Kannibalisme was overlevingsstrategie
Rijp en Groen
Groen met kerst
Koraal gedijt op
olieplatform
Transgenei
roeit soort i
Geluk van kerstkalkoenen
Huisdieren op cd-rom
Kattenpis met bloemengeur
VRIJDAG 17 DECEMBER 1999
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOEUNGA 023-
c
GREET BUCHNER
Kijken we terug in de tijd
om te weten te komen waar
de gewoonte vandaan komt
om kamers rond de feest
dagen te versie
ren met groen,
moeten we en
kele eeuwen te
rug gaan. Wel
licht nog verder
terug, maar
daarover is min
der bekend dan
over de intro
ductie van de
kerstboom. In
West-Europa
hebben ze na
speuringen ge
daan op dit ge
bied en komen
ze vrijwel zon
der uitzonde
ring terecht in
Duitsland, het 3002 PA
land dat vele
eeuwen bedekt was met
enorme dennenbossen.
Wat ligt er dan meer voor
de hand om deze groenblij-
vers uit de bossen te ge
bruiken om de pleinen en
de woonruimtes te versie
ren. Ook hebben ijverige
speurders ontdekt dat in de
zestiende eeuw stadsreke
ningen van stadies in de El -
zas vermelden dat de spar
niet langer uitsluitend als
meiboom, maar ook als
versiering rond de winterse
feestdagen wordt gebruikt.
Reizigers weten te melden
dat ze aan het begin van de
zeventiende eeuw in
Straatsburg versierde den
nenbomen in huis hebben
gezien.Lieselotte von der
Pfalz schrijft in 1660 naar
huis dat versierde buxus-
boompjes rond de feestda
gen midwinter als versie
ring dienst deden in Han
nover en Goethe laat Lotte,
de geliefde van de arme
Werther, pakjes maken
voor onder de kerstboom-
.De uit Duitsland afkomsti
ge Charlotte Sophia von
Mecklenburg Strelitz intro
duceert in 1880 nota bene
een taxus op kasteel Wind
sor.
En hoe staat het nu met
Nederland en de kerst
boom? Als we de naspeu
ringen van A.J. Dekker in
het Volkskundig
bulletin mogen
geloven dan heb
ben wij de intro
ductie van de
kerstboom te
danken aan de uit
Berlijn afkomstige
banketbakker
Nolken, die zich
in Amsterdam
heeft gevestigd en
daar in 1844 een
rijk versierde
kerstboom in zijn
zaak heeft gezet.
Dat vond navol
ging maar het
heeft uiteindelijk
io7 vrijwel een hele
tRLEM eeuw geduurd eer
het gebruik van
kerstgroen in huis ook in
Nederland algemeen werd-
Momenteel vindt men in
vrijwel ieder huis wel kerst-
groen, liefst niet van scha
delijke gassen afstaand na-
maakspul. Het meest gang
baar is de gewone kerst-
spar, al zou ik in gezinnen
met astmapatiënten de
voorkeur geven aan Abies
koreana, die geen schade
berokkent aan astmalijders.
Na alle folkloristische gege
vens ook nog een paar
plantaardige tips om het
groen zo lang mogelijk
groen te houden. Acclima
tiseren, dat wil zeggen liefst
één of twee dagen in een
koele ruimte, af en toe
broezen als de versiering
het toelaat, bij snijgroen en
een kerstboom zonder wor
tels een nieuwe snijwond
maken en of Mimosa voed
sel in het water of het nieu
we middel Sylvestra, waar
van ik alleen de naam, niet
de werking ken. Alle groen
zo ver mogelijk van een
warmtebron en een kerst
boom met wortels lang la
ten wennen aan de buiten
lucht en zeker niet met
vorst weer naar buiten.
Boorplatforms blijken een
thuisnonk voor bedreigde ko-
raaldieren. Toen de Brent Spar
uit de zee werd gehaald en af
gelopen zomer gedemonteerd,
bleken er kolonies Lophelia aan
vast te zitten. Sommige waren
zelfs een halve meter lang. Het
is de eerste keer dat deze ko
raalsoort in de Noordzee is aan
getroffen, zo meldt het tijd
schrift Nature.
