Bomen met een strafblad
BOEKEN
Verdriet als een
mgewenst orgaan
Oorlogscorrespondente
Kate Adie schrijft memoires
KATE ADIE
Ten strijde tegen de aids-maffia
Ideaal om je huis te beheksen
Fastfoodrestaurant en
hamburger als kunstwerk
VRIJDAG 21 MAART 2003
[t haperende heelal' bundelt
)do 85 mijmeringen. Hieruit
|rt opnieuw zijn fantastisch
r het absurde. Plus zijn
|om bijzondere zinnen te
>n. Zoals deze: 'De engelen
{den zich dat ze regelma
at voeten brandden aan de
schoorstenen.'
I verhalen recensie
I Jaap Goedegebuure
e heelal' door Armando,
verij Augustus. Prijs: 14,50.
zijn net mensen. Ook
ze in groepjes bij elkaar
j tonen ze karakter: ze zijn
igs robuust, beklagens-
of onguur. Een boom
ouder worden, hij ver-
it evenmin als een mens.
Hij staat waar hij staat en ge
draagt zich. 's Zomers heeft hij
een jas in legerkleur aan. 's Win
ters staat hij maar wat te kleu
men. Dan kun je uren naar hem
kijken zonder dat hij een krimp
geeft. Niets te verbergen en toch
blijven zwijgen. Veel te beken
nen, maar van z'n gezond niet af
weten.
Armando, beeldend kunstenaar,
zigeunermuzikant, dichter en
schrijver, heeft ook iets met bo
men. Alweer jaren geleden schil
derde hij een reeks dennen, on
miskenbaar van Duitsen bloed.
In zijn ogen zijn dennen mooi
omdat ze fout zijn, en fout om
dat ze mooi zijn. Ze zien er bui
tengewoon unheimisch uit, in
druipend zwart en ijskoud wit,
kleuren als bevroren emoties
waarin de laatste druppels senti
ment tot kristal zijn verhard.
Voor Armando is bijna elke
boom suspect. Het zijn getuigen
die tegen beter weten in stom
101
verhalen recensie
Wim Vogel
ssmeer' door Chaja Polak,
verij Vassallucci. Prijs: €16,95.
van Chaja Polak
twee verhalenbundels,
ns en een novelle bin-
êertien jaar, is in veel op-
kenmerkend voor de
Ie generatie. Kinderen van
fe ouders, opgegroeid zoge-
1 'aan de beschutte zijkant
6 oorlog' maar net als in
1 hun ouders loopt ook
1 leven een streep: 'een
I met de jaartallen van
ragfijne proza slaagt
lak er steeds opnieuw
ingebouwde verdriet sub-
suggereren, aan te stip-
lezer heeft aan een half
enoeg. Veel taal zou ook
overeenstemming zijn
onvermogen van bijna
na de oorlog en na de
igen in Polen de fei-
benoemen. Nee, de 're-
luchthartigheid' heeft
le generatie nooit ge-
1 werd ze opgezadeld
onmogelijke opdracht
in en van het leven te
Niet voor niets zag Is-
er zichzelf als het jon-
alles goed moest ma-
in die opdracht is voor
elk kind een onmogelij-
meer bundelt Chaja
zevenendertig verhalen,
eerste twee bundels uit
1990 vrijwel helemaal,
daar flink geredigeerd,
vuld met twaalf nieuwe,
waarvan een enkeling eerder
verscheen in een tijdschrift. Drie
zaken vallen in die verzameling
op. Allereerst haar fragiele, bijna
schuchtere stijl, zeer geschikt
om het onbenoembare te om
cirkelen.
Daarnaast verdiept haar thema
tiek zich in verhalen waarin de
veelal vrouwelijke personages
alleen voor de lezer hun raadsel
achtige en opnieuw nauwelijks
te verwoorden onvermogen tot
onbekommerde liefde analyse
ren. En ten slotte valt op dat in
alle verhalen dezelfde motieven
dominant zijn: machteloosheid,
verraad, trouw, schuld, schaam
te, je een paria, een buiten
staander voelen die altijd en
overal waakzaam moet zijn en
niemand kan vertrouwen.
