In Natura
Hersenen discrimineren vreemde talen
Opsporing verzocht
Mens kan genezing zoekfcn tffj zoogdier
Zwaluwen dumpen
overspelig broed
Aardwarmte nog onbenut!
in Noord-Holland
WOENSDAG 1 DECEMBER 1999
Nadat uit mijn kippenhok een hennetje spoorloos was
verdwenen, werden ook bij de buurman twee kippen op
mysterieuze wijze ontvreemd. Van zijn ren en nachthok
kan gezegd worden dat ze nog beter van de buitenwereld
zijn afgesloten dan de mijne. Onlangs nog bracht hij
nieuw gaas aan, dat zelfs rondom een uit de ren oprijzen
de boom zorgvuldig werd vastgezet. In deze omheining
trof hij na de roof. net als bij mijn ren het geval was. geen
opengetrokken of verbogen gedeelte aan en ook bij hem
was niet onder het gaas doorgegraven. Van zowel mijn kip
als de twee van hem bleven bloed noch resten achter.
Zelfs geen veertjes. In programma's als 'Opsporing ver
zocht zou gezegd worden dat de dader uiterst professio
neel te werk was gegaan en alle sporen van het misdrijf
had uitgewist.
In de vorige aflevering van deze rubriek heb ik u verteld
dat mijn verdenking op een steenmarter viel. Maners zijn
immers niet alleen bijzonder schrandere dieren, maar bo
vendien uiterst behendig. Ze klimmen, graven en zwem
men als de beste. Ze zijn ware kunstenaars in het beslui
pen van hun prooi, die snel en meedogenloos wordt ge
dood. Ze beschikken over voldoende lichaamskracht om
een kip weg te sleuren, zelfs over een omheining of in een
boom. Maar wat marters soms doen. wanneer ze in een
kippenhok hebben weten in te breken, is volledig uit hun
bol gaan en blindelings doorgaan met het maken van
slachtoffers. Ze doden zoveel mogelijk kippen en sleuren
er vervolgens eentje mee. ofschoon ze er ook wel ter plek
ke de buik aan rond eten. Een dergelijke slachting heeft
noch bij mij, noch bij de buurman plaatsgevonden, zodat
ook een vos als verdachte niet waarschijnlijk is. De vos
weet immers ook niet van ophouden, wanneer de kippen
in paniek om hem heen fladderen. Bovendien zou een vos
meer sporen achterlaten dan een maner. Na mislukte po
gingen tot inbraak zou hij zich onder de omheining heb
ben doorgegraven.
Welk roofdier kan nu nog in aanmerking komen? De bun
zing? Die jaagt vooral op kleine dieren, zoals muizen en
kikkers, maar is wel degelijk in staat om ook een haas te
grazen te nemen. Een kip is hij dus gemakkelijk de baas.
I lij bijt haar de keel af en brengt haar naar zijn hol. Maar
dat hij met een kip in de bek kan klimmen, lijkt mij een
wel heel sterk staaltje. Wie dit wel kan is een kat. Een forse
kat is heel wat mans en levert prestaties die we voor on
mogelijk houden. Verwilderde katten kunnen flinke for
maten aannemen en beschikken over een kracht en een
behendigheid die het overmeesteren van een kip tot een
peuleschilletje maken.
In de vrije natuur komen twee soorten katten voor. De
eerste is de zwerfkat. Die is ofwel weggelopen van huis of
door het baasje in het bos gedumpt. Vaak worden deze
katten slachtoffer van het verkeer of gaan ze aan een ziek
te ten onder. Soms worden ze afgeschoten door jagers of
jachtopzieners. Maar dikwijls ook weten ze het te redden
Ze bakenen zich een territorium af en beschouwen dit als
hun jachtterrein, waar ze leven van muizen, vogels, konij
nen en soms van afval dat ze op parkeerplaatsen, in vuil
nisbakken en rondom landelijke woningen of boerderijen
vinden. Uiteraard zijn dergelijke katten ook in de steden te
vinden. Hier voeden ze zich voornamelijk met de etens
resten die ze aantreffen bij cafetaria's en restaurants of in
parken en plantsoenen. Dit menu wordt aangevuld met
vogels, ratten en muizen. Meestal zijn ze alleen, maar in
sommige gevallen vormen ze grote groepen, die er een re
delijk sociaal leven op nahouden. Op industrieterreinen
en in havengebieden zijn ook in ons land zulke kolonies
aan te treffen, terwijl verscheidene Zuid-Europese steden
zelfs bekend staan om hun kattengemeenschappen.
Op het platteland is een verwilderde kat vrijwel altijd «al
leen. Omdat daar veel minder te vinden is aan menselijke
etensresten, moeten ze zich toeleggen op de jacht. De
sterkste van hen ontwikkelen zich dan ook tot geduchte
jagers, die nauwelijks onderdoen voor de elders in Europa
nog inheemse wilde katten. Paren dergelijke dieren met
andere verwilderde katten, dan komen er jongen ter we
reld die nooit een huiselijk leven bij de mens zullen ken
nen en te beschouwen zijn als volstrekt wilde dieren. Op
vallend is dat deze in het wild geboren katten vrijwel altijd
Cypers zijn en bovendien een stuk groter en zwaarder dan
hun ouders. Wanneer ze het konijnenhol verlaten, waarin
ze werden geboren, zullen ze zich ontpoppen tot genade
loze jagers, die in onze natuur weinig goeds aanrichten.