Lophelia gedijt het best in
noordelijke koude diepe wate
ren, onder meer in de Scandi
navische fjorden. De Brent Spar
heeft vanaf de jaren zeventig
naar olie geboord ten oosten
van de Shetlandeilanden. De
gevonden afmetingen van de
koralen verraden hun groei-
snelheid van meer dan 25 mm
per jaar. Ook op nabijgelegen
booreilanden is op een diepte
van slechts honderd meter het
koraal gefilmd door Schotse on-
De Neanderthaler: slim, sterk en sociaal
derzoekers uit Aberdeen. Dit
aquatisch milieu is relatief on
diep en warm (tot tien graden
Celsius) voor dit bedreigde dier,
dat tot nu toe alleen op grotere
diepten en bij koudere tempe
raturen is aangetroffen. Blijk
baar heeft het koraaldier geen
last van de booractiviteiten, zo
als opdwarrelende olie in het
water, modderstromen en ver
vuilende chemicaliën.
Al deze activiteiten gebeuren
slechts tien tot vijftien meter
van de aangetroffen kolonies.
De onderzoekers pleiten er
daarom voor om in het vervolg
het staketsel van verlaten boor
platforms in de zee te laten
staan. Dat geeft bestaande ko
lonies van Lophelia de kans te
overleven en het dient tevens
als uitvalsbasis voor verdere ko
raalverspreiding in de Noord
zee.
De Neanderthaler, een uitge
storven neef van de moderne
mens, werd lang afgeschilderd
als een domme bruut die meer
leek op een aap dan op een
mens. Niets is minder waar. De
Neanderthaler was de eerste
mens in Europa en kon zich
door zijn verstandelijke vermo
gens handhaven tijdens de ijs
tijden. Recente vondsten van
Neanderthalers en moderne
onderzoeksmethoden hebben
geleid tot nieuwe inzichten. De
Neanderthaler is veel later uit
gestorven dan jarenlang werd
aangenomen en leefde waar
schijnlijk samen met moderne
mensen. Maar hij was wél een
kannibaal.
Op de trap die vanuit het stadje
Soyons, vlakbij Valence in de
Ardèche, omhoog kronkelt naar
de Moula-Guercy grot, komen
enkele kleuterklassen joelend
naar beneden gestoven. De kin
deren hebben een middagje ar
cheologie achter de rug. Ze
hebben zojuist de vindplaatsen
bekeken waar in september de
archeoloog Alban Defleur, van
de 'Université du Mediterrane'
in Marseille, en zijn assistenten
unieke beenderen van Nean
derthalers hebben uitgegraven.
In de Moula-Guercy grot wordt
al jaren gezocht naar overblijf
selen van Neanderthalers. En
dit jaar kunnen voor het eerst
ook belangstellenden en
schoolkinderen er een kijkje ne
men.
De recente vondsten geven vol
gens vooraanstaande archeolo
gen uitsluitsel over kannibalis
me door Neanderthalers, een
vermoeden dat al snel na de
eerste opgraving in 1856 in het
Neanderdal bij Düsseldorf werd
geuit. In die tijd, drie jaar vóór
het verschijnen van het boek
'Het ontstaan der soorten' van
Charles Darwin, beschikte men
nauwelijks over wetenschappe
lijke kennis of houdbare theo
rieën over het ontstaan van de
mens. Antropologen zagen de
Neanderthaler destijds als een
gedrocht, een zielig wezen dat
door ziekte en ondervoeding
was verkommerd. Anderen
dachten met een halfaap van
doen te hebben.
