Mens kan
voorbeeld nemen aan mensaap
GELOOF SAMENLEVING
Hoe herken je
een echte leider?
Museum Gouda openbaart 'kerkgeheim'
VANDAAG
BEROEPEN
Pausbezoek op religieuze breuklijn in Oekraïne
WETENSCHAP
Honkballei
oordeelt
op gehoor
I Op 23 juni, vol
gens sommigen
het begin van de
zomer, werd in
voorchristelijke tijden in de
Baltische staten Litouwen
en Estland altijd de feestdag
gevierd van de zonnegodin
Saules Mate. Zij werd ver
antwoordelijk geacht voor
alle groei en bloei op aarde.
De Baltische mythologie
zegt dat Saules Mate iedere
dag de hemel berijdt op een
wagen met koperen wielen,
met gele paarden ervoor, 's
Avonds een rode gloed aan
de hemel betekent dat haar
rode sjaal in de wind wap
pert.
1 Vierentwintig juni
is de sterfdag van
de grote Spaanse
mysticus, klooster
stichter en kerkleraar Jo
hannes van het Kruis (Juan
de Yepes, 1542-1591). Sa
men met die andere Spaan
se heilige, Theresia van Avi-
la (1515-1582), hervormde
hij de orde van de onge
schoeide karmelieten. Dat
ging niet zonder slag of
stoot, want veel tijdgenoten
waren tegen zijn hervor
mingen. Het bekendst is hij
echter, net als Theresia ove
rigens, van zijn mystieke
geschriften. Die behoren tot
de mystieke wereldlitera
tuur.
Sao loao-feest
in Rotterdam
Rotterdam - Vandaag en mor
gen vieren Kaapverdianen op
het Heemraadsplein in Rotter
dam op grootse wijze het Sao
Joao-feest. Dit feest gaat samen
met een vrijmarkt, en optre
dens van bands. Op Kaapverdië
is Sao Joao, dat zich afspeelt
rond sint Johannes, het belang
rijkste religieuze feest.
NEDERLANDSE HERVORMDE KERK
Aangenomen: naar Hattem, A. Trompte
Rijnsburg; naar Wijngaarden, J. ter Ma
ten, kandidaat te Kesteren.
Toegelaten en beroepbaar: A.J, Finne-
ma, Dasseburcht 23, 3892 WB Zeewol-
de, tel. 036-5226025.
GEREFORMEERDE KERKEN
Aangenomen: naar Harmeien, E.J. van
Katwijk, kandidaat te Amsterdam.
GEREFORMEERDE GEMEENTEN
Beroepen: te Aalst, C. Vogelaar te Grand
Rapids (VS); te Beekbergen, te Rotter-
dam-Alexanderpolder en te Wolphaarts-
dijk D.W. Tuinier, kandidaat tte Hendrik
Ido Ambacht; te Goudswaard, te Poortu-
gaal, te Scherpenisse, te Sint Annaland
en te Wageningen.
979
Kiev - Demonstrerende orthodoxe priesters in
de straten van Kiev. Paus Johannes Paulus li is
vandaag in de Oekraïne aangekomen voor
zijn vijfdaags bezoek. Na een verblijf van
tweeënhalve dag in de hoofdstad Kiev komt
hij naar Lviv in het westen van het land, waar
hij zal logeren in de woonvertrekken bij de
met staatssteun opgeknapte Grieks-ortho
doxe Gregoriuskathedraal. De organisatoren
verwachten 1,7 miljoen pelgrims voor de twee
missen die de paus zal opdragen. „Voor ons
gelovigen is dit een van de gedenkwaardigste
gebeurtenissen voor het Oekraïense volk",
zegt Igor Ozjivskji, woordvoerder van de
Grieks-katholieken in Lviv. „De paus heeft het
grootste gezag in de wereld. Hij is een gees
telijk leider die veel gedaan heeft voor ver
zoening." De meeste Oekraïners zijn het met
Ozjivskji eens. Volgens een recente peiling
verwelkomt bijna de helft van de bevolking
het bezoek en is maar 4 procent tegen. Maar
sommige tegenstanders zijn buitengewoon
fel in hun verzet. Het hoofd van de Russisch-
orthodoxe kerk, patriarch Aleksi II, betitelde
de geschillen tussen katholieken en ortho
doxen in Oekraïne onlangs als een 'oorlog'.
