5®
De nieuwe vijand van de BVD
HANDGELD
PENSIOENEN
Roep om meer
slagkracht brengt
ook gevaren
met zich mee
6 OKTOBER
2001
ƒ225VOOR VRIJWILLIGERS
ƒ200 VOOR MILICIENS
INDE WEEK/5-/Ï3
ONDERLUITENANT f 24
INLICHTINGEN
KOSTELOOS AGENTEN
Achtergrond
Honderd jaar
werving voor
het leger:
'Zorg dat
je er bijkomt'
vroi
De terroristische
aanslagen in de
Verenigde Staten
hebben de Binnenlandse
Veiligheids Dienst (BVD)
in één klap gemaakt tot
Neerlands hoop in
bange dagen. Het
imago van onnodige
geheimzinnigdoenerij
lijkt afgeschud. Maar de
roep om slagkracht
tegen de nieuwe vijand
is niet zonder risico. Het
schrikbeeld is een
nieuwe Koude Oorlog,
maar dan tegen de islam.
door Monique de Knegt
en Ferdi Schrooten
Gele baksteen, afgewisseld
met glanzende blauwe pa
nelen en hier en daar een
raam. Het is een groot, maar weinig
zeggend gebouw waarin de BVD
huist. Onschuldig gelegen nabij wo
ningen en bedrijven aan de Dr. van
de Stamstraat, vlakbij hartje Leid-
schendam. Er ligt een gracht om
heen, er zijn camera's en in- en uit
rijdend personeel kijkt net even iets
nadrukkelijker naar die vreemde au
tomobilist voor het gebouw. Maar
dat is het dan ook. Voor de rest geen
spectaculaire franje. Misschien past
dat juist wel bij een instituut als de
BVD, dat bestaat bij de gratie van
onopvallendheid.
Hoe zouden de ruim zeshonderd
medewerkers van 'de dienst' hebben
gereageerd op de aanslagen van 11
september? Zouden ze zich na de
schrik, boosheid en droefenis ook
erkend hebben gevoeld? 'Zie je wel,
we hebben wel vijanden?'
Na de Koude Oorlog verkeerde de
BVD tien jaar lang in een vacuüm,
en lag de dienst geregeld onder vuur.
Aantijgingen uit de strijd tegen het
rode gevaar bleven de BVD achter
volgen. In de jacht op communisten
zou de BVD talloze mensenlevens
hebben vernield, waarvan er zo'n
vijftien bekend zijn. Een van hen is
de Rotterdamse ingenieur Johan
Wilman. Na verdachtmakingen we
gens communistische sympathieën
is zijn veelbelovende carriere nooit
van de grond gekomen. Alleen door
jarenlange volharding wist de inmid
dels hoogbejaarde een schamele ge
noegdoening van 100.000 gulden te
krijgen voor een geknakt leven, al
weigeren BVD en het ministerie van
binnenlandse zaken dat zelf zo te
omschrijven.
Weinig Nederlanders die nu nog oog
hebben voor de keerzijde van een
ijverige inlichtingendienst. Nog na-
bibberend van de 11e september
wordt de dienst in de armen geslo
ten als hoeder van de staatsveilig
heid. Sinds de aanslagen is 'een
hausse aan tips en informatieverzoe
ken' ontvangen. Spioneren mag
weer en over omstreden middelen
en methoden valt ook wel te praten.
Afluisteren, inbreken, infiltreren. De
'James Bond op klompen', één van
de badinerende stereotypen voor de
BVD'er, wint snel aan populariteit.
Soms lijkt het of de in 1949 opge
richte BVD sinds het einde van de
Koude Oorlog duimen heeft zitten
draaien, wachtend op een nieuw aan
te boren 'markt.' Maar teruglezend
in recente BVD-publicaties heeft de
dienst zijn nieuwe vijand wel in het
vizier gehad. Nog dit voorjaar ver
scheen de rapportage 'Terrorisme
aan het begin van de 21e eeuw, drei
gingsbeeld en positionering BVD.'
Daarin wordt onverbloemd Osama
bin Laden, het vermeende brein
achter de aanslagen in de VS, ge
noemd als 'inspirator voor een inter
nationaal terroristisch netwerk.' Zijn
doel: een met grof geld gesponsorde
internationalisering van de islamiti
sche strijd, zonder duidelijke centra
le sturing. Door het onderliggend re
ligieuze fanatisme kan de bereidheid
ontstaan met grote willekeur zoveel
mogelijk slachtoffers te maken. Eu
ropa is daarvan niet gevrijwaard,
waarschuwt de BVD dit voorjaar. De
dienst wijst op de 'zorgwekkende'
aanhouding in december 2000 van
een groep Noord-Afrikanen met een
Afghanistan-connectie. Zij hadden
een gedetailleerd plan om een frag-
mentatiebom tot ontploffing te
brengen op een massaal bezochte
kerstmarkt in het Franse Straats-
burg.
