>e reconstructie van een vriendschap
BOEKEN
De Stones zijn altijd typisch Britse jongetjes gebleven
/oor herfstachtige avonden
Hopeloos op zoek
naar een moeder
Mateloze en
noodlottige liefde
'duwe roman van J.J. Voskuil
DE LEESTAFEL
Een wonder tastbaar gemaakt
TOP 10 FICT1J
ZATERDAG l6 NOVEMBER 2002
tfogral
,»n-He
ifie recensie
'Hendrik Bakker
ijg with the Stones' door Bill
[jitgeverij Het Spectrum. Prijs:
€54,25.
jhiedenis is cultuurge-
Nog maar een een
ling op een stoffige
;it, ver weg van de be-
wereld, waar ze al een
geleden vergeten
ramen open te zetten,
it dat niet zo is.
lenis van The Rolling
taakt daarom deel uit
rente westerse cultuur-
;nis. Bill Wyman, het
schuw ogende band-
nu een schitterende
archiefmateriaal
|e Stones aangelegd te
Dat heeft geleid tot de
van een zeer lijvig
ü-f vol bekende en onbe-
:o's, citaten en achter-
irste plaats is Rolling
Ife Stones natuurlijk een
ir de liefhebbers van 's
ra| bekendste en oudste
illband. Dat de Stones,
na hun ontstaan,
de wereld doorkrui
pt in hun gevolg een
e 4t dorp aan technici, pu
llmensen, vervoerders et
idt er op dat de pop-
ichien wel niet zo'n
rhijnsel is geweest zo-
beweerd door sociolo-
dj Stones hebben een pu-
de veertig ruim gepas-
s|st Bill Wyman maakte
loeken over zijn leven bij
'ehg Stones Stone alone),
De Rolling Stones zoals ze 4 november in Los Angeles optraden. Bill Wyman had de band toen al bijna tien jaar verla-
ten.Foto: Reuters
maar wat hij nu heeft afgeleverd
lijkt mij voorlopig zijn chef-
d'oeuvre. Enerzijds is Rolling
with the Stones een typisch kof-
fietafelboek. Het is dik, stevig en
bladert zeer prettig door. Je
hoeft het niet te gaan lezen om
geboeid te raken, maar je kunt
het willekeurig ergens open
slaan, de foto's bekijken en de
korte puntige tekstjes (citaten
van anderen, korte opmerkin
gen, knipsels etc.) tot je nemen.
Tegelijk is dit boek toch ook een
echte geschiedenis. De culturele
context waarin de groep ont
stond wordt heel zorgvuldig ge-
illustreerd. Jagger, Richards, Jo
nes, Wyman en Watts blijken al
len uit behoorlijk nette gezinnen
te komen. Mick Jagger kon goed
leren, zo blijkt, Keith Richards
was bepaald ook geen drop-out,
Brian Jones was een artistieke
aparteling enzovoorts. Uit de
mond van Eva Jagger, de moe
der van Mick, tekent Bill Wyman
bijvoorbeeld deze uitspraak op
over de geest van de jaren vijftig.
„Ik keek dan naar mijn keurige
knulletjes die naar die vreselijke
Cliff Richard zaten te kijken, met
zijn afschuwelijke haar en dat
sexy gedans."
Zo'n citaat is onthullend voor
het klimaat waarin de Britse
rock-'n-roll kon ontstaan. Jagger
zou later de rebelse dandy van
de rock worden en vele malen
sexier met zijn heupen stoten
dan Cliff Richard ooit gedaan
heeft. Een man die met Sympa
thy for the devil zijn imago zou
scheppen. Maar toen was hij
nog een lief jongetje, met be
langstelling voor de grote we
reld. En eigenlijk is het zo geble
ven. The Stones komen voort uit
een jeugdcultuur, die binnen
een veilige maatschappij kon
ontstaan waar toen net wat wel
vaart kwam.