Foto: AP/Efrem Lukatsky
gouda/anp - De originele werk
tekeningen van de voorstellin
gen op de gebrandschilderde ra
men van de Sint Janskerk in
Gouda zijn volgend jaar te zien
in een tentoonstelling in het
Museum Het Catharina Gast
huis. Het museum spreekt van
'het best bewaarde geheim van
Gouda' dat na vier eeuwen pu
bliek wordt.
De kerk heeft zestig gebrand
schilderde ramen waarvan de
werktekeningen in lange stro
ken, de zogeheten cartons, op
ware grootte bewaard zijn ge
bleven. In totaal gaat het om 1,8
kilometer papier, aldus het mu
seum. De cartons daterén uit de
16e en 17e eeuw.
In de tentoonstelling wordt
een selectie van negentien frag
menten getoond. Het gaat soms
om vijf meter lange stroken. Het
museum is in 1986 begonnen
met restauratie van de cartons.
De Sint Janskerk brandde in
1552 af. Het godshuis werd met
geld van de burgerij weer opge
bouwd maar voor de nieuwe ra
men ontbraken de financiën.
Vooraanstaande burgers en ker
kelijk leiders werden opgeroe
pen een 'eigen raam' te schen
ken, een sponsoractie die succes
had. In 1555 kon het eerste
nieuwe raam worden geplaatst.
Van de zestig ramen dateren
er veertig uit de 16e eeuw. Een
eerste deel van 29 ramen werd
in de periode 1555-1572 ge
maakt. Daarna kwam het ont
werpen tijdelijk stil te liggen we
gens de Tachtigjarige Oorlog en
de Reformatie. In 1590 werd het
werk hervat. Toen waren het
geen kerkelijk of burgelijk lei
ders maar de Staten van Hol
land en steden als Rotterdam en
Amsterdam die de ramen 'adop
teerden'. Van de tekeningen van
voor de Reformatie, die bijbelse
verhalen uitbeelden, zijn er
veertien gemaakt door de ge
broeders Crabeth. „De tekenin
gen kunnen als belangrijke
kunstwerken worden gezien",
aldus het museum. De werken
van na de kerkelijke omwente
ling laten wereldser taferelen
zien als het ontzet van Leiden.
Zij zijn van de hand van onder
anderen Joachim Wtewael en
Hendrick de Keyser.
De tentoonstelling 'Het ge
heim van Gouda' is te zien van
16 maart tot en met 16 juni
2002.
Omdat God in de gebeden voortdurend als
Koning wordt aangeduid, kan gemakkelijk de
mening postvatten dat het koningschap een
van God gegeven zaak is. De teksten van deze
week ondergraven die opvatting. In de syna
goge wordt wekelijks niet alleen een stuk uit
Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri of Deute-
ronomium gelezen, maar ook een stuk dat
daaraan is gerelateerd, de zogeheten haftara.
Deze week is dat Samuel 11:14-15 en 12:1-
22.
Uit deze tekst blijkt dat het volk een koning
heeft gekregen, omdat het daar om heeft ge
smeekt. Het volk wil zijn als alle andere volke
ren en die hebben een koning. God is tegen.
Nadat Saul tot koning is uitgeroepen door het
volk, geeft de oude profeet Samuel het volk
ervan langs. „Ik zal tot God
bidden en Hij zal donder en
regen sturen. Dan zullen jullie
nadenken en beseffen wat
voor kwaadaardigs jullie heb
ben gedaan voor het aange
zicht van God toen jullie om
een koning vroegen." En zo
gebeurt het.
Waarom is het kwaadaardig
een koning te willen hebben?
Omdat God de enige echte ko
ning is en het volk als leider ie
mand zou moeten kiezen die
overwicht en inzicht heeft van
wege zijn of haar contact met
het Goddelijke. De reden
waarom deze haftara wordt
gelezen is tweeledig. Enerzijds
gaat het stuk, net als het Tora-
stuk waar het bij hoort, over de
- meestal verkeerde - keuzen
die het volk, ieder volk, maakt
bij het aanstellen van een leider. De tweede
reden is dat Samuel een nakomeling is van
Korach, de hoofdpersoon van het bijbelstuk
van deze week: Numeri 16-18.
