De mens op een klein glasplaatje
Gezondheid
Kunstneus spoort infecties op
BMW
Milt belangrijker
dan gedacht
Chlamydia
Sauna helpt tegen herrie
Operatietechniek galblaas-
Anti-hooikoorts gras
Winter en hartinfarct
MAANDAG 6 DECEMBER 1999
'Je lijkt wel een pooier', zei een vrouw tegen mij, nadut zij mijn
auto luid gezien. Veel mensen gaan en>an uit dat je door het be
zit van een BMW van gedrag verandert, jachtig en vooral asoci
aler gaat rijden -bumperkleven- of in een nog erger geval het
bedrijf van souteneur gaat uitoefenen. Ik kon mij niet voorstel
len dat de mentaliteit van een bestuurder door het simpele bezit
van een auto zo ingrijpend kan veranderen, maar als je het
waagt in een BMW te gaan rijden, gebeurt er om je heen van al
les. Mensen die zich altijd vriendelijk en voorkomend tegen je
gedroegen, permitteren zich opeens allerlei opmerkingen en
scheldwoorden en de kleine kinderen uit de straat kwamen aan
de deur om te vragen of ik wist wat BMW betekende. Ik dacht
Bayerische Motoren Werke. maar wist het niet meer precies.
Boerenmestwagen'. zei een van de kleintjes met een lach.
Kan het karakter van de mens veranderen? Eerst dient de vraag
beantwoord te worden wat het karakter is. BMWs bestonden in
zijn tijd nog niet. maar de Franse schrijver Stendhal definieerde
het karakter als 'de bijzondere manier waarop ieder het geluk
najaagt'. Meestal wordt het karakter vanuit een minder hedo
nistische hoek belicht. Volgens het groot woordenboek der Ne
derlandse taal van Van Dale is de betekenis van karakter 'de
kenmerkende innerlijke hoedanigheden waardoor zich de ene
persoon van de andere onderscheidt', het merkteken van de
persoon. Iemands karakter wordt in de loop van de rijd. op ba
sis van wat al in zijn aard lag. gevormd door alle ervaringen,
die hij in zijn leven en vooral in zijn jeugdjaren meemaakt. Het
karakter kan daarom volgens mij ook omschreven worden als
het geheel van normen en vaarden van waaruit de omgeving
wordt uitgezocht en getoetst.
Het karakter kan in psychoanalytische zin opgevat worden als
een vorm van afweer, een beschermlaag tussen het innerlijk
van de mens en de impulsen uit de buitenwereld. Dat klinkt
misschien technisch, maar betekent dat iedere mens in de loop
van de tijd psychologisch wordt uitgerust om het leven met al
zijn kansen en bedreigingen aan te kunnen. Met dit instrumen
tarium. hun eigen karakter, kunnen mensen in het algemeen
goed overweg. Meestal merken zij niet dat zij er de beschikking
over hebben, maar soms voelt het niet vertrouwd aan. Er is
sprake van een karakterneurose. De mens lijdt in dat geval aan
zijn eigen karakter, heeft last van zichzelf en is niet in staat zich
staande te houden, op een plezierige manier te werken en met
andere mensen een goed contact te hebben.
Het gereedschap kan slijten, stuk gaan of van vorm veranderen
en onbruikbaar worden. Bij ouder wordende mensen kunnen
bepaalde karaktertrekken op een andere manier naar voren ko
men. meer of juist minder uitgesproken. Een vrouw die altijd al
een klein beetje jaloers was. kan op hóge leeftijd zeer achter
dochtig worden en haar oude echtgenoot voortdurend betich
ten van overspel met de verzorgsters uit het bejaardentehuis en
hem zo het leven zuur maken. In dit geval is er sprake van een
karakterverscherping. Een ontwikkeling in de richting van het
zachtmoedige komt ook voor, maar wordt gemakkelijk over het
hoofd gezien. Dit soort karakterveranderingen komt vooral
voor als de hersenen beschadigd raken, bijvoorbeeld door de
mentie. overmatig alcoholgebruik of trauma's.