De skiffle en blues beheersten
eind jaren vijftig en begin jaren
zestig de jeugdmuziek, die toen
nog duidelijk anders was dan de
heersende populaire muziek. In
Wymans boek kun je heel mooi
zien hoe de individuele leden
van de Rolling Stones later in de
greep komen van de ongepolijs
te zwarte muziek, maar toch ook
typische Britse jongetjes blijven.
Alleen de naam al, The Rolling
Stones, spreekt boekdelen. Zij is
onüeend aan het Amerikaanse
blues- en folkjargon, waar de
muzikanten heel vaak rondtrek
kende artiesten en soms ge
woon zwervers waren. Uit het
aannemen van die naam
spreekt een romantisch verlan
gen naar een vrije, wilde levens
stijl.
Het was Brian Jones die met de
naam The Rolling Stones aan
kwam. Deze Jones, een bleke
astmatische jongen, was de ge
nius van het gezelschap. Later is
Mick Jagger beeldbepalend ge
worden, en het zakelijk brein
niet te vergeten. Maar Brian Jo
nes was de eerste jaren het grote
seksidool en de artistieke leider
van de jongensclub. Rond zijn
dood zijn hele mythologieën
ontstaan (een daarvan is dat een
jaloerse Jagger hem in het
zwembad zou hebben geduwd).
Wyman Iaat die verhalen liggen,
maar beschrijft de feiten van Jo
nes' verdrinking wel nauwkeu
rig-
Het is typerend voor de kwaliteit
van dit boek. Wyman heeft niet
alleen een zeer gevarieerd en in
formatief boek afgeleverd, maar
ook een evenwichtige geschie
denis.
|uiem voor een vriend'
,Voskuil voor het eerst
Maarten Koning
in. In de roman beschrijft
lan Voskuil' zijn 45 jaar
jvriendschap met een
:nd, die het schopt tot
iamerlid voor de WD.
:rs van 'Het Bureau'
>p hun wenken bediend.
man recensie
re Jacob Moerman
m voor een vriend' door J J.
II. Uitgeverij Van Oorschot.
Prijs: €27,50.
lil nu wel of niet een al-
leeft gebruikt, feit is dat
voor een vriend aan
zijn andere werk. Dat
bestaat uit de lijvige debuutro
man Bij nader inzien uit 1963 en
de zevendelige romancyclus Het
Bureau waarmee de schrijver
tussen 1996 en 2000 steeds meer
lezers aan zich wist te binden.
Beide werken bestaan uit een
grote hoeveelheid personages;
in Bij nader inzien wordt Maar
ten omringd door zijn medestu
denten, in Het Bureau door zijn
collega's.
Maar in hoeverre draait het om
die 'anderen' bij Voskuil? Maar
ten Koning leren we in Bij nader
inzien en Het Bureau aanvanke
lijk kennen als een principieel
man die, onder invloed van de
denkbeelden van Du Perron en
Ter Braak, het liefst ziet dat
mensen vooral kleur bekennen.
En het is de ontwikkeling van
deze kleur die in zijn literatuur
centraal staat, niet alleen bij de
studievrienden of de collega's.
In feite staat in beide werken
Maarten op de voorgrond, die
zijn eigen plaatsbepaling in
kaart probeert te brengen via de
mensen die hem omringen.
Ook in Requiem voor een vriend
draait het op het eerste gezicht
om die 'ander'. De roman be
schrijft een vriendschap van 45
jaar tussen Han Voskuil en Jan
Breugelman. De twee leren el
kaar kennen tijdens hun lagere
schooltijd en gaan later stude
ren in dezelfde stad. En daarna
blijft het contact bestaan, mid
dels brieven en bezoekjes.
Jan Breugelman komt aan het
begin naar voren als een onze
kere jongeman, die een leven
zonder veel illusies tegemoet
lijkt te gaan. Zijn houding veran
dert aanzienlijk als hij trouwt
met een vrouw die er uitgespro
ken conservatieve ideeën op na
houdt. Breugelman gaat als
ambtenaar werken op het de
partement van Buitenlandse Za
ken en ontpopt zich als een ge
dreven schrijver van ingezonden
brieven en iemand die voortdu
rend zijn politieke ideeën aan de
man wil brengen. En zijn ambi
ties worden steeds groter, zodat
hij het later tot lid van de Twee
de Kamer van de WD weet te
schoppen.