Korach is niet uit de geschiedenis wegge
vaagd, ook al komt hij met Dathan en Abiram
en On in opstand tegen Mozes en Aron (het
boek Samuel speelt veel later dan Numeri).
Letterlijk zeggen de opstandelingen: „Jullie
zijn te ver gegaan, want de hele gemeenschap
is heilig, zij allemaal, en God is in hun mid
den. Waarom dan hebben jullie jezelf boven
de gemeenschap van God geplaatst?" (Nume
ri 16:3)
De traditie maakt van Korach iemand die vrij
heid eist: het vrij zijn van Gods wetten. Zijn
redenering zou zijn geweest: als het volk hei
lig is, heeft het geen wetten nodig om het hei
lig te maken (door ze na te leven). Korach is
de personificatie geworden, in de traditie, van
de man die met ogenschijnlijk goede argu
menten de autoriteit van de religieuze leiders
en de religieuze traditie ondermijnt. Een soort
intellectuele terrorist. Met zo iemand worden
dus korte metten gemaakt. In Numeri doet de
aarde dat: zij verzwelgt de families van de op
standelingen. Met uitzondering dus van enke
le nakomelingen van Korach, want die heb
ben Samuel voortgebracht.
Maar gaat het uitsluitend om de tegenstelling
tussen het vrij zijn van leefregels en de ge
hoorzaamheid daaraan? Dathan en Abiram
komen om iets anders in opstand. „Is het niet
genoeg dat jullie ons uit een land overvloeien-
de van melk en honing hebben gebracht naar
een wildernis om in te sterveri, moeten jullie
ook nog over ons heersen? Zelfs als jullie ons
hadden gebracht naar een land overvloeiende
van melk en honing, en ons velden en wijn
gaarden in bezit hadden gegeven, hadden jul
lie hen dan moeten misleiden?"
Mozes is diep gekwetst en richt zich tot God:
ik heb niets verkeerds gedaan.
Maar dat is het punt niet, lijkt
mij: Wat Dathan en Abiram
zeggen, is dat het niet genoeg
is om een volk te verlossen uit
slavernij en het te redden van
velerlei soorten onheil. Een
volk wil ook in voorspoed en
vrede leven en niet alleen het
vooruitzicht hebben dat, als
het maar lang genoeg wacht,
het een leven van voorspoed
en vrede krijgt. Zeker niet als
dat wachten met een prijs aan
levens gepaard gaat.
Keer op keer komt het volk in
opstand: als het wacht verkeert
het in wanhoop. Maar het ver
wijt van Dathan en Abiram is
dan wel menselijk, hun oor
deel over Mozes en Aron is on
juist, zoals ieder oordeel dat
voorkomt uit ongeduld, wan
hoop en opstandigheid. Zij en hun volgelin
gen, bekopen het met de dood.
Maar hoe herken je een echte leider? In Nu
meri laat God de staf van Aron bloeien als te- 1
ken dat hij Gods keuze is voor het spirituele
leiderschap. De staven van de andere clanlei
ders blijven dode stukken hout. Een echte
sprituele leider brengt leven in een situatie
van ogenschijnlijke dood. Niet door eigen
kracht, maar als doorgeefluik van Gods
kracht.
De afgelopen weken bezocht ik enkele tuinen
die voor publiek waren opengesteld. Het is
schitterend te zien hoe mensen met stug
doorwerken en zorg uit 'woestijn' landjes van
belofte kunnen maken. Zij verwijten niemand
dan zichzelf als hun verwachtingen niet uit
komen, maar gaan door. Ze brengen hun ei
gen staf tot bloei en laten zich daarbij leiden
door de krachten die in de schepping werk
zaam zijn. Koningen en koninginnen in hun
eigen paradijs.
Dat koningschap heeft wel iets eeuwigs, dus
aan de slag.
