'Zoek je werk in deeltijd? Vergeet het maar'
BINNEN- BUITENLAND
Doorbraak vakbeweging
precies een eeuw oud
Vaclav Havel zette Tsjechië
op de wereldkaart
Passend bijbaantje steeds moeilijker te vinden voor studenten
av Havel bij zijn aantreden in 1990 (onder) en bij zijn afscheidstoespraak tot het parlement, twee weken geleden. De schrijver-dissident
drijf; i ouder, dikker en wijzer, maar ook een flink aantal illusies armer. Naar verluidt wil hij na zijn terugtreden Tsjechië zelfs verlaten en zich
ijf igen in Portugal. Foto's: Archief en AP/Michal Kamaryt
onze correspondent
au 1 Hellinga
nd ei>APESTWclav Havel
1 jn gen aftreedt als president
jde Tsjechische Republiek,
,r Mjrt er in zekere zin een einde
simpen tijdperk. „De wereld zal
moeten aanpassen, want
rok velen zijn de woorden Ha-
voor n Tsjechië eigenlijk syno-
3 mri. Havel heeft de Tsjechi-
2 d9r Republiek en Praag na de
54tie Oorlog op de wereldkaart
zoch(aatst", zegt Madeleine Al
en pa11' vroegere Amerikaanse
voorister van buiten zaken. Al
ms t(it, Tsjechische van geboor-
ij u erd ooit door Havel als zijn
aar U>lger gepeild.
5064 d was een van de weinige
Taal-Europese dissidenten
>r 3 ir ook na de val van het
;RE^Vnunisme in slaagden een
/aJl aangevende rol in de poli-
JL/an zijn land te blijven spe-
Zijn Poolse tegenhanger, de
pasmmalige vakbondsleider Lech
je vairsa, bleek nét een maatje te
tn pen voor het presidentsambt,
)23-5»akte min of meer in de ver-
heid. Andere dissidenten
opten zich als verstokte na-
disten, of delfden als idea-
ERche liberalen het onderspit
:LEi'n re8io waarin nationalis-
■en sterke boventoon voert.
r Havel wist vast te houden
het ideaal van vrijheid, de-
ratie en mensenrechten dat
ok vóór de politieke hervor-
;en al had gekoesterd en
dankzij of juist deson-
die standvastigheid de
it gerespecteerde president
iet voormalige Oostblok.
:ns hem is een politicus in
rste plaats verantwoording
'tldig aan zijn eigen geweten,
iedroeg zich als het morele
boegbeeld van de natie en ging
daarbij vaak dwars tegen de
heersende politieke elite in, bij
voorbeeld toen hij al in 1989 zijn
verontschuldigingen uitsprak
voor de massale uitwijzing van
de Sudetenduitsers na de Twee
de Wereldoorlog en toen hij een
grootscheepse amnestie afkon
digde voor gevangenen in (toen
nog) Tsjechoslowakije.
Het werd hem door de politieke
elite niet in dank afgenomen.
Zowel ter rechter- als ter linker
zijde had Havel de laatste jaren
veel vijanden, en toen het parle
ment vier jaar geleden over zijn
herverkiezing moest stemmen,
haalde hij maar een zeer nipte
overwinning: pas in de tweede
stemronde kreeg hij een meer
derheid van één stem. Herhaal
delijk kwam in het Tsjechische
parlement ook het debat op of
de bevoegdheden van de presi
dent, bijvoorbeeld op het gebied
van amnestie, moesten worden
ingeperkt
Havel werd in 1936 geboren als
zoon van een de rijkste families
van Praag. Na de communisti
sche machtsovername in 1948
deed die afkomst hem weinig
goed. Aanvankelijk mocht hij
niet studeren. Toen hij later
naast zijn werk alsnog een
avondstudie ging volgen, moest
hij naar een technische oplei
ding, terwijl hij zelf liever kunst
had gedaan. Hij begon toneel
stukken te schrijven in de jaren
vijftig, toen hij een baan als to
neeltechnicus kreeg.
In 1968 nam hij actief deel aan
de Praagse Lente, en na de inval
van de Russen kwam hij dan
ook op de lijst met verboden
schrijvers. In 1977 was hij een
van de opstellers van Charta '77,
een manifest dat de Tsjechoslo-
waakse regering opriep de men
senrechten te respecteren. Hij
belandde voor het eerst - maar
niet voor het laatst - in de ge
vangenis. Havel verdroeg het ge
vangenisleven slecht. Zijn be
kendste boek, Brieven aan Olga
(zijn in 1996 overleden eerste
echtgenote) is vooral een litanie
van klachten over zijn gezond
heid en zijn omstandigheden.