Ik onderzocht eens een garagehouder vanwege de klacht van
zijn vrouw dat hij de laatste tijd sterk veranderd was. Hij ging
niet meer, zoals voorheen, op in zijn werk en schonk geen aan
dacht meer aan zijn verzameling oldtimers. Zijn vrouw vertel
de dat hij van een dominante, drukke man in een rustige, mee
gaande man veranderd was. Zo kende zij hem niet. Het bleek
dat hij een paar weken voor zijn bezoek aan de polikliniek tij
dens de reparatie van een oude BMW hard
zijn hoofd gestoten had en zich geleidelijk
anders was gaan gedragen. Er was een sub-
duraal hematoom, een bloedprop in het
hoofd, ontstaan. De Bloedprop Moet Weg, zei
de neurochirurg en de man werd geopereerd.
Snel daarna werd hij weerde dominante
snelle man en zijn vrouw was er blij mee.
WOUTER VAN EWIJK
De milt speelt een belangrijke
rol bij de afweer tegen bacteri
ën die bloedvergiftiging kunnen
veroorzaken. Lange tijd is de
functie van de milt onderschat.
Het orgaan raakt gemakkelijk
beschadigd bij een ongeluk of
een val met de fiets. In het ver
leden werd de milt dan al snel
verwijderd, maar daar zijn art
sen van teruggekomen.
De milt blijkt een belangrijke
functie te hebben bij de alweer
tegen voor het lichaam moeilijk
herkenbare bacteriën. Het is
daarom volgens chirurg Rob
Leemans van het Medisch Cen
trum Leeuwarden van groot be
lang te proberen de milt te be
houden. l.eemans is onlangs
aan de Rijksuniversiteit Gronin
gen gepromoveerd op een on
derzoek naar de afweerfunctie
van de milt. Die speelt volgens
hem een cruciale rol bij de her
kenning van pneumococcen,
bacteriën die bijvoorbeeld
bloedvergiftiging kunnen ver
oorzaken. ..Deze bacteriën dra
gen een soon suikerjasje dat
slecht wordt herkend door het
lichaam."
De milt is wel in staat deze ge
vaarlijke indringers te ontmas
keren. Het orgaan werkt als een
'vlaggetjesfabriek'. De bacteriën
verspreiden zich via het bloed
door het lichaam. Een kwan
van de bloedstroom passeen de
milt. Die plaatst vervolgens
'heel veel vlaggetjes' op de bac
teriën. waarna lever en been
merg in staat zijn de indringers
te herkennen en antistoffen aan
te maken. Mensen zonder milt
hebben een kans van 3 tot 5
procent om bloedvergiftiging te
krijgen. Dat kan vlak na de ope
ratie zijn. maar ook een jaar la
ter. Vooral voor kinderen is dit
gevaarlijk. Zij hebben nog maar
weinig weerstand. De helft van
de kinderen overleeft zo'n
bloedvergiftiging niet.
Er zijn volgens Leemans ver
schillende behandelmogelijk-
heden. waarbij het streven er
op is gericht de milt te behou
den. „In eerste instantie wach
ten we even af om te zien of de
milt vanzelf herstelt. Is de scha
de te groot en blijft de milt
bloeden, dan proberen we de
milt in een oplosbaar net te
wikkelen." Leemans behandel
de 31 patiënten met een ge
scheurde milt met deze tech
niek. Bij 29 patiënten-kon de
milt behouden blijven.
Is ook dat niet mogelijk, dan
moet de milt eruit. ..Dat is bij
voorbeeld het geval als de milt
helemaal is verbrijzeld. In dat
geval kiezen we erv oor om
stukjes van de milt terug te
plaatsen in het vetweefsel van
de buik. Uit onderzoek is geble
ken dat ook de kleine stukjes
milt in staat zijn de bacteriën
tijdig te herkennen." Het effect
is wel geringer, omdat de stuk
jes niet zoals de milt direct in
de bloedbaan zitten. Toch is
het voldoende om goed te wer
ken. aldus Leemans.