Tegelijkertijd schrijft de BVD in het
laatste jaarverslag dat 'het oude mid
del van vliegtuigkapingen in de loop
der tijd sterk aan betekenis heeft ver
loren, mede als gevolg van de ver
scherpte beveiliging op internatio
nale luchthavens.' En dus was ook
de BVD op 11 september volledig
verrast, net als de rest van de wereld.
Maar niemand die wil aanvaarden
dat deze 'aanval op het Westen' niet
te voorzien was. Meteen klinkt de
roep om meer slagkracht van inlich
tingendiensten, de oren en ogen in
de strijd tegen alles wat staatsvijan-
delijk is. Eind deze week overhan
digde een stuurgroep van fractie
voorzitters een plan aan de minister
van binnenlandse zaken. De BVD-
woordvoerder laat weten dat terro
risme een nog grotere prioriteit zal
krijgen. „We zullen nog meer en be
tere informatie verzamelen. En we
zullen die gegevens nog beter analy
seren."
Speld in hooiberg
Op zoek naar die ene speld staat de
BVD erom bekend hooibergen te
verzamelen. Naast informatie uit
spannende opsporingsmethoden als
volgen, observeren, afluisteren en
infiltreren komt de bulk aan info,
naar schatting zeventig a tachtig
procent toch vooral uit 'openbare
bronnen', zoals kranten. Wil van der
Schans, al jaren BVD-watcher voor
het Amsterdamse onderzoeksbureau
Jansen en Janssen, vreest een hek
senjacht op de islam, zoals eerder op
het communisme. „Men zal funda
mentalistische moslimorganisaties
volgen, afluisteren en infiltreren om
dat ze in verband worden gebracht
met terrorisme. Maar fundamenta
listisch denken en daar naar hande
len is wel wat anders. Er zijn veel
streng fundamentalistische moslims
in Nederland, maar dat betekent niet
dat ze aanslagen willen plegen.
Het grote gevaar volgens Van der
Schans is een frank en vrij opereren
de BVD. „Wij hebben een tijdje gele
den onthuld dat iemand van de BVD
geïnfiltreerd was bij Milieudefensie.
Wat moet zo iemand daar? De BVD
brengt polarisatie. Hij verzamelt niet
alleen informatie. Hij voert een poli
tiek uit, zet mensen aan tot daden.
Zo is er in het verleden een infiltrant
geweest in een vredesorganisatie die
een inbraak heeft georganiseerd in
een kazerne. Daar zijn granaten ge
stolen en hij heeft geprobeerd men
sen over te halen de explosieven te
gebruiken. De BVD ondermijnt zo
de rechtsorde."
Formeel gezien staat de BVD onder
toezicht. Van der Schans wuift dat
weg. „Afgezien van de fractievoorzit
ters van de vier grootste partijen in
de Tweede Kamer, is er niemand die
de dienst controleert. En dan zijn ze
ook nog afhankelijk van de gegevens
die de BVD zelf wil prijsgeven." De
rest van de Tweede Kamer weet al
helemaal weinig en is ook niet kri
tisch, meent de BVD-watcher. „Bij
de behandeling van het jaarverslag
roept de minister dat de BVD twee
aanslagen heeft voorkomen en ie
dereen gaat weer vrolijk naar huis.
Niemand die vraagt hoe die aansla
gen in de kiem zijn gesmoord, of er
is samengewerkt, door wie en wie de
daders zijn."
Schijnveiligheid
Voor '11 september' lag al een wets
voorstel klaar om de BVD uit te brei
den tot een Algemene Inlichtingen
en Veiligheids Dienst (AIVD). Als na
de Tweede Kamer ook de Eerste Ka
mer akkoord gaat, krijgt de dienst
een nieuwe buitenlandse tak en
meer bevoegdheden, zoals het ope
nen van brieven. Dan is hij wettelijk
voldoende toegerust om zijn taak
goed uit te oefenen, vindt de dienst.
Hij moet volgens de nieuwe wet elke
burger bij wie is ingebroken, afge
luisterd of wiens brieven zijn ge
opend, hem daarvan vijf jaar later op
de hoogte stellen. Nou ja, 'moet?'