Toch weerhield dat Havel niet
om na het uitzitten van zijn straf
een leidende rol in de oppositie
op zich te nemen. Tijdens de
Fluwelen Revolutie in 1989 was
hij dan ook van de belangrijkste
sprekers bij de demonstraties.
Toen het Tsjechoslowaakse par
lement zijn eerste niet-commu-
nistische president koos, was hij
de voor de hand liggende kandi
daat, hoewel hij er zelf niet veel
voor voelde en zijn vrouw nog
minder.
Havel verzette zich hevig tegen
de splitsing van het land in Tsje
chië en Slowakije, en hij trad als
president af toen die splitsing
onvermijdelijk bleek. Toch
stemde hij er later mee in om
president van het nieuwe Tsje
chië te worden, een functie die
hij tien jaar heeft bekleed. De
laatste paar jaar met groeiende
problemen, omdat zijn gezond
heid zeer slecht is. Kort na de
dood van zijn vrouw bleek Ha
vel, een voormalige kettingroker,
longkanker te hebben. Daarvan
is hij genezen, maar hij kampt
sindsdien met diverse andere
gezondheidsproblemen.
Herhaaldelijk werd er op gespe
culeerd dat hij zou aftreden of
zelfs stervende was. Het laatste
jaar verscheen hij nog maar zel
den in het openbaar. Zelfs bij de
zware overstromingen van afge
lopen zomer liet hij aanvankelijk
verstek gaan, omdat hij op va
kantie was in zijn huis in Portu
gal. Dat werd hem door velen
destijds zeer kwalijk genomen.
Havel en zijn nieuwe vrouw, de
actrice Dagmar Veskmova, zijn
van plan om na zijn aftreden in
Portugal te gaan wonen.
De kreet en de tekening typeer
den hoe machtig de vakbewe
ging zich voelde, kort na de
spoorwegstakingen in 1903.
Gisteren was het precies een
eeuw geleden dat de staking
eindigde in een overwinning
van arbeiders op hun directies.
De spoorwegstaking droeg
sterk bij aan de vorming van de
huidige vakbonden. „Samen
met de daaropvolgende misluk
te staking, is de actie van grote
betekenis geweest voor de vak
beweging", omschrijft Arie
Stolk, directeur van het vak
bondsmuseum De Burcht,
waar tot eind maart een exposi
tie is over de spoorwegstaking.
„Voor die tijd was er een grote
stammenstrijd tussen de nog
prille bonden. Maar na de
spoorwegstakingen, vooral toen
de tweede actie zo faliekant
mislukte, concludeerden de lei
ders: zo kan het niet langer. Ze
gingen professionaliseren en
goede onderhandelingen voe
ren, met oog voor het voortbe
staan van ondernemingen. Zo
kwam het korte tijd later tot de
koepelorganisatie NW, een van
de voorlopers van de FNV."
De beroemde spoorwegstaking
in 1903 begon niet bij het
spoor, maar in de haven. De ar
beiders hadden daar afgespro
ken dat ze vanaf 1 januari 1903
alleen nog zouden samenwer
ken met collega's die lid zijn
van een vakbond. En dat ge
beurde ook. Personeel van car-
gadoorsbedrijf Müller weigerde
goederen mee te geven aan
twee werknemers van het
Blauwhoedenveem, omdat zij
geen lid waren van de bond.
Müller ontsloeg de betrokken
personeelsleden wegens werk-
weigering. De werknemers pik
ten dat niet. Ze staakten uit so
lidariteit en steeds meer colle
ga's sloten zich aan.
De spoorwegvakbonden, die
net waren gefuseerd, besloten
op 27 januari om mee te doen.
De volgende morgen weigerden
spoorwerkers om wagons te
rangeren voor havenbedrijven.
De Hollandsche IJzeren Spoor
weg Maatschappij (HIJSM) ont
sloeg daarop de weigerachtige
werknemers, maar ook hier was
de reactie dat honderden colle
ga's het werk neerlegden uit so
lidariteit. Het treinverkeer rond
Amsterdam kwam stil te liggen.
