De prijs van het grote graaien
)T
Zorg en onderwijs tellen in op geld gerichte samenleving nauwelijks meer mee
k was pas in een garage, meer een
I autosloperij, en waar ging het
over? Aandelen. Dat was het ge
sprek van de dag, ik stond er echt van te kij
ken. In wat voor samenleving leven we? Zorg
dat je meer krijgt. Via handigheid, niet via
het intellect. De Nina Brink-manier. Die
vrouw speelt in op oergevoelens en is voor
mij toch wel de verpersoonlijking van het
grote graaien. Het is een veeg teken dat die
types momenteel als voorbeeld worden ge
steld. Als je niet belegt ben je stom, ben je
een sul. Nou. dan ben ik maar eep sul. Daar
wil je als fatsoenlijk mens toch niet bijho
ren."
Bert Middel, kamerlid voor de PvdA, ziet
het om zich heen: On-Nederlandse protse
righeid. „Zelfs al een beetje in het toch nuch
terder noorden, waar ik vandaan kom. Prot
serige huizen, patserige auto, opmerkelijk
meer dan een aantal jaren geleden." Tegelijk
constateert hij dat werken in de zorg en het
onderwijs bijna verdacht is. Verpleegkundi
gen worden uit het buitenland gehaald. En
als het gaat om het percentage van het natio
naal inkomen dat aan onderwijs wordt uitge-'
geven, is Nederland gezakt van de top naar
de middenmoot. „Iedereen heeft onderwijs
en zorg nodig, maar het gaat ons zo goed dat
we dat amper nog beseffen. Negentig pro
cent van de bevolking kan zich richten op
het grote graaien. De tien procent die rond
het minimum leeft telt niet meer mee. Als je
daar bij hoort, ben je een loser."
Hij wilde een hypotheek. Een spaarhypo
theek van de Postbank, verder geen gezeur.
Maar niemand kan om de adviseur heen;
voorstel zus, voorstel zo, beleggingshypo-
theekje hier, premietje daar, als u dat niet
doet, bent u bent een dief van uw eigen por
temonnee. „Iedereen is ineens virtueel mil
jonair. Maar ik zei: Ik wil gewoon een spaar
hypotheek, verder niks. Zegt die man: 'U
bent een pessimistisch mens.' Je wordt afge
schilderd als een halve idioot als je niet mee
doet."
De helden van het volk zoals de voetbal
broertjes De Boer zeggen dat ze de krant
voornamelijk lezen voor de beurskoersen.
Nina Brink met haar World Online was zo'n
hype, dat tv-journaals en kranten het dagen
lang als belangrijkste nieuws brachten. Ad
vertenties met teksten als 'Wij denken geld,
wij dromen geld, wij zijn geld' wekken geen
enkele verbazing meer. Geld is aanzien. Wer
ken voor anderen, voor het maatschappelijk
belang, zoals in de zorg en het onderwijs, telt
niet meer.
Verzorgingsstaat
„We moeten niet overdrijven, want het is al
tijd moeilijk zoiets in harde feiten te vertalen,
maar ik heb de indruk dat een dergelijke ver
andering aan de orde is en ik vind dat geen
aangename ontwikkeling", zegt Nico Wil-
terdink, hoogleraar culturele sociologie aan
de Universiteit van Amsterdam en gespecia
liseerd in vermogensverdeling. „Het is eigen-
'lijk al begonnen in de jaren tachtig met de
opkomst van de yuppies: veel geld verdie
nen, daar gaat het om. Die ontwikkeling
heeft zich voortgezet en een groter aantal
mensen bereikt. Dat heeft te maken met vrij
ingrijpende sociaal-culturele veranderingen.
Na de oorlog en de wederopbouw van Ne
derland is er in de jaren zeventig een sterkte
'Wij denken geld, wij dromen
geld, wij zijn geld'. Slogans
genoeg die ons laten weten dat
geld aanzien is. Het
bedrijfsleven is sexy, de
moderne technologie voorop,
maar ondertussen moeten er
wel verpleegkundigen uit
Afrika en de Filippijnen
worden gehaald en kampt het
onderwijs met enorme tekorten
aan leerkrachten. „Als je niet
meedoet aan het grote graaien,
word je afgeschilderd als een
halve idioot.
uitbreiding van de verzorgingsstaat geweest.