Niet als de staatsveiligheid in het ge
ding is en details over bronnen of
werkwijzen uitlekken. En dat is bij
de BVD al gauw het geval. Bij de ver
nietiging van duizenden oude per
soonsdossiers hebben maar weinig
geregistreerde Nederlanders inzage
gehad in hun 'cv' of ze kregen een
verdacht summiere tekst.
Volgens Buro Jansen en Janssen kan
terrorismebestrijding beter worden
overgelaten aan de politie. Die be
schikt net zo goed over de benodig
de kennis en kunde. En belangrijker:
de politie kan fatsoenlijk gecontro
leerd worden, meent Van der
Schans. „Een BVD geeft schijnveilig
heid. Hoe tragisch ook, vliegende
bommen kun je niet voorkomen.
Maar het is moeilijk voor een over
heid dat te erkennen."
De BVD als fopspeen voor het volk?
Nonsens, meent een expert uit de
wereld van opsporings-, veiligheids-
en inlichtingendiensten, die liever
anoniem wil blijven om zijn eigen
werk niet onmogelijk te maken. Hij
vindt een BVD wel degelijk zinvol.
„Kort na de aanslagen in de VS bleek
dat de FBI al langer aanwijzingen
had over twijfelachtige piloten in op
leiding bij vliegscholen. Maar zonder
concrete verdenking tegen mensen
of organisaties kun je daar als politie
niks mee. Vertaald naar Nederland:
de BVD hoeft geen concrete verden
king te hebben om te gaan speuren.
Oké, je kunt dan niet altijd toetsen
wat er gebeurt. De BVD zal er best
vaak naast zitten. Maar dat is de prijs
voor dit ultieme middel. Er is sim
pelweg geen alternatief." Of, zoals
de BVD het zelf zegt: politie en justi
tie richten zich op - reeds gepleegde
- strafbare feiten. „Terrorisme moet
in een eerder stadium worden on
derkend en dat vergt (ook) de be
voegdheden van een inlichtingen
dienst."
Heksenjacht
De tijd van heksenjachten als twintig
jaar geleden is volgens de ingewijde
voorbij.Als je toen binnenkwam bij
de BVD zag je echt een hoop regen
jassen met daarin wat oudere, blan
ke mannen van nogal conservatieve
signatuur. Nu zie je veel meer al
lochtonen en jonge mensen, die
hoog zijn opgeleid. Die zullen niet
zo snel meegaan in een heksenjacht.
Vergeet niet dat ook de BVD een er
varing rijker is. Er is meer gevoel
voor argumenten. De tijd van een
nieuwe jacht op basis van stereoty
pen van de vijand, pure domheid en
blinde woede zal niet meer terugke
ren."
Arie Kuyper, die zich in de Tweede
Kamer voor de PvdA bekommert om
veiligheid, vindt dat de BVD vooral
meer moet gaan samenwerken. „De
informatie-uitwisseling met andere
landen loopt uitermate slecht. Lan
den zijn geneigd slechts die informa
tie te verstrekken waar ze zelf wat
aan hebben, terwijl ze zouden moe
ten denken: misschien kunnen an
deren er wat mee. Probleem is dat
elk land gegevens vergaart en ver
spreidt volgens de eigen wetgeving.
Zo is de privacywetgeving in Duits
land veel strenger dan hier. En dan
zijn er internationaal ook nog 109
definities over terrorisme. Wat de
een verzets- of bevrijdingsorganisa
tie noemt, is voor de ander een ter
roristische cel. Frankrijk heeft een
aanslag gepleegd op een schip van
Greenpeace. Ik mag er niet aan den
ken dat wij zo'n club straks als ter
reurorganisatie zien."
Volgens Kuyper is het aan de Euro
pese Unie om tot één definitie van
terrorisme te komen. Om die voor
iedereen acceptabel te maken zou
de EU niet moeten kijken naar de
motieven van de daders, maar naar
de verschijningsvormen van hun ac
ties. „Kapingen en bomaanslagen
heten dan bijvoorbeeld terroristisch.
Dan weet je dat alle inlichtingen
diensten over dezelfde groepen in
formatie gaan vergaren en uitwisse
len."