In de loop van deze eeuw is,
met behulp van de inzichten
van Darwin, dit beeld bijge
steld. Inderdaad, de Neander
thalers liepen wat vooroverge
bogen, hadden een aflopend
voorhoofd en vooruitstekend
aangezicht dat ons primitief
voorkomt. Maar ze waren wel
mensen en kundige jagers, die
in groepsverband hun prooi
dieren te lijf gingen met stok
ken en pijlen. Ze wisten door
het gebruik van dierenvellen als
kleding de extreme koude van
de ijstijden te trotseren, ze
maakten werktuigen van vuur
steen of beenderen en ze
bouwden tenten. Waarschijnlijk
konden ze praten en maakten
ze gebruik van een taal.
luist omdat de Neanderthaler
de laatste decennia steeds men
selijker werd voorgesteld, werd
de vraag steeds prangender of
hij een kannibaal was. „De op
gravingen in de Moula-Guercy
grot bevatten het sluitende be
wijs hiervoor. Het is alsof ie
mand geel tape om de grot
heeft geplakt om alles geduren
de 100.000 jaar voor ons intact
te houden verklaarde de ver
maarde paleontoloog en De-
fleurs wetenschappelijke part
ner Tim White van de Universi
teit van Califomië in de media.
Hoofdlijnen
In de grot wacht een van de
medewerkers van Alban De-
fleur, die tevens als gids werkt.
Op deze manier komt er extra
geld binnen, dat wordt aange
wend om de tijdrovende opgra
vingen te bekostigen. Hij
schetst in het kort de hoofdlij
nen van het ontstaan van de
moderne mens, de Homo sap
iens sapiens. ,,In deze grot, die
uit twee gedeelten bestaat, zijn
overblijfselen gevonden van zo
wel Neanderthalers als de Cro
Magnon.
De meeste wetenschappers, af
gezien van de gelovige 'creatio
nisten', zijn het erover eens dat
beide mensensoorten zijn ge-
evolueerd uit de Homo erectus,
die vanaf een miljoen jaar gele
den leefde. De Homo sapiens
neandertalensis, de weten
schappelijke naam voor Nean
derthaler leefde vanaf ongeveer
honderdduizend jaar geleden.
Het is de eerste mens in het
koude Europa van de ijstijden.
De Cro Magnon, ook een flinke,
stevige mens van ongeveer 1.80
meter lang, migreerde zo'n
40.000 jaar geleden vanuit Afri
ka naar Europa. De Cro Mag
non is een variant of 'ras' van
Homo sapiens sapiens, de mo
derne mens. De Cro Magnons
zijn onze directe voorouders."
„De botten waaruit kannibalis
me zou blijken zijn voor verder
onderzoek naar het laboratori
um. Het zijn botten en schedels
van Neanderthalers die op de
zelfde wijze zijn opengebroken
als door Neanderthalers open
gebroken beenderen en sche
dels van dieren." De gids laat
wel allerlei door Neandertha
lers gefabriceerde stenen en be
nen werktuigen zien die in de
grot zijn gevonden. Zoals een
scherp stuk bot waarmee vlees
van botten van allerlei dieren
De schedel van een Neanderthaler, gevonden in het Franse La Chapel-
le-aux-Saints, toont het vooruitstekende aangezicht en het naar achter
hellende voorhoofd. foto cpd/johanson edgar
werd afgeschraapt. Resten van
deze dieren zijn in de grot te
ruggevonden, zoals de onder
kaak van een hyena. Het beest
was veel groter dan de huidige
hyena.
Overleven
Ook andere zoogdieren zoals de
leeuw cn mammoet waren in
de ijstijd groter dan hun huidi
ge verwanten, omdat grote die
ren gemakkelijker warmte vast
houden. De Neanderthalers
waren eveneens uit de kluiten
gewassen met een lengte van
ongeveer 1.80 meter. Ze moes
ten in de vrieskou zien te over
leven, rich verwerend tegen
grote, vraatzuchtige dieren. Zij
waren daar goed toe in staat,
want anders hadden ze het niet
tienduizenden jaren lang in de
ze erbarmelijke omstandighe
den uitgehouden. De winters
waren lang en verschrikkelijk
streng.
De Amerikaanse antropoloog
Milford Wolpoffvan de Univer
siteit van Michigan ziet hierin
de verklaring voor het kanniba
lisme. Volgens hem aten Nean
derthalers de hersenen en
beenmerg van dieren vanwege
'het hoge vetgehalte. Het men
selijk lichaam heeft vet nodig
om het vlees te kunnen verte
ren. In tijden van schaarste at
de Neanderthaler zijn soortge
noten op om de winters door te
komen. Het eten van merg en
hersenen, ook van de eigen
soort, is volgens Wolpoffs Dar-
winiaanse theorie een aanpas
sing van de Neanderthaler" aan
een onvriendelijke leefomge
ving. „Kannibalisme was een
overlevingsstrategie van de Ne
anderthaler", aldus Wolpoff.