GERARD AKKERMAN
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA
Het genetisch onderzoek ont
wikkelt zich razendsnel. Nog
even en dan zijn alle menselij
ke genen in kaart gebracht. Al
die kennis moet meer inzicht
verschaffen in het ontstaan
van erfelijke afwijkingen of
ziekten als kanker. Het uitein
delijke doel is betere onder
zoeksmogelijkheden en nieu
we behandelmethoden.
Slechts een klein glasplaatje van
enkele vierkante centimeters.
Meer ruimte is niet nodig om
alle erfelijke informatie van
mensen te kunnen vastleggen.
De techniek is zo ver gevorderd,
dat binnen korte tijd alle onge
veer honderdduizend menselij
ke genen op zo'n plaatje weer
gegeven kunnen worden. Het is
moeilijk voor te stellen dat een
plaatje, dat je zo in je broekzak
kan meenemen, alle erfelijke
informatie bevat die je maken
tot de mens die je bent met al
z'n kwaliteiten en gebreken.
Henk Tabak, hoogleraar bio
chemie van het Academisch
Medisch Centrum in Amster
dam, heeft daar ook nog wel
eens moeite mee. Toch kan het.
verzekert hij. Met name in
Amerika wordt heel veel geld
gepompt in genetisch onder
zoek. Tientallen wetenschap
pers werken daar koortsachtig
aan het in kaart brengen van al
le genen. Naar verwachting
duurt dat nog slechts een jaar
of twee. Als eenmaal bekend is
waar de genen zich bevinden,
kan er ook makkelijker onder
zoek worden gedaan naar afwij
kingen in het erfelijk materiaal
die ernstige ziekten veroorza
ken of bijvoorbeeld een ver
hoogd risico op kanker geven.
Ook in Amsterdam werken ze
aan het in kaart brengen van de
genen, maar met relatief een
voudige middelen. Volgens Ta
bak valt er als Nederlandse uni
versiteit niet op te boksen tegen
het kapitaal en de mankracht
die in Amerika in dergelijk on
derzoek worden gestoken. Ta
bak richt zich bij zijn onderzoek
op de gistcel. Dit is een relatief
simpele cel met 'slechts' 6500
genen of eiwitten. Cellen wer
ken in ieder organisme nage
noeg hetzelfde, zodat het on
derzoek naar gistcellen ook veel
kan vertellen over de werking
van menselijke cellen.
Van het DNA, het erfelijk mate
riaal, worden kopieën gemaakt,
de zogenaamde boodschapper
RNA. Dit RNA bevat exact de
zelfde informatie als het DNA.
Met behulp van biochemische
reacties kunnen de afzonderlij
ke genen worden verzameld.
Professor Tabak van het AMC toont links het instrument om kleine druppels DNA mee op te zuigen. In zijn
rechterhand de strook waarop de druppels 'neergeschreven' moeten worden. foto cpd
Vervolgens wordt het materiaal
van gen 1, 2,3, enz. apart opge
vangen in plastic plaatjes die ie
der 96 kleine buisjes bevatten.
In ieder buisje zit het materiaal
van één gen. Voor alle gistge-
nen zijn dus zestig tot zeventig
van die plaatjes nodig.
Uit ieder buisje wordt met be
hulp van kleine 'vulpennen'
materiaal opgezogen en geprint
op een glasplaatje. Op deze ma
nier wordt in een door de on
derzoeker bepaalde volgorde al
het materiaal van de 6500 ge
nen op het glasplaatje vastge
legd. Dat ene glasplaatje bevat
daarmee alle informatie over de
eigenschappen van de onder
zochte gistcel.
Het AMC heeft met behulp van
de universiteit in het Ameri
kaanse Stanford een robot na
gebouwd om dit werk uit te
voeren. „Met mensenhanden is
dit niet meer te doen. Voor een
robot is het al een gigantische
klus om een plaatje te vullen. Er
mogen bovendien geen fouten
worden gemaakt, want dan
klopt de volgorde niet en kun je
er niets meer mee", aldus Ta
bak.