TAMARAH
BENIMA
Door Jan Ottens
In 1996 werd het achtjarige goril
lavrouwtje Binti Jua wereldbe
roemd in de Verenigde Staten. Ti
me verkoos haar zelfs tot een van
de 'beste mensen' van het jaar.
Want Binti Jua had iets gedaan
wat normaal gesproken alleen
mensen kunnen: ze had een jon
getje van drie gered dat in het
primatenverblijf van de Brook-
field Zoo in Chicago was gevallen.
Voor Frans de Waal, de Neder
landse mensapenexpert die al
ruim twintig jaar in de Verenig
de Staten woont en werkt, was
wat de gorilla deed geen verras
sing. Mensen die van mensapen
niets afweten, zijn wel verbaasd.
En zo ook die wetenschappers
die grote moeite hebben met
het idee dat niet alleen de soort
mensen maar ook diersoorten
een soort 'cultuur' kunnen heb
ben. Cultuur in de zin van het
overdragen van gedrag voor zo
ver dat niet in de genen zit en
die niet aangeboren is.
Sommige onderzoekers waren
niet van Binti's motieven over
tuigd. De gorilla was immers
door mensen opgevoed en had
haar zorg-vaardigheden geleerd
op een speelgoedbeest; haar
moederinstinct zou wel eens in
de war geweest kunnen zijn.
De Waal, die in de jaren zestig
naam maakte met zijn onder
zoek naar de chimpansees in
het Arnhemse Burgers Dieren
park, weet wel beter. Mensapen
(chimpansees, orarig-oetans,
gorilla's en bonobo's) zijn in
staat tot medeleven. Slachtoffers
van agressie omhelzen ze direct.
Dat is bij de andere niet-mense-
lijke primaten (halfapen en
apen) tot dusver nooit waarge
nomen.
Bovendien: hoe kon Binti Jua
lijden aan een verward moeder-
instinct? Ze droeg haar eigen,
zeventien maanden oude jong
op haar rug. „Hoe ter wereld
zou zo'n intelligent dier een
blond joch met gympies en een
rood T-shirt kunnen verwarren
met een peuter van haar eigen
soort?", vraagt De Waal zich af
in zijn nieuwe boek 'De aap en
de sushimeester'.
Waarom zou cultuur per defi
nitie alleen iets van mensen
zijn? Dieren die gedrag vertonen
dat op cultuur lijkt, zouden hun
instinct volgen, of aan imitatie
doen. En wie iets anders be
weert, die projecteert de mens
op het dier en beschouwt de
mens als het middelpunt van de
schepping. Maar is de mens uit
eindelijk niet ook een dier?
Om zijn boek te promoten en
om het afscheid van zijn leer
meester en promotor Jan van
Hooff bij te wonen was De Waal
vorige week even in Nederland.
U zet zich in uw boek aftegen
onder anderen de gedragsonder
zoekers die het niet nodig vinden
om naar dieren te kijken; het zou
hun objectiviteit kunnen beïn
vloeden. Klopt de indruk dat u
uw irritatie soms nauwelijks
kunt verbergen?
„Misschien wel, maar het is ook
wel zo dat de tak van het beha-
viourisme lang niet meer zo do
minant is als vroeger. Deze had
weinig oog voor aangeboren ge
drag en erkende in het psycho
logisch onderzoek alleen de
meetbare gedragingen van
mensen en dieren."
