In het voetspoor van
ZATERDAG 16 SEPTEMBER 2000
Amerikaanse oorlogsschepen
zijn anno 2000 nog altijd niet
welkom in de haven van
Nagasaki. Daarvoor ligt de
herinnering aan de atoombom
en de vernietigende uitwerking
daarvan te vers in het
geheugen. Een eskader
Nederlandse fregatten mag
evenwel zonder problemen
pontificaal afmeren pal voor
Mitsibushi Heavy Industries.
De fabriek die uitgerekend het
doelwit was die de bemanning
van de Amerikaanse B-29 in
1945 ruimschoots miste met als
gevolg dat de bom
terechtkwam op een woonwijk
en daar 75.000 slachtoffers
eiste.
In tegenstelling tot de
Amerikanen zijn de
Nederlanders meer dan
welkom (al meer dan 400jaar j
in Nagasaki dat dit
jubileumjaar van onder tot
boven rood-wit-blauw is
gekleurd. Want behalve dat de
Hollanders met vreedzame
bedoelingen kwamen en een
brug sloegen naar het westen,
brachten ze ook de figuur van
Philipp Siebold mee, de Leidse
wetenschapper van Duitse
afkomst. En daarvoor is heel
Japan nog altijd buitengewoon
dankbaar.
Siebold
Nederland in Nagasaki: een bed van hyacinten met daarin de beeltenis van Nijntje. Het perk ligt aan de haven van deze provinciestad op het zuidelijke eiland Kyushu.
FOTO'S TACO VAN DER EB
-gm i v-
De stempel van de VOC in steen, zoals dat in
1609 op het pakhuis in Hirado prijkte.
De "drie belangrijkste toeristische
trekpleisters van Nagasaki, een
provinciestad van 450.000 in
woners op het zuidelijke eiland Kyushu, zijn
het Memorial Museum voor de Atoombom,
het kunstmatige eilandje Decima en de zoge
naamde Dutch Slopes. Die Hollandse Hoogte
aan de haven biedt een onwaarschijnlijk
beeld van oer-Nederlandse trapgevels, een
houten kerkje en een prachtige, in de luwte
gelegen, begraafplaats waar bemanningsle
den van de VOC-schepen door de eeuwen
heen hun laatste rustplaats vonden ver van
huis. Wat die Nederlandse enclave midden
in Japan aan de andere kant van de wereld
overigens nog onwaarschijnlijker maakt is de
volstrekt on-Hollandse situering: de huisjes
zijn geplakt tegen stijle straatjes die hier en
daar een stijgingspercentage van maar liefst
20 procent vertonen. Daar is echt niet tegen
op te fietsen 'voor iemand van het vlakke
land.
Om Decima en de Slopes te zien, komen
ze op schoolreisje vanuit het hele land. Per
hoge snelheidstrein of per vliegtuig. Uit Sap
poro, uit Nagano en uit Tokyo. Horden kin
deren, traditioneel gekleed in uniform en
daarin ook consequent tot de witte sokken
en de rugzak aan toe. Ze huppelen door Hol
land Straat, die parallel loopt aan de Siebold
Straat en weer haaks staat op de Decima
Straat. Straatnamen zoals je die in Leiden-
Noord ook aantreft. In het plaveisel liggen
stenen met, ingebakken, het wapen van de
Vereenigde Oostindische Compagnie. Ze zijn
er ook versierd met rode en gele tulpen.
Het spoor van die betonnen bloemen
voert direct naar Decima, het kunstmatig
aangelegde eiland dat vroeger in zee lag,
maar dat door landwinning inmiddels een
kilometer de stad in is geschoven. Hoog bo
ven de bijna volledig gereconstrueerde facto
rij, van waaruit de Hollandse kooplieden
sinds 1641 en gedurende twee eeuwen het
exclusieve recht van handel met de autoch
tone bevolking hadden, wappert fier de Ne
derlandse driekleur. In die pakhuizen ook
sloeg Philipp Siebold zijn verzameling plan
ten, dieren en (gebruiks)voorwerpen op die
hij vervolgens naar Leiden en naar zijn bui
ten in Leiderdorp verscheepte. Gevoegd bij
de collecties van Blomhoff en Fisscher,
groeide die uit tot een verzameling die uniek
is in de wereld en die zich heden ten dage
bevindt in Naturalis, het Rijksmuseum voor
Volkenkunde, de Hortus, het Rijksherbarium
en sinds kort ook het SieboldHuis.