Ondanks de grote politieke me
ningsverschillen houdt de
vriendschap stand, zij het dat
Han Voskuil regelmatig ture
luurs wordt van Breugelmans
onsamenhangende brieven die
maar al te vaak op zijn deurmat
vallen. Requiem voor een vriend
bestaat voor een belangrijk deel
uit passages van deze ingezon
den stukken en brieven, zodat je
vooral mee kunt leven met de
radeloosheid van Voskuil. Maar
hierin schuilt ook meteen het
probleem van dit boek; de cita
ten zijn 'zó ongelooflijk warrig
dat het leesplezier je vaak ver
gaat. Het wordt steeds duidelij
ker dat Breugelman doordraait,
zodat het dramatische einde
niet uit de lucht komt vallen.
Meer dan ooit heeft Voskuil in
deze roman maatschappelijke
ontwikkelingen gebruikt als ach
tergrond. Het regent dan ook
namen van bestaande figuren
uit het politieke leven van het
naoorlogse Nederland. Dat zorgt
ervoor dat het werkelijkheidsge
halte groot is, zeer groot, vooral
als Voskuil aangeeft gebruik te
hebben gemaakt van zijn dag
boekaantekeningen. Het boek
kan dan ook voor een deel wor
den gelezen als een 'studie in
menselijk gedrag' waarin Han
leke Heijkoop
taat weer op de winter-
is de avond begint al
liten is het guur en nat;
inden de kaarsen en
stoofpot. Waar kan
fboekenleestafel an-
gaan dan over mooie
Jundels, geschikt voor
fstachtige avonden?
op de vensterbank
€22,95) samengesteld
raut Susanne Bemer is
lijk wegkruip-boek vol
liedjes en gedichten
luiten op deze donkere
lies aan dit boek is van
lentiek soort aantrekke-
De harde, glanzende
simpele sfeervolle teke-
forse formaat en de
linnen rug, maken al
^voordat je het boek
it. En als je zover bent,
je op een overzichtelij-
"Jizetting van de inhoud.
in minirijmpje en een
in tekeningetje staan de
liedjes en gedichten
"hikt in vier thema's; de
winter, kerstmis en
'e jaar.
is uiteraard zeer bruik-
de basisschool, waar de
51 in herfst- en kerstva-
één ruk voorbijtrekt
^pionnen, sintcadeaus
edachten. Thema's die
reeuwen verdiept
1
e' ïri
en/of verluchtigd te worden met
verhalen, gedichten en liedjes.
Heel leuk aan Sneeuw op de
vensterbank is de brede aan
pak. In de bundel is bekende
kost te vinden, zoals de tekst
van Stille Nacht, Heilige Nacht,
Slaap kindje slaap en De herder
tjes lagen bij nachte. Er staan
(on) bekende verhalen in van
grootheden als Paul Biegel, Rin-
dert Kromhout en Annie M.G.
Schmidt.
Maar ook de dichtkunst van
Guido Gezelle, een dichter uit
langverbeide tijden, en werk van
Edgar Allen Poe is erin opgeno
men. Het boek bevat simpele,
vrolijke versjes het regent, het
regent, de wolken hebben ver
driet. Ze laten hun tranen vallen,
een zakdoek hebben ze niet) en
lange griezelverhalen. Eenvou
dige kleuterdeuntjes en gedich
ten die wat meer uithoudings
vermogen vragen.
Sneeuw op de vensterbank is
natuurlijk niet het eerste 'don-
kere-dagen-boek' dat werd uit
gebracht. Dergelijke boeken zijn
van alle tijden. De (kinderboek
handels liggen er vol mee dezer
dagen. Maar dit is er wel weer
eens een die nog generaties lang
meekan. Zonder te vervelen en
zonder uit elkaar te vallen.