Spreiding van kennis, macht en inkomen. Er
was een economische groei, die ten goede
kwam aan de lagere klassen. Maar er kwa
men economische problemen: de bedrijven
maakten geen winsten en moesten inkrim
pen, de productie werd verlegd naar lage-lo-
nen-landen, de werkloosheid liep hard op en
er kwam een oliecrisis. De overheid heeft
toen de bakens verzet uit angst voor verdere
recessie, zo is ze het bedrijfsleven meer ter
wille geweest. Daardoor en door internatio
nale economische ontwikkelingen zijn be
drijven weer winst gaan maken en de laatste
jaren zelfs heel erg veel. Daar valt nu veel te
verdienen en het verdienen van veel geld
wekt ontzag.
De inkomens in het bedrijfsleven zijn bo
vendien veel meer gestegen dan in de collec
tieve sector, door de afspraken die begin ja
ren tachtig tussen het kabinet-Lubbers en de
vakbeweging zijn gemaakt. Ambtenaren, dus
ook werknemers in de zorg en het onderwijs
zijn veel minder gaan verdienen dan werk
nemers in het bedrijfsleven. Als je geld wilt
verdienen moet je niet bij de overheid zijn
maar bij het bedrijfsleven. Niet alleen de sa
larissen, ook de aandelen hebben een hoge
vlucht genomen. Je bent bijna stom als je
niet belegt. Geld, beleggen, het is succes en
succes geeft prestige."
Pim Fortuyn kan er over meepraten. Nog
maar enkele weken geleden droeg hij zijn
moeder ten grave na een jarenlang verblijf in
een verpleeghuis. „Daar lopen mensen rond
die goud waard zijn. Mensen met liefde voor
het werk dat ze doen. Daar gaat het uiteinde
lijk om: zonder liefde is het leyen armoediger
en wordt het werk dat je doet veel minder ef
fectief. Ik zie ook wel, dat het sexy is om in
het bedrijfsleven te werken. En ik zeg niet
dat geld niet belangrijk is, maar de essentie is
dat zorg en onderwijs niet meer leuk zijn om
te werken, niet spannend, er is geen enkele
uitdaging meer. Het zijn bureaucratische
bolwerken geworden, waar ongeveer de helft
van het personeel niet meer doet waarvoor
ze waren gekomen, namelijk goede zorg ver
lenen en goed onderwijs geven. De helft is
onderhand achter een bureau terecht geko
men en is druk bezig met het verzinnen van
weer een nieuwe circulaire."
Weg met de bureaucratie, vindt Fortuyn,
die ooit als hoogleraar in Groningen tegen
dezelfde problemen opliep. „Wij kenden de
studenten en zij kenden ons. Als er proble
men waren, dan was de huis- tuin- en keu-
kenpsychologie wel aan ons toevertrouwd.
De enkeling die echt professionele hulp no
dig had, die stuurden we door. Maar toen
mocht dat ineens niet meer. Er werd een he
le bureaucratische muur tussen ons en de
studenten opgebouwd, de afstand werd al
maar groter. Toen heb ik gezegd: Zoek het
maar uit met je boeltje, ik ben weg. Het is
toch te mal voor woorden dat een directeur
van een school de vuilniszakken buiten moet
zetten en alle administratieve en financiële
rompslomp moet doen. Daardoor kan hij
zich nog nauwelijks toeleggen op het goed
leiding geven aan goed onderwijs. Als men
sen weer gaan doen waarvoor ze het vak
hadden gekozen, wordt het werk in die sec
toren weer leuk, aantrekkelijk en uitdagend,
kun je weer eigen initiatief nemen."
Stopwatchzorg
Zorg met de deurkruk in de hand, stop
watchzorg, Agnes Kant heeft beeldende ter
men voor de analyse van Fortuyn. Het ka
merlid voor de SP verwijt de overheid dat ze
uitgerekend het werk met groot maatschap
pelijk belang bijkans kapot heeft gemaakt.
„Ik heb heel wat mensen met pijn in het hart
zien afhaken. Het werk wordt slecht betaald,
de werkdruk is veel te hoog en de emotionele
belasting is erg zwaar. Er moet nu echt flink
wat geld tegenaan. Het is een geluk dat er ex
tra geld te vergeven is, maar ook zonder die
meevallers zou de overheid die keuze moe
ten maken. Dat zijn investeringen in de sa
menleving en de toekomst."
