal benadert Playboy zelf bekende Ne
derlanders met de vraag of ze naakt willen|
seren. Via de agent wordt een voorstel gedi
waarna de onderhandelingen kunnen begi
nen. Regelmatig weten de modellen Playbi
op eigen gelegenheid te vinden, zoals de tv
dochters van Gert en Hermien. „Die wilds
maar wat graag", herinnert Van Oss zich. J
Hermien wilde zelf ook wel."
Volgens Van Oss is het een mythe dat bekj
Nederlanders exorbitante bedragen krijgen
voor een naaktreportage in de Playboy. „D
konden we altijd wel om lachen. Meestal i
het zo dat de modellen dat fabeltje zelf ini
wereld brengen om voor de buitenwereld
over te komen als iemand die zo maar eva
uit de kleren gaat."
Geld speelt wel degelijk een rol in de keuz<
om voor Playboy te poseren, denkt Van oj
„Maar het allerbelangrijkste is dat ze het g|
zelf willen. Ze moeten het leuk vinden oroi
hun lijf te laten zien. Je moet als model ietj
hibitionistisch hebben en trots zijn op je a
lichaam."
De citaten die zijn opgetekend uit de mon|
van Sonja Silva bevestigen dat Bij de naalj
to's die van haar zijn gepubliceerd in eenJ
cente editie van Playboy is te lezen dat ze
'nooit had gedacht' nog eens naakt te zullJ
poseren. 'En toch heb ik het gedaan', stelt
fier. 'Ek zit nu ongelooflijk lekker in mijn vJ
Mensen mogen best weten wat ik te bieda
heb.'
De meeste bekende Nederlanders die hew
geposeerd gaven ook zonder meer toesten
ming aan de Kunsthal om de foto's opnieJ
maar dan op veel groter formaat, te exposj
ren. De leukste reactie kreeg Piet van Ossj
Adèle Bloemendaal. „Die was toevallig jan
vond het prachtig. Ze riep: wat een geweld
cadeau!"
De tentoonstelling 'Playboyfotografie in|
derland 1983-2003' is tot en met 29 junlj
zien in de Kunsthal Rotterdam.
door Francoise Lede boer
Amsterdam - Dankzij Karei van Man
der zijn we op de hoogte van het on
geluk dat Hendrick Goltzius (1558-1617)
overkwam. In zijn 'Schilder-boeck', uit
gegeven in 1604 en nog steeds een on
schatbare bron van kennis over leven
en werk van Nederlandse, Duitse en
Italiaanse kunstenaars, beschrijft de
biograaf hoe Goltzius als eenjarig
jochie zijn beide handjes verbrandde
aan gloeiende kolen.
Op de expositie van zijn werk in het
Rijksmuseum hangt in de eerste zaal
de technisch perfecte tekening die de
kunstenaar in 1588 maakte van zijn
verminkte rechterhand. Voorzien van
de kennis dat Goltzius rechtshandig
was, imponeert de virtuositeit van de
ruim 160 werken op deze tentoon
stelling daarna natuurlijk des te
meer.
Zijn grote betekenis kwam tien jaar
geleden al tot uiting op het overzicht
dat het Rijksmuseum presenteerde
onder de titel 'Dageraad der Gouden
Eeuw'. De directeuren van de musea
die uit de eigen collectie en vele
bruiklenen deze Goltzius-expositie
samenstelden, herinneren er niet
voor niets aan dat de kunstenaar
toen met veertig werken de grootste
bijdrage leverde aan het verhaal dat
de 'Dageraad' schetste over de bloei
van het Hollandse maniërisme en de
opkomst van het realisme in de
Noord-Nederlandse kunst tussen
1580 en 1620.