Ik heb deze verhalen met groei
ende bewondering gelezen. Be
wondering om de genadeloze
zuiverheid en de fragiele hard
heid ervan. Dat lijkt tegenstrij
dig, maar geeft toch goed de
kem van Chaja Polaks proza
weer. Ze moet van zichzelf scha
kels beschrijven die er niet meer
zijn. Ze moet iets met het niet te
verteren verdriet van de moeder
die haar dochtertje na de oorlog
maar terugbrengt naar haar on-
derduikouders, omdat het van
haar niets wil weten en alleen
maar huilt dat ze terug wil.
Ze laat zien hoe in die jaren van
het grote zwijgen er voor sensi
bele kinderen voortdurend ver
wijzingen waren naar een fataal
verleden dat zich in je nestelde
als een ongewenst orgaan. En
dat alles met een taal die ter
loops lijkt, die de dingen die er
toe doen even aanstipt. Het is
precies de taal die past bij deze
aangeslagen en verwonde men
sen.
Een klein voorbeeld uit Het ver
schil en de overeenkomst, een
korte schets over een tweeling,
'een man en een vrouw van in
de vijftig. Slechts één ding had
den de broer en zuster gemeen.
Beiden herinneren zich niets
meer van hun jeugd van vóór
hun tiende verjaardag. Op die
dag moesten zij onderduiken,
met z'n tweeën. Zeer waar
schijnlijk hebben hun ouders
hen zo lang mogelijk nagekeken
voor het raam van het ouderlijk
huis, toen zij, ieder op hun au
toped, naar het pleintje reden
aan het einde van de straat,
waar 'oom Henk' hen opwacht
te.'
En verplaats je dan even in die
ouders.
TOP-10 FICTIE
1) Thomas Rosenboom,
nieuwe man.
ido, 18,95
Nicci Gerrard,
onderstroom,
ekerij, 17,50
2) Boudewijn Büch,
t geheim van Eberwein.
Arbeiderspers, 15,95
3) A.F.Th., De Movo Tapes,
erido, 34,90
5) John Grisham, De claim.
I Bruna, 19,95
0 Maeve Binchy, Quentins.
ieboek, 16,99
Jodie Lloyd,
Heslevens.
1, 17,50
10) Boudewijn Büch,
kleine blonde dood.
Arbeiderspers,15,95
[-) Gerrit Komrij,
leve de dood.
Bij, €7,50
K9) Gabriel Garcia Marquez,
-n om het te vertellen,
lenhoff, 24,50
Nicci Gerrard bewijst
dat ze ook zonder
French en literaire thril
ler van formaat kan
schrijven. Maeve Bin
chy verzamelt in
Quentins verhalen rond
een Iers restaurant. Jo
die Lloyd en Emlyn
Rees volgen vier met el
kaar vervlochten men
senlevens en Komrij
bundelde de mooiste
poëzie over de dood
waarom overigens ook
veel te lachen valt.
De boekentoptien
wordt wekelijks samen
gesteld op basis van
verkoopcijfers van
Athenaeum Boekhan
del en H. de Vries Boe
ken in Haarlem, Boek
handel Kooyker in Lei
den, Plantage Boekhan
del Harkema in Hilver
sum, Boekhandel Los in
Bussum en Boekhandel
De Ark in Almere.
metje kunnen blijven spelen.
Daarom zijn ze medeplichtig
aan gruwelen waarbij ook men
selijke getuigen passief hebben
toegezien, daar aan de bosran
den die in de jaren 1933 tot 1945
een haag vormden rond con
centratie- en vernietigingskam
pen. En niet alleen in die jaren,
zoals de actualiteit ons van dag
tot dag leert.