L. Koopmans, hoogleraar economie van de
gezondheidszorg in Groningen: „De zorg
heeft al jaren rottige cao's. De arbeidsmarkt
is vernield door de structureel te lage beta
lingen. De keuzes buiten de zorg zijn boven
dien enorm toegenomen, vooral de laatste
vijf jaar zijn er zeer veel banen buiten de
zorg geschapen. Ik woon in Leeuwarden en
koop mijn boeken in Balk. Daar staat een
meisje achter de toonbank, dat de hogere
beroepsopleiding voor verpleegkundigen
heeft. Ze verdient evenveel als een verpleeg
kundige, heeft gunstige werktijden en wordt
niet geconfronteerd met mensen die lijden
en dood gaan. Dat soort overwegingen speelt
ook mee bij al die jongeren die voor de ICT
kiezen. Je kunt er goed geld verdienen en het
is emotioneel niet belastend. Ik begrijp zo'n
meisje wel, maar het is toch zonde. Ze is
.hoog gekwalificeerd, en er is veel geld in haar
opleiding gaan zitten.
De overheid heeft lange tijd een heel krap
financieel beleid gevoerd. In 1982 zijn af
spraken gemaakt met de vakbonden om de
lonen te matigen en dé overheid zou de col
lectieve lasten niet te veel laten stijgen. Dat
heeft èr voor gezorgd dat we er nu econo
misch geweldig voor staan. We hebben een
voorsprong van tien jaar op Duitsland. Voor
de zorg heeft die ontwikkeling nadelige ef
fecten gehad. Aangezien personeelskosten
zeventig procent van de totale kosten zijn,
hebben de bezuiniging daar hun sporen na
gelaten. Het imago van de gezondheidszorg
is niet meer wat het twintig jaar geleden was.
Maar meer dan geld, gaat het om aanzien.
En dan zit je in een cirkel. Door de lage beta
lingen willen er steeds minder mensen wer
ken, daardoor wordt de werkdruk almaar
groter en daardoor wordt het steeds minder
interessant om er te werken. Als er dan ook
nog eens vele andere banen zijn waaruit je
kunt kiezen, die vaak ook nog beter betalen,
dan is het niet zo moeilijk hè? Werktijden,
werkdruk en emotionele belasting, dat zijn
de drie hoofdpunten. Salaris is niet zo be
langrijk in de keuze voor het werk."
Pim Fortuyn: „Ik heb geen geld en toch
aanzien, dus ik bedoel maar. Luister: Er ko
men detectiepoorten bij een school. Op een
school met een paar honderd leerlingen is
dat niet nodig, daar kent de directeur ze alle
maal. Maar op een school met meer dan dui
zend leerlingen kan dat niet meer. Als je
denkt dat je dat soort dingen oplost met
geld, zitje verkeerd. Wachtlijsten, er zijn mil
joenen tegenaan gegooid en de lijsten zijn
eerder langer dan korter geworden. Wat doet
Philips als een divisie niet goed loopt? Eerst
de geldkraan dicht, dan het probleem analy
seren en oplossen. Ik wil niet dat de overheid
een bedrijf wordt, maar wel dat ze bedrijfs
matige processen toelaat. Nu zie je dat mi
nisters als Borst en Hermans niets wezenlijks
doen, ze passen op de winkel, meer niet.
Terwijl uitgerekend die twee zeggenschap
hebben over de mooiste vormen van werk
die er bestaan, want in zorg en onderwijs ga
je met mensen om. Kan het interessanter?
Maar dan moet je het wel spannend en uit
dagend maken en niet schools en bureaucra
tisch zoals nu."
Zijn zorg en onderwijs wel aantrekkelijk
voor veel mensen als de voorwaarden maar
deugen, of gaat het toch om een basale ver
andering in de maatschappij waar eenvou
digweg het verdienen van zoveel mogelijk
geld de overhand heeft?