De protesten waren in vrucht
bare bodem gevallen. Veel ar
beiders waren al ontevreden
over de omstandigheden, waar
bij ze vele uren moesten wer
ken en elk moment konden
worden ontslagen. De stakers
De inmiddels beroemde Spoorwegstakingposter van Albert Hahn uit 1903. Foto: ANP
eisten daarom niet alleen de te
rugkeer van hun ontslagen col
lega's, maar ook erkenning van
vakbonden. Bovendien wilden
ze een werkdag die korter was
dan veertien zestien uur en
stijging van de lonen die door
gaans niet hoger waren dan
tien gulden per week.
De staking leek zich van Am
sterdam te gaan uitbreiden tot
heel Nederland. De spoorbe
drijven wendden zich tot de
minister van waterstaat, om
ontheffing te krijgen van de
wettelijke plicht tot vervoer. De
minister antwoordde echter
fijntjes dat de maatschappijen
zelf verantwoordelijk waren en
zonodig concessies moesten
doen aan hun stakende werk
nemers. Ondertussen werden
soldaten opgeroepen om zono
dig de treinen te laten rijden.
De spoorbedrijven besloten op
31 januari alle eisen in te willi
gen, later gevolgd door de ha
venbedrijven.
Troelstra "crkeerde in een over
winningsroes. Als de arbeiders
zich opnieuw zo solidair zou
den tonen, zouden ze waar
schijnlijk binnenkort ook kun
nen meestemmen voor het par
lement. Dat recht was in die tijd
nog voorbehouden aan de elite
en burgerij. Ook andere voor
delen zouden in het verschiet
liggen 'zodra de leeuw zijn
klauw opricht'.
De vreugde van de werknemers
was echter van korte duur. De
regering onder leiding van
Abraham Kuyper sloeg binnen
een maand terug met een wets
voorstel dat staken verbood bij
diensten van openbaar belang,
zoals het spoorvervoer. Dat was
tegen het zere been van de
SDAP, spoorwegbonden en an
dere instanties. Ze vormden
een Comité van Verweer. Toen
de Tweede Kamer de wetten
aannam in de nacht van 5 op 6
april, riep het comité op tot een
nieuwe staking.
Duizenden Amsterdamse ar
beiders legden het werk neer,
maar ditmaal was de staking
niet algemeen, de directies bo
gen niet en ook de Eerste Ka
mer nam de 'worgwetten' aan.
De vakbonden raakten onder
ling verdeeld. De socialist Fer
dinand Domela Nieuwenhuis
bestreed tijdens vergaderingen
in De Burcht vooral de SDAP
en Troelstra. Ze moesten uit
eindelijk besluiten om het werk
te hervatten, met rampzalige
gevolgen voor de stakers. Ze
werden oneervol ontslagen en
kregen soms jarenlang geen
werk meer.
De schrijver en dichter Frederik
van Eeden spendeerde het
grootste deel van zijn vermogen
aan steun voor de getroffen ar
beiders, via de coöperatie De
Eendracht. De stakingen had
den wel tot gevolg dat een
staatscommissie een onderzoek
instelde naar de omstandighe
den van het spoorpersoneel.
Die kwam met een loonregle-
ment met hogere lonen, dienst
roosters en andere arbeids
voorwaarden voor het spoor
wegpersoneel. Met enige goede
wil kan dit worden beschouwd
als de eerste CAO van Neder
land, nog wel opgelegd door de
Tweede Kamer.
Callcenters kunnen nog steeds veel mankracht gebruiken. Uitgerekend telefoneren is de minst favoriete bijbaan onder studenten. Foto: GPD/Roland de Bruin
f Bernice Breure
haag - Uitzendbureaus moeten steeds
r nee verkopen aan studenten. Door de
omische malaise is er juist voor deze
p nog maar weinig (deeltijd)werk. „Zelfs
iets simpels als dozen inpakken hebben
iver iemand die meteen veertig uur per
I komt."
5,
ik je werk in deeltijd? Vergeet het
r." De meeste uitzendbureaus draaiden
et omheen tijdens John Blakes zoek-
7,t naar een bijbaantje. „Als ik me per se
fe inschrijven, mocht dat wel. Maar ze
10,1 duidelijk merken dat het eigenlijk
1 zin had." Over zijn oude baantje bij Al-
12,1 Travel Catering, waar hij treinreizigers
drank en snoep voorzag, had de 26-jari-
15 udent geschiedenis uit Nijmegen wei-
e klagen. „Best leuk werk dat niet eens
yi echt verdiende." Maar het bedrijf zette
'vorig jaar alle tijdelijke krachten op
€20 ^us J0*111 nieuw werk nodig. De
't op de bijbaan viel hem vies tegen.