Rijksmuseum-directeur Ronald de
Leeuw, Philippe de Montebello (The
Metropolitan Museum of Art, New
York) en Roger Berkowitz (The Tole
do Museum of Art, Toledo, Ohio)
roemen de zeer productieve prent-
maker, tekenaar en schilder nu op
nieuw als sleutelfiguur voor de perio
de die vooraf ging aan de bloei van
de Hollandse Gouden Eeuw. Hl} was
al tijdens zijn leven internationaal zó
gevierd dat hij er op zijn reis naar Ita
lië af en toe de voorkeur aan gaf zijn
ware identiteit verborgen te houden.
Goltzius was volgens de biografie van
Van Mander een practical joker die
vermaak stelde in dergelijke toneel
spel, maar zo tenminste ook onge
stoord antieke beelden in Rome op
papier kon zetten. Van Mander
noemt hem veeleer bescheiden dan
pronkzuchtig, 'iemand die uit een al
les overtreffende liefde voor de kunst
graag met een geruste ziel stil en al
leen is omdat de kunst hem geheel
voor zich opeist'.
Zijn populariteit is vanaf de Tweede
Wereldoorlog opnieuw enorm ge
groeid, een herwaardering die op
gang werd gebracht door wijlen de
Tsjechische kunsthistoricus Emil
Reznicek. Ter viering van de 400ste
geboortedag van de kunstenaar
maakte hij in 1958 in Rotterdam en
Haarlem een expositie van tekenin
gen die zijn virtuositeit voor het eerst
weer op grote schaal bekendheid gaf.
Sinds het J. Paul Getty Museum in
1984 "Venus en Mars betrapt door
Vulcanus' uit omstreeks 1585 ver
wierf, behoren zijn tekeningen op de
internationale kunstmarkt zelfs tot de
meest gezochte: Goltzius is 'in', met
torenhoge prijzen als onvermijdelijke
consequentie.
Spierbundels
Het Hollandse maniërisme, met
Haarlemse kunstenaars als voor
naamste beoefenaren, was een op
merkelijk fenomeen. In de Dageraad-
catalogus gaf Wouter Kloek een
bloemrijke beschrijving van de stilis
tische kenmerken van deze stijl. De
thema's die de voorkeur genoten van
Goltzius en zijn collega's Comelis
Comelisz. van Haarlem en Karei van
Mander (hij was behalve biograaf ook
kunstenaar), waren allegorische en
mythologische scènes vol erotiek en
geweld. Véél heftige emoties, véél on
natuurlijke lichaamshoudingen, véél
spierbundels, véél van alles: hoe kon
deze stijl bloeien in een tijd dat de
steile, nuchteTe ^protestanten nog
maar pas hun Tachtigjarige Oorlog
1 ii
Op de expositie met werk van Hendrick Goltzius in het Rijksmuseum hangt dit doek 'Danaë' uit 1603. Fo
to: GPD/Rijksmuseum Amsterdam
tegen de katholieke Spaanse over
heersers waren begonnen?
Kloek vermoedde onder meer dat de
Hollanders zich makkelijk konden
identificeren met al die mythologi
sche figuren: de overwinningen van
deze spierbundels verhoogden hun
zelfbewustzijn in de dagelijkse strijd
tegen de Spaanse knoet. Maar er was
ook een praktische verklaring: het
toeval van de ontmoeting van Van
Mander, Comelis Comelisz. en Golt
zius in een Haarlem waar de toon
aangevende oudere generatie kunste
naars was gestorven en de nieuwe
stijl 'ongestoord' kon bloeien en
groeien.
Goltzius werd begin februari 1558 ge
boren in Mulbracht, een plaatsje
even over de Duitse grens tussen
Venlo en Roermond als oudste zoon
van een glasschilder. Huigen Leef-
lang, conservator van het Rijksmuse
um en met vier bijdragen de belang-
iji
rijkste auteur van de catalogus bij de
ze expositie, noemt de ontmoeting
met Dirck Volckertz Coomhert een
keerpunt in zijn leven.
Goltzius werd omstreeks 1574-1575
aangenomen als leerling van deze
erudiete graveur en tolerante ethicus.