Verborgen verhalen uit Oost-
Europa is ook een bundel die
hier een vermelding verdient
(samengesteld door Antonia
Barber met illustraties van Paul
Hess en uitgegeven door Chris-
tofoor, €17,50). Minder indruk
wekkend van uitvoering dan het
eerder genoemde boek, maar
inhoudelijk evenmin te versma
den. De term verborgen slaat op
het feit dat de volksverhalen en
sprookjes die Barber in dit boek
bijeenbracht - en hervertelde -
tot voor tien, vijftien jaar terug
achter de hoge muren van het
Oostblok schuilgingen. Het boek
bevat voor 'ons' onbekende ver
halen uit Slowakije, Polen, Ser
vië, Slovenië, Rusland, Kroatië
en Roemenië.
De zeven verborgen verhalen
dragen alle een overduidelijke
moraal in zich. Zo in de trant
van 'Rijkdom maakt niet geluk
kig' en 'Hoogmoed komt voor
de val' en meer van die wijshe
den. Dat lijkt op het eerste oog
vermoeiend, maar moraal is iets
dat nou eenmaal bij sprookjes
en volksverhalen hoort.
Als Roodkapje naar haar moe
der had geluisterd en op de pa
den was gebleven, dan had de
wolf nooit geweten waar haar
grootmoeder woonde. Dan was
de hele kwestie van de opgevre
ten oma plus kleinkind nooit
aan de orde geweest. En door
dat de prinses die haar gouden
bal verloor zich aan haar belofte
hield en de kikker kuste, kwam
zij oog in oog te staan met haar
droomprins.
Oneerlijkheid en ijdeltuiterij
worden bestraft; oprechtheid en
deugd beloond. Zo is het ook in
de Verborgen verhalen uit
Oost-Europa. En die ouderwet
se, vet aangezette moraal, maakt
die verhalen nou juist zo prach
tig. Al was het alleen maar om
dat je er nog zo lekker lang op
kan voortborduren.
Een gnoom zonder bovenbenen en voorzien van
een bierbuik, hoe is het mogelijk dat daar een
normaal mens uitgroeit? De Zweedse fotograaf
Lennart Nilsson was in de jaren zeventig de eer
ste die het ongeboren leven dankzij een nieuwe
cameratechniek voor het grote publiek open
baarde. Het uitgebreidere, en vooral veel sjieker
uitgegeven boek 'Een nieuw leven in beeld' (Het
Spectrum, €44,90) van Alexander Tsiaras (foto's)
en Barry Werth (tekst) borduurt daar op door.
Het maakt het wonder dat de conceptie van een
mens is dankzij de sublieme fotografie zowaar
even tastbaar.
Foto uit besproken boek
Voskuil, zo blijkt tegen het ein
de, vooral geïnteresseerd is.
Daarnaast heeft hij maar al te
vaak het verleden verbeeld, zo
dat ook het literaire gehalte in
Requiem voor een vriend groot
is. Gelukkig maar, want Voskuil
laat zich van zijn beste kanten
zien in zijn beschrijvingen van
de alledaagse lulligheid - de lief
hebbers van Het Bureau worden
op hun wenken bediend met de
gefingeerde gesprekken over de
aanschaf van een wasmachine
of het gegeven dat je bij de kaas
boer worst kunt kopen. Verder
kan ook in dit boek een flinke
waslijst met citaten worden aan
gewezen die alleen uit de pen
van Voskuil kunnen hebben ge
vloeid.
En Breugelman? Die kan zich
uitstekend vinden tussen alle
andere personages die de schrij
ver rond Han Voskuil of Maar
ten Koning in het leven heeft ge
roepen, zeker als hij enthousiast
uitroept: 'Ja? Dat vind ik sympa
thiek! Dat vind ik verdomd sym
pathiek zelfs! Verdomd, wat vind
ik dat sympathiek!'
roman recensie
Wim Vogel
'Dochter van Eva' door Carry Slee.
Uitgeverij Prometheus. Prijs: €17,95.
Een vreemde ervaring is het wel.