Prof. Wilterdink: „Tot de jaren tachtig zijn
de inkomensverschillen kleiner geworden,
maar daarna zijn ze weer gegroeid. De men
sen die geprofiteerd hebben van het stijgen
van de aandelenkoersen zijn ook degenen
die al wat geld hadden en dat hadden be
legd. Daardoor zijn de verschillen In inko
men enorm toegenomen. Niettemin ver
breidt zich steeds meer het idee dat je er ook
bij kunt gaan horen, niet in het minst omdat
er over de hele linie een verbetering van de
welvaart is. En er wordt enorme reclame ge
maakt door financiële instellingen, je wordt
doodgegooid met allerlei aanbiedingen om
snel rijk te worden, hypotheken worden
steeds makkelijker verstrekt, er is een voort
durende propaganda. Het is ook elke dag in
het nieuws en dat versterkt allemaal die ont
wikkeling. Er zijn belangrijker dingen in het
leven, mensen hebben ook andere drijfver
en: zelfrespect, waardering. Dingen die niet
per definitie van geld afhankelijk zijn. Ik weet
niet of er een recessie voor nodig is om dat
besef weer te versterken."
Overdrijving
Prof. Kobben, Leids emeritus hoogleraar in
maatschappelijke tegenstellingen: „Ach,
mensen zijn geneigd tot overdrijving. In de
jaren zeventig moest alles anders, moest al
les mogelijk zijn. De dingen die je zag, ston
den je niet meer aan. Het gevolg daarvan is
dat je de nadelen van zo'n verandering niet
ziet, waardoor je pas jaren later met een
schok ontdekt dat ook dit niet de oplossing
was. En dan schieten mensen weer door
naar die andere kant. En niet zoals een klok,
want die beweging is voorspelbaar, maar als
een dronken man aan het eind van zijn café
bezoek op weg naar huis: onvoorspelbaar.
Zo zijn mensen. De maatschappij en het be
leid zwalken. Daardoor weten we niet wan
neer de verandering zal intreden.
In de jaren zeventig was het idee dat de
mens van nature goéd is en dat alleen de
knellende banden van de conventies hem
weerhouden te doen wat goed is, zoals iets
over hebben voor een ander. Nu is het: ieder
voor zich. Goed voorbeeld is het GAK. De di
recteuren krikken hun salaris op en verdie
nen een paar miljoen per jaar, maar als het
personeel zegt: wij willen vijf procent meer
salaris, dan roepen diezelfde directieleden:
Hoe durven jullie?! Dat is indecent en one
thisch. Maar er is een groep mensen die zich
daar niet voor schaamt, sterker nog: die zich
daarop laat voorstaan."
Agnes Kant (SP): „Ik ben eigenlijk hele
maal niet zo pessimistisch. Seks en span
ning, oké, maar hebzucht? Die mensen zijn
er altijd geweest, dus ook nu. Die ronselen
als koppelbazen verplegenden en pikken
twintig procent van hun salaris in als provi
sie. De rook komt uit m'n oren als ik dat
hoor. Er is een trend dat de sociale vooruit
gang van de afgelopen decennia wordt afge
broken, er zijn wat meer moderne vormen
van uitbuiting, maar ik geloof niet dat dit de
norm is geworden in onze maatschappij."
Pim Fortuyn: „In het leven gaat het uitein
delijk toch om zingeving. En die vind je niet
in geld. De meeste mensen komen daar pas
tegen hun veertigste achter, en dan zie je ook
dat ze hun carrière veel meer gaan relative
ren. Zingeving vind je voor een belangrijk
deel in arbeid, maar dan dus in het werk zelf,
niet zozeer in de financiële beloning."
Bert Middel: „Ik ga alles bij elkaar toch uit
van het gezonde verstand. Iedereen komt er
vroeg of laat achter dat we niet zonder goed
onderwijs en goede zorg kunnen. Doordat je
ouders naar een verzorgingshuis of verpleeg
huis moeten, doordat je kinderen naar
school gaan. Wachtlijsten zijn niet aanvaard
baar, maar de meeste mensen zien dat niet,
omdat ze er niet mee worden geconfron
teerd. Tot je moeder, je kind of jij zelf ineens
achteraan moet aansluiten. Zelfverrijking is
uiteindelijk een doodlopende weg; met geld
kun je niet alles kopen. Het is een hype en
die gaat echt wel weer over. Het zijn de vol
gers, de meelopers die denken dat ze een
graantje kunnen meepikken. Maar alleen de
echt handige types lopen binnen. De rest
komt van een koude kermis thuis."
DICK HOFLAND