De Waal schrijft zijn boeken
in de eerste plaats om aan het
grote publiek te laten zien hoe
sociaal complex mensapen en
apen zijn. Dezelfde culturele
vaardigheden dicht hij toe aan
walvissen, dolfijnen, olifanten
en andere lang levende dieren
met grote hersenen. Een van de
vele voorbeelden die hij daar
voor gebruikt, is de manier
waarop jonge chimpansees in
het oerwoud van het Afrikaanse
Guinee van hun moeders leren
om in tijden van voedsel
schaarste de keiharde noten van
de oliepalm met een 'hamer' en
een 'aambeeld' te kraken. Dit
ingewikkeldste voorbeeld van
gereedschapsgebruik bij dieren
is niet voor niets uitvoerig be-
Door Martijn Hover
Honkbal is in de grond
zaak een eenvoudige s|
Toch heeft het zo zijn raad
en waar raadsels zijn, trefti
vroeg of laat wetenschap
aan. Zo vroeg de natuurkil
ge/honkbalfan Robert l
van de Yale universiteit zil
hoe een veldspeler die een
slagen bal recht op zich al
komen, beoordeelt waai
bal ongeveer zal neerkomei
Als een bal recht op j
komt, is het namelijk erg d
lijk de snelheid ervan te b
len, redeneerde de sportief
sicus. In feite zou een veld
Ier zo'n anderhalve seci
moeten wachten voordal
kan beoordelen of de slag
een 'lange' of een 'korte'
heeft geslagen. Weinig kan:
hij zo'n bal dan nog vaag
dus Adair, terwijl dat ii
praktijk toch geregeld 1
komt.
Gedegen onderzoek,
onder gesprekken met voo
lige beroepshonkballers,
den de Amerikaanse vi
schapper tot de conclusii
de veldspeler de kracht
mee een bal wordt geslage
het gehoor beoordeelt. J
'krak' hoorde, rende ik
buiten, als ik een 'klonk'
de, rende ik naar binnen"
telde hem een voormaligj
nenvelder.
Volgens Adair heeft d
maken met de zogenai
'sweet spot' op het houd
dat beroepshonkballers gfl
ken. Als de bal de 'sweet
raakt, veroorzaakt hij eenl
mum aan geluidstrillingt
het slaghout.
Zijn collega Dan Russej
de universiteit van Ketj
Flint in Missouri heeft de
onderstelling op verzoef
het tijdschrift New Scj
proefondervindelijk 0
zocht. In een experimeii
vijf minuten toonde hij aa
de plek waar de bal het
hout raakt, inderdaad va
vloed is op de frequent]
dus toonhoogte, van het
dat de klap produceert.
mensapen.
Bonobo's bleken in tegenstel
ling tot hun chimpanseeneefjes
in het geheel niet te passen in
de gebruikelijke evolutionaire
scenario's met de macho als
drijvende kracht en waarin alles
draait rond de onvermijdelijk
heid van geweld, mannelijke
overheersing, mannelijke coali
tievorming en het belang van
technologie. Bij bonobo's komt
seks in de plaats van agressie:
conflicten lossen ze op via sek
sueel contact, ook met hetzelfde
geslacht en in alle denkbare
standjes en vrijwel alle partner
combinaties. In de bonobosa
menleving hebben niet de man
netjes, maar de vrouwtjes het
voor het zeggen.
Wat leert het onderzoek aan die
ren over ons mensen
„Dat we op een andere manier
naar menselijk gedrag kunnen
kijken, zelfs dat het gevolgen
kan hebben voor de manier
waarop we onze samenleving
inrichten. Ik noem het voor
beeld van het communisme, dat
aan de psychologie de visie ont
leent dat de mens getransfor
meerd kan worden. Het is ge
bleken dat het niet werkt, omdat
het voorbijgaat aan de basale
zelfzuchtige eigenschappen van
de mens. Aan de andere kant
verzet ik me op biologische
gronden ook tegen de puur ka
pitalistische visie die alleen
maar uitgaat van rationele be
slissingen, gebaseerd op kosten
en baten."
Dat lijkt haast onontkoombaar
te leiden tot de conclusie dat het
onderwijs bij de kinderen juist
de culturele kant van diergedrag
erin moet stampen.
„Ja, als je zeker weet dat je gelijk
hebt. Maar dat zou enorm arro
gant zijn. Ik zou het meer willen
zien als een democratisch pro
ces."
Frans de Waal: De aap
en de sushimeester.
Uitgever. Contact, Amsterdam.
Prijs: 69,90 gulden.
Ook een chimpansee heeft cultuur, vindt apenexpert Frans de Waal
studeerd door Japanse primato-
logen, die in eigen land al had
den ontdekt hoe Japanse maka
ken de gewoonte ontwikkelden
om de hun aangeboden aardap
pelen te wassen, eerst in zoet
water alleen maar om ze van het
zand te ontdoen en in een later
stadium in zeewater. Daar had
den ze rauwe vis leren eten en
de zoute smaak ervan leren
waarderen.