Heb je net Dochter van Eva uit,
lees je in de Volkskrant een in
terview met Carry Slee waarin ze
datzelfde verhaal in een paar A-
viertjes voor je samenvat. De
zelfde feiten, dezelfde schokken
de typeringen van haar ouders
en hetzelfde dappere kind voor
wie er weinig anders opzit dan
te leren leven met de grillen van
een geesteszieke moeder en een
onbetrouwbare en ontactische
vader.
Maar helemaal parallel lopen
interview en autobiografie toch
niet. En het is precies dat ver
schil dat dit nieuwe boek heel
wat interessanter maakt dan
Moederkruid dat vorig jaar ver
scheen en dat ongetwijfeld het
eerste deel is van wat een trilo
gie moet worden.
Dochter van Eva begint waar
Moederkruid mee besluit: de
verhuizing van het gezin naar
een betere buurt in Amsterdam.
Veel maakt dat niet uit: de emo
tionele verwaarlozing van de
ongenoemde hoofdpersoon en
haar oudere zusje Els gaat on
verminderd door en wordt nog
wat heftiger als de
meisjes naar de
middelbare school
gaan. De vader
koestert zijn onge
zonde en incestu
euze belangstelling
voor Els, doet nog
steeds of zijn ande
re dochter een jon
gen is en de moe
der is zo vol van
haar eigen leed dat
alles en iedereen,
en zeker haar kin
deren, daarvoor
moeten wijken.
Wat Dochter van
Eva literair boeiender en aan
grijpender maakt, is de ontwik
keling van de hoofdpersoon.
Was zij in Moederkruid louter de
registrerende observator die wel
iets aanvoelde maar daar nau
welijks woorden en beelden
voor had, nu, in de puberteit,
gaat zij nadenken, interpreteren
en wordt zij iemand die met veel
durf afscheid neemt van haar
ouders, en met alle tragiek en
veel vallen en opstaan grip op
haar wereldje en op zichzelf
probeert te krijgen. Als romanfi
guur krijgt ze daardoor meer in
houd, wordt ze zichzelf een
raadsel en dus voor de lezer
complexer en tragischer.
Dat proces van losmaken heeft
twee aspecten. Naarstig gaat de
kleine heldin op zoek naar een
vervangster voor de afwezige
moeder en ze moet die jongen
uit zichzelf krijgen die er door
haar vader jarenlang is inge-
propt.
Langzaam maar zeker vallen de
losse stukken waaruit de hoofd
persoon bestaat, op hun plaats.
Dochter van Eva beschrijft dat
pijnlijke maar toch ook noodza
kelijke proces. De verwarring
over haar seksuele identiteit, het
afscheid van haar ouders, het
verraad van volwassenen, de
eenzaamheid op vochtige zol
derkamertjes en de eerste erva
ringen met de lesbische liefde:
het is voor dit kapotgemaakte
meisje allemaal on
ontkoombaar.
Moederkruid vond
ik niet overtuigend.
Ik miste de verbeel
ding, die de werke
lijkheid geheimzin
nig, meerduidig en
daardoor onver
klaarbaar maakt.
Dochter van Eva
komt, zeker in het
tweede deel, ruim
schoots tegemoet
aan die bezwaren.
Dochter van Eva is
een goed boek.
roman recensie
Ton Verbeeten
'Hokwerda's kind' door Oek de Jong.
Uitgeverij Augustus. Prijs: €24,95.
De zee, het water, zweet, liefdes-
vocht. Hokwerda's kind, de ro
man van Oek de Jong waarop
we lang hebben moeten wach
ten, gaat over de zinnelijke lief
de. Zo lijfelijk beschrijft Oek de
Jong de liefdesdaad, dat je lees
bril ervan beslaat. Hardop uitge
sproken stoot de titel Hokwer
da's kind als een kreet, hard en
rauw. Zo wil Oek de Jong dat.
Lin, een stevige, sportieve, aan
trekkelijke vrouw van midden
twintig, is de hoofdpersoon:
'Haar vader had haar gewild,
haar moeder niet. Daarom was
ze van meet af aan het kind van
haar vader geweest en had ze al
tijd haar toevlucht bij hem ge
zocht - terwijl ze hem nooit he
lemaal vertrouwen kon en altijd
op haar hoede moest zijn.'