_fs voor iets simpels als dozen inpakken
0 'en ze liever iemand die meteen veertig
m de week komt."
in het studentenuitzendbureau had
voor hem. Maar volgens John betrof
illeen maar 'lullige' dingen. „Fysiek af-
jend en geestdodend werk, en boven-
vaak maar voor een dagje. Ik heb een
inkomen nodig."
I g gjjs steeds lastiger voor studenten om een
end bijbaantje te vinden. Door de re-
Ie neemt het aantal vacatures snel af.
endbureaus beamen dat ze nog maar
lig deeltijdwerk aan te bieden. Voor wie
iir per week of meer wil werken is het
keiijker. Maar jonge mensen die stude
ren, zoeken juist vaak een baan voor een of
twee dagen in de week, of enkele avonden.
Volgens de Landelijke Studentenvakbond
(LSVb) komen studenten door het verlies
van hun bijbaan sneller in financiële proble
men. De LSVb heeft het probleem aange
kaart bij de Tweede Kamer. De bond pleit
voor een ander financieringsstelsel, waar
door studenten tijdens hun studie 'niet
noodzakelijk hoeven te werken'.
John Blake moet wekelijks zestien uur wer
ken - tegen het minimumloon - om rond te
komen, heeft hij berekend. „Dat geld is no
dig om mijn studie te bekostigen. Ik zit echt
niet elke dag in de kroeg", verzekert hij. „Als
ik een keer in de twee weken een biertje ga
halen, is het veel."
Intercedent Martin van UBN uitzendbureau
in Utrecht, dat zich voornamelijk richt op
buitenlandse studenten, schat dat het aantal
banen tijdens het afgelopen half jaar met
'vijftig tot zestig procent' is afgenomen. Dat
geldt zowel voor horeca- als productiewerk.
„Er is nog wel werk, maar niet meer voor ie
dereen. Een paar jaar geleden hadden de
studenten de baantjes nog voor het uitzoe
ken: de één ging voor het geld, de ander
voor het leukste baantje, een derde wilde al
leen naar het bedrijf waar zijn vriendje ook
zat. Dat was voor ons geen enkel probleem.
Nu proberen we de klussen zo eerlijk moge
lijk te verdelen, zodat iedereen regelmatig
een dienstje draait."
Volgens André de Kerf van Manpower is het
voor studenten nu 'echt onmogelijk' een
baantje vinden voor één of twee dagen per
week. „Met wat mazzel en geduld lukte dat
een jaar geleden, maar nu kunnen ze dat
wel vergeten." Hij legt hiervoor gedeeltelijk
de schuld bij de studenten zelf. „Callcenters
zijn de enige bedrijven die nog steeds veel
mensen kunnen gebruiken. Daar kun je bo
vendien vaak je eigen rooster samenstellen,
dus dat is perfect voor studentOL Toch is dit
het minst favoriete werk, de meesten heb
ben een hekel aan bellen."
Voorzitter Noortje van der Meij van de LSVb
bestrijdt in het algemeen de opvatting dat
studenten te 'kieskeurig' zouden zijn. „Zij
zijn heus niet alleen uit op baantjes in de
horeca of als secretaresse. Ik ken mensen
die achter op de vuilniswagen staan, vakken
vullen of als caissière in een supermarkt
werken."
De Wageningse student Tim Termaat kon
alleen bij een callcenter terecht als hij elke
avond beschikbaar was. De 22-jarige stu
dent biologie heeft zich erover verbaasd hoe
moeilijk het is om een baantje te vinden.
„Vroeger waren uitzendbureaus blij met el
ke student", vertelt de vijfdejaars. „Nu heb
ik de indruk dat ze denken: 'Pfff, daar heb je
er weer één'." Na een vruchteloze ronde
langs uitzendbureaus had hij zijn hoop ge
vestigd op een baantje op de universiteit
zelf. „Ik las in een mail dat er mensen wer
den gevraagd om gedroogde planten in te
plakken. Tegen de tijd dat ik aankwam op
de universiteit hadden ze al zes mensen
aangenomen. Er was blijkbaar echt een run
op geweest."
amsterdam/anp - 'Gansch het
raderwerk staat stil, als uw mach
tige arm het wil', zo citeerde dag
blad Het Volk op 8 februari 1903
de SDAP-leider Troelstra. Bij de
kreet stond de beroemd gewor
den tekening van Albert Hahn,
met een arbeider die treinen
stopt op het Amsterdamse Cen
traal Station.
rïfif j/ffit.i