In veel van zijn proza en poëzie,
Het gevecht, Dagboek van een
dader, Aantekeningen over de
vijand en De straat en het struik
gewas, maakte Armando gewag
van zijn fascinatie voor de bo
men en het kwaad waarvan ze
weten. Hij heeft zelfs laten door
schemeren waarin zijn preoc
cupatie geworteld is. Als jongen
zwierf hij door de bossen bij
Amersfoort, niet ver van het ge
lijknamige nazikamp. Hij moet
er dingen hebben ervaren die hij
nooit uitgebreid heeft willen en
kunnen beschrijven. Hooguit
duidde hij ze met een enkel
woord aan of vervormde ze tot
iets van een andere orde, verstil
de kunst dan wel cabareteske
kleinkunst.
Ook Armando's frivole stem
mingen hebben op de achter
grond altijd iets van dreiging,
alsof er met stralend weer toch
al een hele dag onweer in de
lucht zit. Landelijke tafereeltjes
met een hoog Rien Poortvlietge-
halte lijken maar heel even
vreedzaam. Het beekje en de
struik houden zich nog in, maar
de koe die op het gras ligt, ver
plettert menige paardebloem.
Voor je het weet staat er zomaar
een boom te huilen en zie je een
arm liggen, los van de romp. 'Ik
zag de zwijgzame wolken, ik zag
het heelal, dat bezig was zich
stiekem te verwijderen'.
Als prozaïst is Armando op z'n
best als hij zomaar voor zich uit
kan mijmeren. De 85 stukjes die
zijn nieuwe boek Het haperende
heelal telt, zijn zonder uitzonde
ring het resultaat van zulke mij
meringen. Vaak vertrekken ze
voor hun korte vlucht van niet
meer dan één pagina bij een tri
viale waarneming, een losse ge
dachte of een geheugenflard,
om dan snel de afgrond in te
duiken. Alledaags en eeuwig,
vredig en gewelddadig, harmo
nie en chaos, in Armando's be
leving rijmen ze op elkaar.
Wat Armando behoedt voor de
stereotype rol van sombermans,
is zijn zintuig voor het absurde.
Zodra het er in zijn verhalen en
overpeinzingen serieus aan toe
dreigt te gaan, doorbreekt hij de
sfeer met een volkomen absurde
wending. 'Men heeft ontdekt dat
vlinders heel goed kunnen rui
ken, maar er zijn een heleboel
andere dingen die ze weer niet
kunnen, onbenullige dingen zo
als sjoelbakken en watertrappen.
Desalniettemin zijn vlinders lief
tallige schepseltjes.'
Armando heeft een fantastisch oog voor het absurde. Archieffoto: Henk Bouwman
In Het haperende heelal lees je
zinnen waarbij je telkens weer
opveert uit je luie stoel. 'Heel
lang geleden leefde hier een be
roemde zanger die een hond
was.' 'De engelen beklaagden
zich dat ze regelmatig hun voe
ten brandden aan de schoorste
nen'. 'Behoedzaam pakte hij z'n
hoofd beet, wrikte wat zoals
schermers dat met hun masker
doen, en ja, het hoofd zat los.'
Armando strooit met zulke voet
zoekers en laat ze ploffen en
knallen zonder zich te bekom
meren om vervolg of nazorg. Hij
fiedelt een bezwerend wijsje,
breekt abrupt af en loopt door.
Om ons verstomd maar ook ver
ontrust achter te laten.