Op haar hoede is ze gebleven,
maar - zo tegenstrijdig is het le
ven - ook in staat tot volstrekte
overgave. Lin is, in de woorden
van haar tafeltennistrainer Ja-
nosz, een overlever. Haar vader,
zo begrijpt de lezer gaandeweg
de betekenis van de proloog,
heeft haar zo gemaakt.
De opmaat van de roman, het
verhaal van de vader die zijn
achtjarige dochter, zijn 'oogap
pel', keer op keer tot uitputtens
toe het water in slingert en de
volstrekte overgave waarmee het
kind terugzwemt en opnieuw in
zijn armen springt, bergt grote
dreiging in zich.
Lin gooit zich met eenzelfde
overgave in een fatale liefde
voor de even patserige als aan
trekkelijke Henri Kist. Er ontrolt
zich een verhaal vol heftige ero
tiek, puur lijfelijke liefdesscènes.
Begeerte en geilheid worden
niet getemperd door angst - die
in het leven van Lin altijd aan
wezig is - of haat, waarvan flit
sen oplaaien. De liefde is on
stuitbaar en waar hij ontaardt in
mishandeling, overspel en zelfs
verkrachting, viert de liefde weer
hoogtij in de verzoening.
Oek de Jong deinst in zijn uiterst
sappige beschrijvingen voor
niets terug. Levendig en direct,
schrijft hij, en als hij wellicht
over de rand gaat, is het zonder
enige grofheid. Hij sleept je zo
mee dat je overgave als een bij
zondere en begerenswaardige
levenservaring gaat zien.
'De weg naar de loutering is een
eenzame', schreef ik eerder. Bij
Lin is dat anders. Loutering is
nou niet een woord dat haar
streven kenmerkt. Eerder mate
loosheid. Het leven en de liefde
overkomen haar, veel meer dan
dat ze zelf stuurt, kiest. Als ze
dan de stap zet, waar je als lezer
lang op zit te wachten, en Henri
verlaat voor die keurige Jelmer
met zijn wellevende ouders,
echt een betrouwbare steun en
toeverlaat, dan voel je dat hij
niet is wie ze wil. Ze houdt het,
ondanks zichzelf, nog tamelijk
lang vol. Uiteindelijk bedriegt ze
Jelmer. Uiteraard met Henri, die
nog steeds de rauwe bruut is
van weleer, maar ook de liefde
van haar leven, zoals zij dat is
voor hem. Radeloos, redeloos
en reddeloos ontwikkelt hun
verhouding zich naar het onver
mijdelijke fatale einde.
1. (4) Vonne van der Meer,
Laatste seizoen.
Contact, 15,80
2. (-) Appie Baantjer,
De Cock en de dood.
Fontein, 9,98
3. (-) Hella Haasse,
Sleuteloog.
Querido, 16,95
4. (2) Donna Tartt,
De kleine vriend.
De Bezige Bij, 27,50
5. (6) Youp van 't Hek,
Het platte land.
De Bezige Bij, 7,50
6. (-) Annejet van der Zijl,
Anna, het leven van Annie
M.G. Schmidt.
Nijgh Van Ditmar, 29,90
7. (5) Adriaan van Dis,
Familieziek.
Meulenhoff, 18,50
8. (-) Robert Ludlum,
De Armageddon machine.
Luitingh/ Sijthoff, 15,95
9. (3) Oek de Jong,
Hokwerda's kind.
Augustus, 24,95
10. (9) Allard Schroder,
De hydrograaf.
De Bezige Bij, 18,50
De boekentoptien wordt weke
lijks samengesteld op basis van
verkoopcijfers van Athenaeum
Boekhandel en H. de Vries Boe
ken in Haarlem, Boekhandel
Kooyker in Leiden, Plantage
Boekhandel Harkema in Hilver
sum, Boekhandel Los in Bus-
sum en Boekhandel De Ark in
Almere.