Groot respect
Naast het onderkomen van het toenmalige
opperhoofd en recht onder de scheepsmast
doceert die mooie lentemiddag een jonge
onderwijzer uit Kyoto. Het groepje van tien
bakvissen in identieke matrozenpakjes luis
tert gespannen toe. Verhalen van verre en
vreemde volken zijn universeel. Ze zijn ook
aan de andere kant van de wereld adembe
nemend goed. En omdat hij een beetje En
gels spreekt - opvallend genoeg doen maar
weinig van de 125 miljoen inwoners dat in
het moderne Japan - durft de leraar de con
frontatie wel aan.
Waar de westerlingen vandaan komen, wil
hij graag weten. Het antwoord 'Nederland'
levert een beleefd knikje van zijn kant op.
Maar de preciezering 'Leiden' doet hem naar
zijn leerlingen toe spontaan in lyrische ka
rakters uitbarsten. Alsof we directe afstam
melingen van de dokter zelf zijn, zo buigen
ze zich een slag in de rondte. De naam Sie
bold, zo was door kenners aan alle kanten
verzekerd, opent in Japan inderdaad deuren
die anders gesloten blijven. Dat leek in eerste
instantie en in acht genomen dat de arts/we
tenschapper tot tweemaal toe Japan is uitge
zet, toch op z'n minst wat overdreven.
„Maar het beeld klopt wél", bevestigt
Masahide Miyasaka, professor aan de Sie-
bold-universiteit van Nagasaki, een college
dat hoog op een berg ligt en een magnifiek
uitzicht biedt over stad en baai. „Hij is we
reldberoemd in Japan. Iedereen die hier naar
school gaat, leert wie de figuur Siebold is en
waar hij vandaan komt. Hij is de grondlegger
geweest van onze moderne medische weten
schap. De 'vader van de medicijnen', zoals
ze hier zeggen. Het is volkomen juist dat hij
in de geschiedenis van Japan een belangrijke
plaats inneemt."
Zijn naam tref je dan ook overal aan. Zo is
er, naast de Siebold-universiteit, het Siebold
Memorial Museum waarmee het Rijksmuse
um voor Volkenkunde inmiddels nauwe
banden onderhoudt. En scholen door heel
Japan dragen zijn naam. „Maar er zijn ook
hele triviale zaken naar hem vernoemd",
lacht de prof. „Zo heb je de Siebold-express,
een trein van Nagasaki naar Huis ten Bosch,
het Hollandse themapark hier verderop in
Sassebo dat jaarlijks honderdduizenden be
zoekers trekt. Er is zelfs een supermarktketen
die naar Siebold is vernoemd en die zijn
klanten Siebold-spaarzegels geeft. Enfin, het
zegt toch iets over hoeveel vertrouwen zijn
naam wel inboezemt. Anders ga je niet in
zo'n trejn zitten of koop je niet in zo'n win
kel." Om die frivoliteit kan hij zelf wel la
chen.
Hij moet nog harder lachen bij de vraag
hoe het komt dat hij zo goed Duits spreekt?
Optocht ter herdenking van de hofreis die het
Hollandse opperhoofd jaarlijks vanuit Nagasaki
naar Edo (Tokyo) diende te ondernemen. Het
bord boven de weg wijst naar Sasebo waar het
themapark Huis ten Bosch is gesitueerd.
„Dat is verdacht, hè, een Japanner die dat
doet? Maar zonder gekheid, juist in het kader
van mijn onderzoek naar Siebold heb ik een
aantal jaren gestudeerd aan de universiteiten
van Münster en Würzburg, inderdaad dezelf
de waaraan Siebold in 1816 afstudeerde in
de medicijnen. Later ben ik in Duitsland in
contact gekomen met de familie Branden-
stein-Von Zeppelin die de nalatenschap en
archieven van Siebold beheert. Er bleken
nog zo'n 7.000 8.000 documenten te zijn
die niemand ooit had gezien en dus bestu
deerd had. Na tamelijk moeizame onderhan
delingen, heb ik inzage gekregen in die stuk
ken en ze ook op microfilm mogen zetten."