Maar met een plaatje vol stipjes
kan de wetenschapper ook nog
niet zoveel. Het gaat er uitein
delijk om de betekenis van al
die puntjes te achterhalen. Wel
ke genen zijn actief, wat doen
ze, hoe werken ze en onder
welke omstandigheden. Alleen
met die kennis is het op den
duur mogelijk iets zinnigs te
zeggen over bepaalde afwijkin
gen in het erfelijk materiaal en
de kans dat die ernstige ziekten
veroorzaken. De juiste interpre
tatie van die brij aan gegevens
wordt nog een lastige klus, al
dus Tabak. Zeker als het om
menselijke genen gaat. Die zijn
er niet alleen veel meer, maar
ze zijn ook complexer.
Een belangrijk doel van al dat
speuren in cellen en genen is
het ontwikkelen van genetische
tests om, liefst in een zo vroeg
mogelijk stadium, afwijkingen
op te sporen die een verhoogde
kans geven op het ontstaan van
bepaalde ziektes als kanker of
hartkwalen.
In Amerika zijn ze wat dat be
treft ook hierin al een paar
stappen verder. Zo zijn er vol
gens Tabak al testen ontwikkeld
om afwijkingen in het BRCA1-
en BRCA2-gen, dat een ver
hoogde kans geeft op het ont
staan van borstkanker bij vrou
wen, op te sporen. Met speciale
chips kunnen de genen worden
gescand op de aanwezigheid
van deze afwijkingen. Daarvoor
is een druppel bloed of speeksel
voldoende.
Volgens Tabak is het heel lastig
om met al deze nieuw verwor
ven kennis om te gaan. „Is het
prettig om dit allemaal te we
ten? Ik weet het niet." Boven
dien gaat het vaak om risico's,
geen zekerheden. De onderzoe-
ken kunnen een boel angst bij
mensen veroorzaken, terwijl
niet vaststaat of zij ook daad
werkelijk de ziekte krijgen. Vaak
gaat het om een combinatie
van afwijkingen of mutaties die
ervoor zorgen dat iemand
daadwerkelijk ziek wordt. Is er
met een gen wat mis, dan hoeft
er volgens Tabak nog niet zo
veel aan de hand te zijn, maar is
dat bij bijvoorbeeld vier genen
het geval, „dan heb je een tu
morcel".
Een antwoord in de vorm van
een goede behandeling ont
breekt in veel gevallen nog. Dat
is de volgende stap.Als ie
mand kanker heeft en je weet
precies welke genen daar de
oorzaak van zijn, kun je probe
ren heel gericht medicijnen te
ontwikkelen. Nu is chemothe
rapie vaak vrij ruig en heeft veel
nare bijwerkingen. Als je de do
sis sterk kan verminderen door
gerichter te werk te gaan, dan is
dat veel beter voor de patiënt."
Vooralsnog kan die patiënt al
leen preventieve maatregelen
nemen. Iemand die weet dat hij
een ernstige erfelijke afwijking
heeft, kan besluiten geen kinde
ren te nemen of een vrouw met
een sterk verhoogde kans op
kanker kan haar borsten pre
ventief laten verwijderen. Dat
zijn soms ingrijpende maatre
gelen, maar een alternatief ont
breekt nog.
GERARD AKKERMAN
In Engeland is een 'kunstneus'
ontwikkeld waarmee infecties
in een vroegtijdig stadium kun
nen worden opgespoord. Het
toestel werkt op dezelfde wijze
als de reukzintuigen in de neu
zen van mensen. Het is, door
het gebruik van organische po
lymeren als sensoren, echter
veel gevoeliger en kan reeds ge
ringe verschillen in de samen
stelling van vluchtige stoffen
onderscheiden. Daardoor is het
mogelijk precies na te gaan wel
ke soorten bacteriën zich op
houden in bijvoorbeeld won
den of organen en kan worden
vastgesteld of bacteriële infec
ties ontstaan. Elke soort bacte
rie scheidt namelijk een geheel
eigen geur af.
Bovendien kan men er veel
sneller diagnosen mee stellen.