Een illusie, weet Cees Wiebes, poli
tiek wetenschapper en mede-auteur
van het boek Villa Maarheeze, over
de in '94 opgeheven Inlichtingen
Dienst Buitenland (IDB). „Inlichtin
gen uitwisselen in Europees ver
band? De NAVO heeft na vijftig jaar
bondgenootschap niet eens een ei
gen inlichtingendienst. Er bestaat
niet zoiets als inlichtingendiensten
die automatisch gegevens verstrek
ken. Er is een hoge drempel om in
formatie te delen. Je verliest dan
greep op je inlichtingen. Ze kunnen
verkeerd worden gebruikt. Bronnen
mogen niet worden vrijgegeven en
methoden moeten worden be
schermd. Na de aanslagen maakten
twee Amerikaanse senatoren bekend
dat berichtenverkeer van de vermoe
delijke daders is onderschept. Ik kan
u zeggen dat inlichtingendiensten
daar woedend over zijn, omdat ze
het gevoel hebben dat die informatie
hun methodes in gevaar brengt."
Volgens Wiebes had de Inlichtingen
Dienst Buitenland, die ooit een suc
cesvolle mol had aan de regeringsta
fel van Indonesië, nooit mogen wor
den opgeheven in '94. „Een enorm
netwerk van bronnen is opgedroogd.
Heel weinig mensen zijn overgegaan
naar de BVD. Die kennis is verloren
gegaan en moet voor een belangrijk
deel opnieuw worden opgebouwd.
De IDB had inclusief de tuinman
tachtig mensen in dienst, de BVD
heeft nu voor het buitenland tien
mensen en zal doorgroeien naar
veertig."
De IDB is destijds ter ziele gegaan
omdat de dienst zich zowel bemoei
de met politieke en economische in
formatie als met militaire. En dat
laatste deed ook de Militaire Inlich
tingen Dienst (MID). „Een ambte
naar van de BVD, de IDB en de MID
zaten soms op dezelfde boot zonder
het Vein elkaar te weten. Als de IDB
de militaire poot had laten vallen,
dan had deze dienst waarschijnlijk
nog bestaan."
Premier Lubbers maakte resoluut
een einde aan de interne ruzies en
hief de dienst op. Nu moet de BVD
opnieuw voor ogen en oren in de
wereld zorgen. En dat valt niet mee.
Infiltratie kost veel tijd. Er gaat vijf
tot tien jaar overheen voordat een
geschikt persoon is geworven, opge
leid en bekend is gemaakt met de
taal, cultuur en familieverbanden
van een ander volk. En dan begin
nen de dilemma's. Moet een infil
trant zijn jarenlange werk opgeven
als hij wordt gevraagd mee te wer
ken aan een kleine aanslag als voor
bereiding op een hele grote? „Ja",
meent Kuyper. „We kunnen denk ik
niet zonder infiltranten, maar we
mogen niet meedoen met terroristi
sche aanslagen. Dat is absoluut de
grens."
Uit z'n schulp
Om toe te zien op het functioneren
van de BVD moet er volgens de
nieuwe wet een onafhankelijke toet
singscommissie komen, benoemd
door de Tweede Kamer. Wie daarin
zitting moeten nemen, is nog ondui
delijk. Critici hopën op door de wol
geverfde, standvastige toppers uit de
rechtspraak en wetenschap in plaats
van gemakkelijker beïnvloedbare
carrièremakers of politici.
Wetenschapper Wiebes wil over de
taken en werkwijze van de BVD een
openbare discussie voeren. Zonder
in details van operaties te treden,
moet het hele land wetedflpt de
BVD zoal doet. Maar dan moet de
dienst wel uit z'n schulp kruipen.
Die voelt daar zelf niks voor. „Waar
om zou de BVD dat willen?", klinkt
het vanuit Leidschendam.
Wiebes: „Was de dienst onder Doc-
ters van Leeuwen vrij open, onder
Buis en nu Van Hulst is de organisa
tie tamelijk gesloten. Dijkstal, des
tijds minister, heeft de deur voor on
derzoek en pr dichtgegooid. Dat is
jammer. Waarom krijgen burgers en
journalisten niet ruimer toegang tot
archieven uit de jaren '80? In de Ka
mer zou een structureel debat moe
ten worden gevoerd over de BVD.
De dienst is in het verleden afge
schilderd als een suffige klompen-
dienst, maar dat klopt absoluut niet.
In het buitenland wordt de BVD ge
rekend tot de drie beste veiligheids
diensten van Europa. De BVD is een
noodzakelijk kwaad die je zo goed
mogelijk moet controleren."
SSSM*-M.". i" """'"Lrijltsielaties
In een onopvallend kantoorgebouw nabij het centrum van Leidschendam is de Binnenlandse Veiligheids Dienst gehuisvest. Foto: GPD/Phil Nijhuis