Britten moeten het doen zonder BBC-verslaggeefster
Een heks die een theekopje gebruikt als badkuip; een andere heks die huist in een bloempot en nog een
soortgenootje dat toezicht houdt op papieren en tijdschriften, die je wilt bewaren. Het kan allemaal, als je
aan de slag gaat met deze 'Heksenfantasie' van Ria Odijk (Tirion/Cantecleer, 9,50). Zelden was boetseren
zo leuk als met behulp van dit boekje. Hierin wordt overzichtelijk verteld wat de benodigde materialen zijn
en stapsgewijs uitgelegd hoe je het beste de heksen en al hun koddige attribuutjes kunt maken. Dit alles
geïllustreerd met prachtige foto's, die de (minder) ervaren boetseerder onmiddellijk aan een overdosis in
spiratie helpen. Ideaal om je eigen huis, of verjaardagen mee te beheksen. Als dat geen rage wordt
Foto uit besproken boek.
non-fictie recensie
James McGonigal
The Kindness of Strangers, The Autobiography" door Kate
Adie. Uitgeverij Headline. Prijs: €39,00.
Nu het Britse leger ten strijde trekt tegen Irak,
moeten de troepen en het thuisfront het voor het
eerst sinds decennia doen zonder BBC-verslag
geefster Kate Adie. Begin dit jaar heeft zij besloten
zich terug te trekken als 'chief news correspon
dent' van de Britse staatsomroep. In alle oorlogen
en conflicten van de afgelopen decennia stond
Katie Adie vooraan: al dan niet in uniform, met
camouflagehoedje of helm, maar altijd met parel-
oorbellen. In haar autobiografie vertelt zij over
haar fascinatie met verslaggeving van oorlog en
geweld en haar toenemende worstelingen met de
leiding van de BBC.
Die culmineerden eind vorig jaar in een geweldig
conflict, toen zij haar bazen ervan beschuldigde
vrouwelijke verslaggevers meer te selecteren op
uiterlijke kenmerken dan op journalistieke in
houd. Sinds die tijd verscheen zij amper meer op
het scherm, haar jaarsalaris van naar verluidt
150.000 Britse ponden ten spijt. In januari gooide
zij zelf de handdoek in de ring: zij is nog slechts
op free lance-basis beschikbaar voor de BBC.
Adie werd internationaal bekend tijdens haar
werk bij de gijzeling en ontzetting van de Iraanse
ambassade in Londen in 1980, waarschijnlijk de
meest gefilmde terroristische actie ooit. Geheel
per ongeluk - zij verving iemand - stond zij erbij
toen de Special Air Service SAS het gebouw be
stormde en van de zes terroristen er per abuis één
niet executeerde.
Adie ontwikkelde toen haar handelsmerk: goed
journalist, aantrekkelijke vrouw, professioneel,
voor de duivel niet bang, in de hitte van de strijd
af en toe wat verfomfaaid. In Bosnië, Rusland, Af
ghanistan, Koeweit, waar ook ter wereld - zij was
one of the boys.
Adie's autobiografie vertelt weinig over haar per
soonlijke leven. Er zijn boyfriends, er zijn andere
liaisons, zij heeft conflicten met personen en or
ganisaties naast en boven haar - het blijft allemaal
onderbelicht. Het enige wat zij toegeeft is dat haar
biologische moeder aan het eind van de Tweede
Wereldoorlog ongehuwd zwanger raakte en dat zij
gelukkig is geweest in het gezin van haar adoptie
ouders.
Wel geeft zij en passant journalistieke lessen. Een
verslaggever moet afstand houden: anders kun je
geen humanitaire ramp of oorlog beschrijven.
The Kindness of Strangers
Maar een verslaggever moet ook betrokken zijn,
nadenken: anders kun je niet vertellen waar het
allemaal om gaat. 'Reality tv is iets anders dan de
werkelijkheid', schrijft zij.
In haar boek beschrijft zij met behulp van zeer ve
le, fraaie anekdotes hoe zij uiteindelijk geraakte
tot de top van de Britse verslaggeving: oorlogsver
slaggever voor de BBC. Zij was goed in haar vak.
Dat vrouwen dan toch andere praktische pro
bleempjes ondervinden dan mannen, keert steeds
terug.