Nu duurt het enkele dagen,
voordat resultaten van bij voor
beeld bloedonderzoek bekend
zijn; met de 'kunstneus' kan
een diagnose al binnen een uur
gesteld zijn.
De technologie werd ontwik
keld door de Britse firma Osme-
tech in Cheshire na jaren van
intensief onderzoek. „De poly
meersensoren werken op de
zelfde manier als de reukrecep
toren in de neus", zegt dr. Tho
mas Stuttaford van dit bedrijf.
„Moleculen van een vluchtige
stof reageren met de recepto
ren. waardoor hun elektrische
weerstand verandert. Het sig-
naaltje daarvan gaat via de
reukzenuw naar de hersenen,
Deze schijf met 32 polymeersensoren is het belangrijkste
van de supergevoelige kunstneus.
e supergevoelige
waar het geïnterpreteerd wordt.
Alleen zijn onze neuzen niet ge
voelig genoeg om geringe con
centraties en verschillen te rui
ken."
„Reuk is een uitermate belang
rijk hulpmiddel bij het aanto
nen van infecties meent Stut-
onderdeel
foto cpd
taford. „Het is snel; veel sneller
en ook betrouwbaarder dan de
wijze waarop ziekenhuizen en
artsenlaboratoria nu werken.
Daar worden bijvoorbeeld
bloed- of weefselmonsters op
diverse soorten voedingsbo
dems uitgesmeerd om te zien
om welke bacteriën het gaat.
Die moeten in een broedstoof
eerst groeien voordat je wat
ziet, en daar gaan dagen over
heen. Behalve snel is de nieuwe
methode dus ook kostenbespa
rend. Daar komt nog bij dat het
toestel ook gemakkelijk draag
baar kan worden gemaakt en
dus vrijwel overal inzetbaar zal
zijn."
Met een aantal grote ziekenhui
zen en medische centra in En
geland en de Verenigde Staten
is Osmetech nu in onderhande
ling over de afname van de
'kunstneuzen'. Osmetech moet
echter eerst nog uitvogelen in
welke vorm het toestel het bes
te kan worden aangeboden; dus
in feite hoe het er uit gaat zien.
„Dat kan best nog enkele
maanden duren", zegt Stutta
ford. „We denken aan twee ver
sies: een draagbare en een vast
opgestelde met meer randap
paratuur. Als we daar uit zijn en
we via marktonderzoek ook we
ten wie er allemaal nog meer
interesse hebben, ontstaat ook
een idee van de prijs. Want dat
wordt natuurlijk vooral bepaald
door de af te nemen aantallen.
En ongetwijfeld hebben we te
gen die tijd dan ook een ge
schiktere naam gevonden dan
het wat platvloerse kunstneus."
Wie meer wil weten van de
kunstneus van Osmetech kan
terecht op de website van de
firma; www.osmetech.plc.uk.
BEN APELDOORN
De seksueel overdraagbare aandoening chlamydia veroo
geen onvruchtbaarheid bij mannen. Dit concludeert de
coloog Hans Trum in een onderzoek waarop hij vorige w
gepromoveerd. Hij kon geen anatomische afwijkingen v«
stellen bij besmette mannen. Toch bepleit Trum sysunat
opsporing omdat mannen de ziekte kunnen overdragen
vrouwen. Chlamydia is de meest voorkomende geslacht!
te. Alleen al in Amsterdam is ongeveer tussen de 4 en 5 p
cent van de inwoners geinfecteerd. Het gaat vooral om 1
jarigen. Bij driekwart van de vrouwen en de helft van de
nen verloopt de infectie zonder klachten of symptomen,
de ziekte onbehandeld blijft, kunnen anderen besmet ra,
Vrouwen lopen een risico op ontsteking aan de eierstokk
onvruchtbaarheid of een buitenbaarmoederlijke zwange
schap. Of de ziekte ook bij mannen tot schade kan leider
tot nu toe niet bekend. In zijn onderzoek -waarbij hij gel
maakte van echografie - kon de gynaecoloog geen relatie
den tussen chlamydia en afwijkingen. Ook leidt de aandi
ning volgens Trum niet tot achteruitgang van de kwalitei
sperma.