De gevoeligheid van de kant van de familie
was gelegen in het feit dat Siebold tot twee
maal toe als spion annex ongewenst persoon
zijn geliefde Japan moest verlaten. „Ik heb
de familie kunnen overtuigen van het feit dat
dat drogredenen waren. Dat men dat heden
ten dage hier ook zo niet ziet. Belachelijk om
te denken dat hij een spion was. Alles stond
bij hem in het teken van de wetenschap. Zijn
verzamelingen zoals die in Leiden en Mün-
chen terecht zijn gekomen, hadden helemaal
niets met politiek te maken."
Na minutieus onderzoek zijn de docu
menten volgend jaar gereed voor publicatie.
Echte nieuwe gezichtspunten leverde het
materiaal niet op. Wél meer 'grondbeginse
len', zoals Miyasaka dat noemt. „Tot nu toe
werd aangenomen dat Siebold al in Neder
land het idee had opgevat om naar Japan te
gaan. Dat is niet zo. Hij wilde daar helemaal
niet heen, maar naar Batavia. Daarnaast is
het belangrijk om te weten dat het niet zo
zeer wetenschappelijke aspecten waren die
zijn leidmotiv vormden, maar redenen van
financiële aard. In Duitsland was het financi
ële klimaat in het begin van de 19e eeuw
slechter dan in Nederland. In Batavia was
net een epidemie uitgebroken en de Neder
landse staat zat dringend verlegen om artsen
voor haar kolonieën. Dat kwam Siebold bij
zonder goed uit. Ook daarom trouwens was
de familie wat terughoudend in het verstrek
ken van het materiaal. Ze zagen hem toch
liever als wetenschapper dan als arts in een
factorij."
Pure romantiek
Wat de legendevorming rond zijn persoon
later alleen maar in de hand werkte, was het
gegeven dat Siebold zich opstelde als een Ja
panner onder de Japanners door een vrouw
uit Nagasaki te huwen. Hij kreeg daarbij een
dochter, Oine, die het later als eerste vrou
welijke arts tot verloskundige aan het keizer
lijk hof zou schoppen. „Dat op zich vinden
de Japanners al geweldig. Maar de dramati
sche ontwikkelingen daarop deden de vere
ring groteske vormen aannemen. Want ga
maar na. Hij werd uitgewezen als spion. Hij
moest zijn vrouw en kind achterlaten. En
keerde dertig jaar later gezuiverd van alle
blaam terug om zijn vrouw en dochter op
nieuw in de armen te sluiten. Pure roman
tiek. Dat spreekt aan, natuurlijk."
Omdat professor Miyasaki niet alleen vaak
in Duitsland was, maar ook een keer of vijf in
Leiden bivakkeerde, is hij op de hoogte van
het feit dat de naam van Siebold in Neder
land en in Leiden tot voor kort nauwelijks
enige bekendheid genoot. Daar zal zeker ver
andering in komen nu in Siebolds voormali
ge woonhuis aan het Rapenburg het Siebold
Huis is gevestigd dat moet uitgroeien tot hèt
Japan-centrum in Nederland. „En dan", zegt
hij, „is het natuurlijk ook nog eens zo dat
een profeet in eigen land niet wordt geëerd.
Maar hier, nogmaals, hier in Japan is Siebold
wereldberoemd."
AD VAN KAAM
Nagasaki: stad met een hoog Holland-gehalte
<x
E -4K
a-U" A: -
l
iitr i
'-';T «iösste.ï
AS
jjrr-y;.- S':
m\ -
- - f
ff*,
Vv:. *mk
-
A jf
,r-
kcydpmarr-
■>I G
Timmcngsfa
i
*»SÜA.
■y f 'kOOpI^l
issiBe&adrofa'st&to#'-f