Kannibalisme roept het beeld
van de brute geweldenaar in
herinnering dat antropologen
rond de eeuwwisseling van de
Neanderthaler hadden. Johan
van der Dennen van de Rijks
universiteit Groningen, die in
rijn boek 'Het ontstaan van
oorlog' teruggaat tot aan het
tijdperk van de Neanderthaler
ziet dit anders. „Kannibalisme
zegt niets over de manier van
sterven. Immers, dit kan zowel
gewelddadig als niet-geweldda-
dig zijn geweest. Overigens
komt niet-gewelddadig kanni
balisme nog steeds bij 'primi
tieve' volken voor, bijvoorbeeld
bij begrafenissen. Een andere
vraag luidt hoe de Neandertha
ler is uitgestorven. Duidelijk is
dat de komst van de Cro Mag
non hier een rol in heeft ge
speeld."
Sensationeel
In het begin van de jaren ne
gentig gingen wetenschappers
er nog vanuit dat Neandertha
lers ongeveer 35.000 jaar gele
den uitstierven. Echter, tijdens
een congres in maart dit jaar in
het Neanderthal Museum in
Mettmann, Duitsland, kwam
een groep onderzoekers met
'sensationele gegevens', aldus
archeologen die vanuit heel de
wereld kwamen aangevlogen.
In Vindija in Kroatië zijn botten
van Neanderthalers gevonden
die ongeveer 30.000 jaar oud
rijn. Cro Magnons en Neander
thalers hebben dus duizenden
jaren langer 'samengeleefd'.
De vondst maakte bovendien
korte metten met een andere
veronderstelling: er werd voor
heen van uitgegaan dat de laat
ste Neanderthalers verdreven
waren tot diep in het Iberisch
schiereiland en daar geïsoleerd
aan hun einde kwamen. Nu
blijkt dat de laatste Neander
thalers in een gebied leefden
waar ook Cro Magnons woon
den.
Van der Dennen: „In die lange
periode dat deze twee onder
soorten van Homo sapiens -
Cro Magnon en Neanderthaler
- met elkaar te maken hadden
kan er van alles gebeurd rijn. Er
heeft mogelijk een genocide
plaatsgehad die het einde van
de Neanderthaler inluidde.
Maar het kan ook rijn dat de
moderne mens vreedzaam
heeft samengeleefd met de oor
spronkelijke Europeanen, de
Neanderthalers. Ze hebben in
elk geval culturele gebruiken en
gewoonten van elkaar overge
nomen. En aangezien Neander
thalers en Cro Magnons
hoogstwaarschijnlijk tot dezelf
de soort - de Homo sapiens -
behoorden kunnen zij ook met
elkaar gepaard hebben."
Een opgraving in Portugal, een
maand na het congres in Mett
mann, lijkt te bevestigen dat
Neanderthalers en moderne
mensen -'het' met elkaar deden.
Het gevonden skelet is afkom
stig van een jongetje dat op
vierjarige leeftijd aan rijn einde
kwam. Hij vertoont zowel ken
merken van de Cro Magnon als
de Neanderthaler. Zeker zo be
langrijk aan deze ontdekking is
de datering: het skelet is
'slechts' 26.500 jaar oud. Waar
mee de Neanderthaler definitief
de geschiedenis van de moder
ne mens binnenwandelt.
ERIC WESTERVELD
Eén enkele genetisch ven i
de vis kan in het wild een r
populatie van rijn soort u
en. Deze sombere voorsp j
die mogelijk ook opgaat v
andere organismen, kom r
Amerikaanse biologen va j
Purdue uiversiteit in Wes
Lafayette in Indiana. r
William Muir en Richard
ward kwamen tot deze a
sie na een modelbereker. jj
van ecologische risico's d f,
introductie van genetisch 0
anderde organismen. Zei j
ten hun doemtheorie de n
jaanse gen hypothese.
legende van het Trojaans
paard. De bevolking dad y|
goeds binnen te halen, nj 9
uiteindelijk vernietigde h 9
stadsinwoners."