Vlak voor een popconcert de
sauna induiken zou wellicht
helpen tegen dreigend ge-
hoorverlies als gevolg van la
waai. Dat1 hebben biologen
van de Harvard Universiteit
in Boston bewezen bij mui
zen. Plotseling keihard ge
luid, vergelijkbaar met het
optreden van een rockband,
kan de gevoelige zenuwcellen
binnen het oor beschadigen
en leiden tot blijvende doof
heid. Opvallend echter is dat
blootstelling van de dieren
vooraf aan minder hard ge
luid de schade beperkt, blijkt
uit testen. Onderzoeker Char
les Liberman vermoedt dat
het geluid zelf weinig te ma
ken heeft met deze conditio
nering. Volgens hem maakt
stress de dieren sterk voor ex
treme stress naderhand
Stress activeert namelijl
nen die het dier voorbei
op uitdagingen. Liberm
verdoofde de dieren en
ze versuft in een mini-s;
Hierbij steeg hun lichaa
temperatuur in een kwa
tot de koortsige hoogte1
41,5 graden Celsius. Hie
kregen de muizen twee
lang 100 decibellen te vi
ken. Deze herrie is vergt
baar met dat waar rockr
kanten regelmatig aan b
staan tijdens hun optret
Zeven dagen later werdi
muizen getest op gehoo
lies. In onbehandelde rr
was het gehoorverlies di
keer zo groot als bij de r
zen die zes uur eerder ir
sauna hadden gezeten.
Chirurg Igor Pakan van het Medisch Centrum Leeuwardt
heeft een nieuwe methode ontwikkeld voor het verwijdei
van de galblaas. Bij zijn methode is slechts een snee in d(
buikwand nodig. Hierdoor is het risico op infecties veelk
en neemt het aantal complicaties sterk af. De meeste gall
zen worden verwijderd met behulp van laparoscopie. Fle
le buizen worden via vier kleine sneetjes de buik ingebrai
waar de chirurg met behulp van een videoscherm operee
verschillende buizen zijn nodig om instrumenten naar bi
te brengen, opnamen te maken en lucht in de buik te bla
Om uiteindelijk de verwijderde galblaas naar buiten te ha
is nog een behoorlijke snee in de onderbuik nodig. Deze
niek betekende al een verbetering ten opzichte van de mi
traditionele methode, waarbij de hele buik werd openges
den. Pakan maakt gebruik van micro-invasieve chirurgie,
brengt een buis met een doorsnede van 4 centimeter ter I
te van de galblaas naar binnen. Daarvoor is slechts een si
nodig van maximaal 5 centimeter. In die buis zit alle app;
tuur verwerkt die nodig is om de galblaas te verwijderen,
buis is zo breed, dat daardoor ook de galblaas naar buitel
haald kan worden. Pakan heeft inmiddels zo'n honderd f
enten geholpen met deze nieuwe techniek. De resultaten
goed. Zo liep het aantal complicaties en infecties sterk tei
en verloopt het herstel van de patiënt sneller.
Goed nieuws voor hóoi-
koortslijders. Australische
wetenschappers kunnen ge
netisch gemanipuleerde gras
soorten ontwikkelen waarvan
het stuifmeelniet langer
hooikoorts en andere allergi
sche reacties veroorzaakt.
Graspollen rijn bij ongeveer
20 procent van de bevolking
in de gematigde klimaatzones
verantwoordelijk voor allergi
sche ontstekingen van de
slijmvliezen van ogen, neus
en ademhalingsorganen. Dat
gaat gepaard met koorts,
hoofdpijn en asthma-aanval-
len. Grootste hooikoortsver
wekker is het Engels raaigras
(Lolium perenne), dat hoofd
zakelijk als betere en zich
snel voortplantende grassoort
voor weiden wordt gebruikt.