De Waals centrale stelling
voor cultureel leergedrag bij pri
maten is dat het voortkomt uit
het verlangen net als anderen te
zijn, om erbij te horen. Op basis
van hechting en identificatie
worden op een speelse en on
derzoekende manier bepaalde
sociale modellen gekopieerd.
Ook dat kan in de strijd om de
overleving van belang zijn.
De vergelijking met de sushi
meester uit de titel van het boek
drong zich op. In een sabbats
jaar stak Frans de Waal over
naar het oosten, naar China en
vooral naar Japan, waar de leer
ling van de sushimeester in de
restaurantkeuken drie jaar moet
toekijken voordat hij zich zelf
mag wagen aan die kunst.
U voert in het boek een belang
rijk verschil aan in de manier
waarop in het westen en in het
oosten tegen dieren wordt aan
gekeken. Was dat nieuw voor u?
„In mijn vroegere boeken heb ik
het daar ook wel over, maar niet
zo expliciet. Ik ben nu echt in de
geschiedenis van die verschillen
gedoken. Ik behandel nu een
aantal tweedelingen die in het
westerse denken voortkomen
uit de joods-christelijke traditie:
natuur versus cultuur, ook de
menselijke natuur tegenover de
menselijke cultuur, aangeleerd
tegenover aangeboren, goed te
genover kwaad, vrouwelijk te
genover mannelijk. Ik vind dat
die voor een groot deel nonsens
zijn. Het is een soort van vruch
teloze manier van naar de we
reld kijken."
U stelt dat het grote publiek zich
steeds minder bewust is van de
werkelijkheid in de natuur naar-
Mensapenexpert De Waal: 'Apen treden bij ons vaak op als karikatuur van de mens'.
Foto: GPD/Erna de Waal
mate steeds minder mensen op
boerderijen of in het algemeen
dicht bij de natuur opgroeien.
Maar de Japanse samenleving is
toch net zo goed sterk verstede
lijkt?
„Een van de verschillen is, en
dat geldt ook voor China, dat ze
in eigen land apen hebben. In
hun fabels spelen apen een cen
trale rol, terwijl ze in het westen
meer optreden als een karika
tuur, meestal een duivelse kari
katuur vein de mens. De reïncar-
natietheorie is ook zo'n factor,
met als consequentie dat dieren
individueel even verschillend
zijn als mensen en evenveel res
pect verdienen."
Begin deze maand meldde een
Japanse regeringsambtenaar dat
walvissen niet alleen inktvis en
pijlinktvis eten, maar ook veel
ansjovis. Toevallig willen de Ja
panners die voor zichzelf van
gen. Volgende maand is de jaar
lijkse vergadering over de wal-
visjacht, inaar hoe past het Ja
panse verlangen in dat vredige
mens-dierbeéld?
„Dat is inderdaad een heel inte
ressante paradox. De oosterse
cultuur aanvaardt de continuï
teit tussen mens en dier als een
gegeven, maar dat heeft daarom
nog geen gevolgen op het ethi
sche vlak, op de vraag of je zo'n
dier mag doden. In de westerse
cultuur geldt: hoe dichter het
dier bij de mens staat, hoe ethi
scher de mens zich tegenover
dat dier gedraagt."
De erkenning dat cultuur, bij
mens én dier, geen alternatief is
voor instinct maar een aanvul
ling daarop leidt tot de hoogst
interessante vraag wat wij men
sen voor ons gedrag kunnen le
ren van andere dieren. Het in
dringendst is dit te illustreren
aan wat onderzoekers (onder
wie Frans de Waal) ontdekten
bij de curieuze mensapensoort
bonobo. Pas in de vorige eeuw
ontdekt in de regenwouden van
Congo hield deze 'dwergchim
pansee' de mensen een volko
men nieuwe spiegel voor. De
bonobo staat net zo dicht bij de
mens als de chimpansee, vol
gens sommige onderzoekers. Ze
beschouwen hem als het beste,
nog levende model voor de
meest recente gemeenschappe
lijke voorouder van mensen en