In de Golfoorlog van 1990 was Adie gedetacheerd
bij de Britse zevende pantserdivisie, de befaamde
Desert Rats. Voor het doen van haar behoeften,
liep zij 's nachts een stukje de kale woestijnvlakte
in. Na twee dagen werd zij apart genomen door
de bevelhebbende overste, die haar een verhan
deling gaf over de kwaliteiten van het SA-80 'ge
weer, standaard-uitrusting van de tweeduizend
mannen om Adie heen. „Pardon?" vroeg zij arge
loos. „Nou Kate, het geweer heeft een excellent
nachtzichtvizier. En als jij de woestijn inloopt óm
je broek te laten zakken, gebruiken we 'm die-
maal."
DE LEESTAFEL
door Martin Hendriksma
In de rubriek De Leestafel wordt
wekelijks een ander genre boe
ken besproken. Deze week de re
cente oogst non-fictie.
Aids is niet alleen een slopende
ziekte waaraan miljoenen men
sen lijden, het is ook het terrein
van een medisch complot dat
zijn gelijke in de wereld niet
kent. Dat is althans de stelling
die Johan van Dongen poneert
in zijn schotschrift Aids, de
grootste misdaad in de medi
sche geschiedenis (Elmar,
17,50).
De microchirurg stelt het optre
den van collega-medici op felle
wijze aan de kaak. De ziekte, be
weert hij, is niet ergens in de ja
ren zeventig in Afrika per onge
luk van een aap op een mens
overgesprongen, maar is doel
bewust gecreëerd en verbreid.
Wetenschappers zouden al dan
niet bewust aidsveroorzakende
virussen in poliovaccins hebben
gestopt. In plaats van via seksu
eel contact zou het aidsvirus
zich voornamelijk via deze ver
vuilde vaccinaties en bloed
transfusies verspreiden. Bewij
zen hiervoor worden volgens
Van Dongen voortdurend onder
de tafel gemoffeld.
Een voorbeeld mag het thriller
achtige begin van het boek zijn.
Van Dongen wordt opgebeld
door een apenverzorger bij TNO
die ineens een merkwaardig
grote sterfte onder zijn proefdie
ren constateert. Of Van Dongen
meteen kan langskomen. De
hoge TNO-heren zijn bang voor
een schandaal en voeren Van
Dongen hardhandig weg. Hem
wordt verboden enige rucht
baarheid aan de zaak te geven.
De complotsfeer die Van Don
gen vrijwel voortdurend op
roept, maakt dat je het boek niet
snel weglegt Daarvoor is het te
spannend. Een ander voordeel
is dat de auteur potentieel inge
wikkelde medische verhandelin
gen tot de kem weet te reduce
ren: ook voor medische leken is
het boek goed te volgen.
Jammer is dat hij hier en daar in
zijn rol van klokkenluider door
schiet. Met graagte zet hij zich
zelf als een soort cowboy neer,
strijdend tegen de medische
maffia en koketterend met een
brief van de Zuid-Afrikaanse
president Thabo Mbeki. Dat
doet de wetenschappelijke ge
loofwaardigheid van het boek
bepaald geen goed.
Hoeveel rustiger gaat het eraan
toe bij Ed van Thijn! Met BM
(Augustus, €16,90) heeft hij een
kroniekachtig boek van zijn bur
gemeesterschap van Amsterdam
(1983-1994) geschreven. Het be
gint fascinerend met de uitslag
van de sollicitatieprocedure, een
wedstrijd tussen Van Thijn en
Jos van Kemenade. Een in de te
genwoordige tijd opgestelde,
van spanning zinderende pro
loog.
Helaas behandelt Van Thijn, die
als auteur naam maakte met
zijn openhartige Dagboek van
een onderhandelaar, de vol
gende elf jaar vooral in retro
spectief en laveert hij keurig om
brandende kwesties heen. In de
uitgebreid behandelde Bijlmer
ramp blijven de mannen met
witte pakken onbesproken. De
riante afvloeiingsregeling van
commissaris Nordholt? Een bij
zin.