In de Nederlanden vervolgd door zo
wel de Spanjaarden als de geweldda
dige Watergeuzen, had Coomhert
zijn toevlucht gezocht in het Duitse
Xanten. Hij keerde na Haarlems ont
zet in januari 1577 in maart terug
naar de stad waar hij stadssecretaris
was geweest. Op zijn aanraden volg
de Goltzius enige maanden later en
zou er niet meer weggaan.
Van Mander vestigde zich als berooid
vluchteling uit het Vlaamse Meulebe-
ke in 1583 in de Spaamestad, maar
had als schilder intussen in Italië en
Wenen gewerkt Hij deelde zijn opge
dane grote kennis van de internatio
nale lamst en klassieke bronnen met
Goltzius en Van Haarlem en liet zijn
collega's tekeningen zien van Bartho-
lomeus Spranger, de kunstenaar aan
het hof van keizer Rudolf n die van
essentieel belang is geweest als inspi
ratiebron voor het Hollandse mani
erisme.
Goltzius bracht in 1585 de eerste te
keningen van Spranger in prent, die
hij zoals zijn gehele productie afdruk
te in de eigen uitgeverij waarmee hij
het monopolie van de Antwerpse
prentuitgevers doorbrak. Superieur
voorbeeld vol elegantie en wervelen
de lijnen is op deze expositie zijn 'De
bruiloft van Cupido en Psyche' uit
1587 naar een ontwerp van Spranger.
Zijn gravure 'De grote Hercules' uit
1589 was een eigen ontwerp en kreeg
niet voor niets de bijnaam 'Knollen-
man' vanwege de extreme, dispro
portionele spierbundels van de
krachtpatser.
Aapje
Volgens Van Mander gekweld door
zwaarmoedigheid die het gevolg was
van een 'uitterende ziekte' (vermoe
delijk tuberculose), ging Goltzius in
oktober 1590 toch op reis naar Italië
om eindelijk in levenden lijve d
liefde kunst uit de Antieke Oud
te kunnen bestuderen. Daarna
hoorde zijn heftige maniërist
stijl tot het verleden en concent
de hij zich op navolging en veii
ring van zowel de meesters uit di
liaanse Renaissance en Noord-I
pese meesters als Albrecht Dün
Lucas van Leyden.
De meeste indruk op deze exjx
maken echter zijn prachtige pre
en tekeningen van onder meei
vrouw Grietgen Jansdr, zijn stief
Jacob Matham, zijn hond, een 1
aan een ketting, de Italiaanse h
houwer Giambologna en de I
schappen uit de omgeving van 1
lem. Zijn allegorische en mythi
sche thema's ogen weliswaar bij
der virtuoos, maar vermoeid
geest tenslotte op deze expositie
zeer omdat het er zoveel zijn.
Vanaf 1600 concentreerde Gd
zich vooral op schilderen. Va
erotiek van de naakte Danaë uit
tot die van de naakte dochters di
der Lot verleiden op een weil
1616, weet hij opnieuw grote be
dering op te wekken door de sch
heid die hij met zijn verminkte!
realiseerde. Van Mander had 1
toen hij schreef: 'dapper handt
soo veelderley veranderings uyti
Tegelijkertijd met de Goltzius-ex
tie zijn in het Rijksprentenkal
veertig op de Antieken geïnspirf
bronzen beelden van de in verj
heid geraakte Delftse beeldho
Willem van Tetrode (ca. 1525 -
te zien. Wie zijn overweldig
spierbundels en vernuftige atlet
houdingen aanschouwt, kan
meteen voorstellen dat Goltzius
zijn werk werd beïnvloed.
De exposities over Hendrick 0
us en Willem van Tetrode in
Rijksmuseum (Stadhouderskad
Amsterdam) duren tot en me
mei. Openingstijden: dagelijks
10.00 tot 17.00 uur. De Goltziu
talogus (Waanders Uitgevers)
52, 50 euro en die over Van Tel
(Waanders Uitgevers) 29,50 eur