De onderzoekers bestude p
vis die is verrijkt met een n
selijk groeihormoon dato fj
wikkeling versnelt en dei
delijke lengte vergroot, li
Verenigde Staten en Schi 5
worden op dit moment v
lijkbare experimenten gs yj
met zalm om sneller grot p,
vissen te krijgen. 0I
Muir en Howard zetten h
groeihormoon in embryo
de Japanse medaka (Oryj
tipes), een aquariumvis
het onderzoek vaak als m
dier wordt gebruikt. Ze yi
dat veranderde exemplai
eerder seksueel vohvasse
ren en meer eieren legdt
normale vissen. H
Eerder onderzoek met ge jj]
vissen toonde aan dat gri w,
mannetjes vier maal zou j0
partners aantrekken als 1
kleinere rivalen. Dit gaati
voor zalm. Muir voorspel ja
grotere transgene vissen
zelfde voordeel genieten ge
door zal het gen dat codi /\r
voor het groeihormoon,! r,e
snel verspreiden over de (e,
pulatie. Maar omdat sled prj
tweederde van de transgi we
volwassen wordt, zal de j f|e
latie kleinêr worden en 0 ec
duur zelfs uitsterven.
pe
Het lot van de meeste kalkoe
nen is zo vlak voor Kerst wel
bezegeld. Maar de volgende ge
neraties wacht een gelukkiger
aanloop tot hun onvermijdelij
ke einde. Engelse biologen heb
ben namelijk ontdekt dat de vo
gels elkaar minder pikken als er
cd's in de stal bungelen. „Kal
koenen rijn agressieve vogels
die elkaar flink kunnen verwon
den door met de snavel te pik
ken", zegt diergedragskundige
Michael Forbes van de univer
siteit van Leeds.Als je dat pik
ken kunt beperken gaat het
welzijn van het pluimvee op de
boerderij een flink stuk om
hoog. Dat is ook van belang om
de consument gerust te stel
len."
Forbes heeft aangetoond dat
glimmende cd's die tussen de
kalkoenen rijn opgehangen het
aantal gewonde pikslachtoffers
sterk terug brengt. Hij telde bij
na drie keer zoveel gewonde
vogels in een stal zonder aflei
ding. Het effect gaat nog om
hoog, wanneer er enkele stan
gen worden aangebracht waar
de kalkoenen op en afkunnen
springen. „Hierdoor hebben ze
het te druk om te vechten", al
dus Forbes. De volgende stap
was de zwakkere vogels een
kans te geven om de pestkop
pen te mijden: achter houten
schotten in de stal kunnen de
vogels zich verstoppen voor
aanvallers. „We kunnen niet
Zou deze kalkoen gelukkig zijn?
garanderen dat de kalkoenen
volgende kerst beter smaken,
foto hans van weel
maar in elk geval leiden ze een
gelukkiger leven", zegt Forbes.
De fabrikant van dierenaccessoires Altranet heeft een
cd-rom laten maken met veelgevraagde informatie
over honden, katten en paarden. Uitheemse, exotische
en kwetsbare dieren die mensen er beter niet op na
kunnen houden, worden buiten beschouwing gelaten,
al zijn er wel adressen te vinden van organisaties die
dergelijke dieren opvangen. Veel aandacht wordt be
steed aan medische zaken, maar er staan ook adressen
van fokkers op de Dierendisk. Handig is dat via links
kan worden doorgeklikt naar allerlei websites over die-,
ren. De populair-wetenschappelijke cd-rom is ge
maakt onder leiding van de dierenarts van Artis en be
doeld voor baasjes die meer over hun huisdier te we
ten willen komen. Er is een geneeskundig woorden
boek opgenomen en er wordt zelfs het een en ander
vermeld over homeopathie bij dieren. Info: Altranet
BV, Beesd, tel. 0345-683804.