Opvallend is zijn verregaande
vriendschap met de - inmiddels
overleden - Vrij Nederland-
hoofdredacteur Joop van Tijn
die hem regelmatig met raad en
daad terzijde staat. Opvallend
ook: Van Thijns ijdelheid die tot
uiting komt in de graagte waar
mee hij positieve oordelen van
de pers over zijn functioneren in
dit boek opneemt. Dat diezelfde
pers eind jaren tachtig een felle
aanval op de stroperige Mo-
kumse bestuurscultuur inzette
('Brezjnjev aan de Amstel') - dat
lees je in BM uiteraard niet.
Michael Gorbatsjov leidde met
zijn politiek van perestrojka en
glasnost het einde van de Koude
Oorlog in. Om die reden werd
hij in het Westen als een held
gezien - de eerste Rus met wie je
zaken kon doen - maar in eigen
land legde hij het in daadkracht
weldra af tegen mannetjesputter
Boris Jeltsin. Sinsdien bestiert
Gorbatsjov het International
Green Cross, een internationaal
opererende organisatie die zich
bezig houdt met ecologie, be
strijding van militaire conflicten
en armoede. In Mijn manifest
voor de aarde (Byblos, €16,90)
zet hij de achtergronden en be
weegredenen van zijn nieuwe
organisatie uiteen.
roman recensie
Peter van Vlerken
'Zelf God worden' door Hans den Hartog
Jager. Uitgeverij De Bezige Bij. Prijs:
21,50.
Denk niet dat Thomas Locher,
hoofdpersonage in de de
buutroman Zelf God worden
van Hans den Hartog Jager, een
gewone galeriehouder is die
schilderijen ophangt en de helft
van de verkoopprijs opstrijkt.
Nee. Hij doet in ideeënkunsL
Evengoed wil hij er flink aan
verdienen. Ideeënkunst, dat kan
van alles zijn. Zelfs een reis kan
een kunstwerk zijn, mits voor
zien van de juiste duiding en in
terpretatie, en het verkoopt,
mits begeleid door een goede
publiciteitscampagne.
We maken in het boek kennis
met Lucas Thorvaldsen, een
kunstenaar die door de galerie
houder tot de top wordt gere
kend. Met het werk dat Thor
valdsen in voorbereiding heeft
wil hij het absolute nulpunt be
reiken, schepper zijn van groot
se verdwijnkunst en heerser
worden over de artistieke leegte.
De ambitieuze galeriehouder
volgt hem in zijn kielzog naar
Aix en Provence, in welks omge
ving de grondlegger van de mo
derne kunst, Cézanne, heeft ver
toefd. Het kunstwerk van Thor
valdsen moet zijn letterlijke
hoogtepunt bereiken op de top
van de Mont Sainte-Victoire, tal
loze malen vastgelegd door Cé
zanne en aan de voet waarvin
Picasso, de god van de moderne
kunst, ligt begraven.
Voor wat betreft de inhoud van
de roman, die aan het eind iets
thrillerachtigs krijgt, laat ik het
hier maar bij. De beschrijving
ervan klinkt wat ironisch, maar
de ironie, die het*t»oek bitter-
hard nodig had, ontbreekt in
zijn geheel. Of het zou zo moe
ten zijn dat de hele roman als
ironie moet worden opgevat.
Hoe het ook zij, het boek ver
koopt veel geheimzinnige en
pretentieuze prietpraat, vooral
over beeldende kunst. In de op
tiek van Locher - en door de af
wezigheid van enig commentaar
dus waarschijnlijk ook in de op
tiek van schrijver Hans den Har
tog Jager - kan zelfs een fast
foodrestaurant tot de kunst ge
rekend worden en is een ham
burger 'het perfecte voedselriul-
punt'. Geen wonder dat de gale
riehouder van zijn eigen inter-
pretatiezucht gaat hallucineren.
Maar misschien zijn de halluci
naties zelfs kunst. Na dit boek
verbaas je je nergens meer over.