Australische vorsers van de
universiteit van Melbourne in
Parkville, Victoria, hebbi
ontdekt dat het eiwit Lol
de rol van allergeen in gi
stuifmeel vervult en dus
antwoordelijk is voor de
gische reacties. Bij alle h
koorts-patiënten zijn ecl
ook antistoffen aanwezij
gen dit Lol p 5-allergeen
wetenschappers hebben
aan de hand van deze ari
stoffen in het raaigras ee
genconstructie ingeboui
die de allergische werkiri
van de Lol p 5-proteïne i
stuifmeel uitschakelt. Vo
hun verhaal in het gerep
teerde tijdschrift 'Proceej
dings of the American N
nal Academy of Sciences
bleek de allergeen-protej
na de genetische ingreep
meer aanwezig te rijn ini
stuifmeel van het transgi
De kans dat patiënten een hartinfarct in de winter overlei
is duidelijk kJeiner dan in de zomermaanden. Dat schrijvi
Schotse onderzoekers in het vakblad Heart'. In hun onde
zoek vergeleken de Schotse onderzoekers bijna 11.000 pa
ten die in de jaren 1988 - 1997 een hartinfarct hebben gel
Wanneer de leeftijd en de daaraan gerelateerde kans op e
hartinfarct thuis (beide hoger in de winter) buiten bescht
wing werden gelaten, bleek de kans om een hartinfarct in
wintermaanden te overleven nog steeds bijna 20 procent
te zijn dan in de zomer. Volgens de onderzoekers is het gi
risico op overlijden na een hartinfarct in de winter onder
toe te schrijven aan een hogere bloeddruk en een grotere
lasting van het hart bij lage temperaturen. Bij winterse tel
raturen heeft het bloed ook een grotere neiging samen te
teren en is de serumcholesterol-spiegel hoger. Overwinte
in zonniger oorden dan Schotland kan een optie rijn, ma
een aangenaam binnenklimaat, goede kleding wanneer n
naar buiten gaat en zich niet al te veel inspannen zijn ooi
quate maatregelen om na een hartinfarct de winter goed
te komen.
P U Z Z E L
Kruiswoord-min-een
Niet het gevraagde woord invullen, maar een woord dat
bestaat uit de letters van het gevraagde woord in dezelfde
volgorde min 1 letter (B v Omschrijving "dierenverblijf".
Antwoord zou zi|n "stal", maar ingevuld moet worden "sta"of
"tal" Welke van die twee het moet worden, moet blijken uit
de kruisende woorden
Horizontaal: 1 Loofboom; 5. openbaar beroep; 7. bericht;
8 lichaamsdeel; 9 schurk; 11. balspel; 14. kinbaardje,
16 voordeel; 17 koppelriem; 18 verlegen, 19. bron;
20 knaagdier; 22. nooit; 25 teug; 27 rustoord;
29 regenngsstelsel; 30 vuilnishoop; 31. modder
Verticaal: 2 Schaamte; 3 sluitijzer v.e deur; 4 vergissing;
6 kleur op de wangen. 8 gat in vestingmuur; 9. vrucht;
10 etagewoning. 12 welriekende zalf; 13. zwoegen; 15. rad;
16. wand. 19 vacht; 21 vogel; 22 gezet; 23 kerkelijk
zangstuk; 24 stad in Franknjk; 26 vrachtrijder; 28. vis.
HEINZ
Oplossing van zaterdag:
HORIZONTAAL: 1 Sec;
3. rem; 6. le; 9. au; 10. ante;
12. usus; 14. elite;
16. potpourri; 19. ka; 20. po;
21 lenigheid; 26. uraan;
27. nasa; 29. atol; 31. il; 32.
me; 33. Ems; 34. eer.
VERTICAAL: 1 Slaap; 2 een,
4 eau; 5. müsli; 7. help;
8 tutu; 11. tetanus;
13 serpent; 15. io; 17. oke;
18. roi; 21. linie; 22. Iran;
23 ga; 24. haat; 25. deler;
28 alm; 30. ome.
FVEETJ£ N&&, PE Tt&UW&?/J
VAA/ £AS *A&E? MAM,
WA 7 HE&B&S u>i_
6EA/A0.'