De mode om toiletluchtjes te verdoezelen heeft ook de
kattenbak bereikt. Wordt die gevuld met Biokat's Fresh
grit dan slaat de stank van kattenpis om in een len
teachtige bloemengeur. De vulling reageert met de
ammoniak in de kattenurine. Er bestonden al wel kat
tenbakvullingen met een lekker odeurtje, maar die rui
ken alleen prettig voordat de kat is langs geweest. Met
drollen weet de nieuwe kattenbakvulling echter geen
raad: die blijven gewoon stinken. Een zak van 20 kilo
Biokat's Fresh kost in de dierenwinkel ongeveer 23
gulden. Info: Warmako BV, 's-Gravenzande, tel. 0174-
421866.
De snelheid van dit proo 2
door een computermodi
kend. Hierbij is gekeken
gebeurt als er zestig trani w
vissen worden uitgezet ii y
school van zestig duizen
vissen van dezelfde soon |{n|
nen veertig generaties w j|a
populatie volledig uitges [j,,
Zelfs een enkele genetisc
anderde vis heeft dit fatal
feet, al duurt het dan nat
wel langer, aldus de ondi
kers.
„Je hebt de vreemde situ
waarin het minst sterke i
du de grootste kans op p
krijgt Dat is het tegenovi
stelde van Darwin zijn tb
over 'survival of the fittes 11
zegt Muir. „Seksuele sela I
brengt het bewuste genii
populatie en de beperkte
vensvatbaarheid van det
gene vis brengt dezelfde
latie tegelijk aan de rand
afgrond." De gevonden 1
ten rijn volgens de ondei jE
kers het eerste bewijs d2 P®
genetisch veranderen va
nismen catastrofale geve
kan hebben voor de soot
David Penman, een visge
cus aan de universiteit vi
ling, plaatst een belangri }cc<
kanttekening bij de ontd n 1
Sommige transgene visa
voorzien van het groeihc M
maken namelijk minden
ma en hebben juist mint M.
ces bij de vrouwtjes. „AL* aart
mannetjes neigen tot paf1?
grote vrouwtjes kan ditli n 21
tot voornamelijk paren t een
transgene vissen. Dit hö
een afname van de versp
van het gen tot gevolg." de
Maar collega John Berir. 1 h
de universiteit in Bristol
studie als een belangrijk
schuwing. „Het maakt L' 0 i
ductie van een genetisch
derde vis op dit moment
moeilijk. We moeten
denken of genetisch knu 22.(
aan levende organismen ios-
juiste weg is." <07
Volgens Muir is hun ma tOO.
onschatbare waarde om enP
varen van genetisch ven c«n'
organismen beter te kun |laï
schatten. Hij hoopt rijn
spelling te kunnen toetst -
praktijk onder strenge r 0
trolein een vijver.
Cryptogram
Horizontaal: 1Over een insect aan het front (6); 4 Zielepieten van de heilige
gronden (8); 6. Geef mijn portie maar aan deze hondl (4); 8. Ongekunsteld huwelijk
(4); 9 Gewezen stellen blootstellen (9).
Verticaal: 1Paard in de gedaante van een roofdier (3); 2 Het schijnt niet door boven
een vaartuig (5); 3 Geweer in een heester (4); 5. Maakte de indruk licht te geven (6);
6 Een omwenteling is nog een hele klusl (4); 7. Het is maar goed dat het afgenomen
wordt (4); 8. Weinig tijd is deelbaar (4).
Oplossingen van donderdag:
HORIZONTAAL: 1 Strek; 5 Ate. 6 lom, 8 regio; 11. ego; 13. Lea; 15. zij; 16. opa;
18 tl; 19. on; 20. mg; 21 ge; 23. sop; 25. po; 26. dir; 28. vis; 29 aorta; 32. san;
33 aak; 34. borst.
VERTICAAL 1. Stro; 2 tee; 3 Eli; 4 kool, 7 gezegde; 9 gup; 10. maltose; 12. gij;
14 et; 16 ons; 17 amp; 22 e»; 24 oer; 25. pi; 27 Raab; 28. vaat. 30. ono; 31. tas.