Ze zijn ijzersterk en bikkelhard, voor niets of niemand
bang en behept met een ongelooflijke overlevingsdrift.
Mogelijk is het zo'n zware jongen die de overval op de
kippenhokken van mijn buurman en mij op zijn geweten
heeft. Dat belooft niet veel goeds voor de kippen, eenden
en ganzen bij mij in de buurt.
THEO SCHLDKAMP
Door het bestuderen van de hersenen zijn er steeds meer nieuwe inzichten in het functioneren van
de menselijke spraak. In het museum Meerenberg in Bloemendaal zijn fragmenten van hersenen
en andere organen te zien. foto united photos de boer
Waarom is het aanleren op late
re leeftijd van een vreemde taal
soms zo moeilijk? En waarom
hebben kinderen die meertalig
worden opgevoed daar geen
moeite mee en leren zij later
ook gemakkelijker vreemde ta
len?
Recente onderzoekingen met
behulp van kernspintomografie
hebben uitgewezen dat de her
senen een soort discriminerend
beleid voeren tussen de eerst
aangeleerde moedertaal of
moedertalen en later eigen ge
maakte vreemde talen. Kern
spintomografie - of kortweg
NMR - is een techniek waarbij
door middel van elektromagne
tische straling afbeeldingen van
lichaamsdoorsneden worden
verkregen waarop de structuur
van weefsels en organen zicht
baar wordt.
Het was reeds eerder aange
toond dat de moedertaal en
vreemde talen een verschillen
de plaats in de hersenen krijgen
en dat er niet een, maar ver
scheidene opslagplaatsen zijn
in het spraakcentrum van onze
hersenen. Nieuw is echter de
bevinding dat deze taaizones
strikt van elkaar gescheiden zijn
en als het ware onafhankelijk
functioneren. Zo heeft men
kunnen waarnemen dat bij
mensen die een beroerte heb
ben gehad, dikwijls slechts een
van de twee of meer gesproken
talen wordt getroffen en dan
meestal niet de moedertaal,
maar wel een later aangeleerde
vreemde taal.
De plaats en de mate van ver
ankering die een taal in de her
senen krijgt, hangt ook af van
het tijdstip waarop een taal
wordt aangeleerd. De moeder
taal blijkt het best te worden
opgeslagen en blijft dus het
langst bij, terwijl vreemde talen
kwetsbaarder zijn en gemakke
lijker vervagen. Hoe ouder men
is bij het aanleren van een nieu
we taal, hoe moeilijker deze
wordt opgenomen en vastge
houden.
Brocacentrum
Neurologen, psychologen en
natuurkundigen hebben de af
gelopen jaren belangrijke, nieu
we inzichten verworven in het
functioneren van de menselijke
spraak. Zo kon de natuurkundi
ge loy Hirsch van het kanker
onderzoekscentrum Sloan Ket
tering in New York met de NMR
duidelijk aantonen hoe het
spraakproces in de hersenen
verloopt.
Zij onderzocht de hersenen van
meertalig opgegroeide proef
personen die afwisselend mo
nologen hielden in de door hen
beheerste talen. In het deel van
de hersenen dat het spraakcen
trum van Broca wordt ge
noemd, konden daarbij tot op
de millimeter de zenuwcellen
worden herkend die verant
woordelijk zijn voor woord
schikking en zinsbouw.
De tweetaligen bleken voor het
formuleren van hun gedachten
in beide talen, dezelfde onge
veer 30.000 zenuwcellen in het
Brocacentrum te gebruiken.
Wanneer de hersenen echter
van de moedertaal of -talen
naar een later aangeleerde,
vreemde taal over en weer
moesten schakelen, werden ge
heel andere zenuwcellen in het
Brocacentrum aangesproken.
De Parijse neuropsycholoog
Stanislas Dehaene deed een
soortgelijke ervaring bij zijn
hersenonderzoek met kern
spintomografie. Hij wilde meer
weten over hoe de semantiek,
dat is de betekenis van woor
den, bij meertalige personen
functioneerde. In een publica
tie in het vaktijdschrift New Sci
entist beschrijft hij de hersen-
werking bij personen die luis
terden naar verhalen die beur
telings in de moedertaal en in
een later aangeleerde taal wer
den voorgedragen. Hij merkte
op dat de semantische analyse
van vreemde woorden zich vol
trok op plaatsen in de hersenen
die ver van die van de moeder
taal verwijderd waren.
Zijn verklaring voor dit ver
schijnsel is dat de moedertaal
bij kinderen steeds volgens het
zelfde schema en in dezelfde
hersencellen wordt opgenomen
en dat het aanleren van een
vreemde taal op latere leeftijd
volgens een zéér individueel en
van persoon tot persoon ver
schillend proces gebeurt. De
moedertaal ontwikkelt volgens
Dehaene in de hersenen een
soort akoestisch filter dat
vreemde klanken uit een ande
re taal dadelijk identificeert en
als het ware afweert als niet
passend bij de moedertaal. Je
zou dan ook kunnen spreken
van een discriminatie- of apart
heidsreflex bij de moedertaal.
Taalvermenging
De experimenten van de Finse
psychologe Marie Cheour in
Helsinki lijken de theorie van
Dehaene te ondersteunen. Zij
onderzocht de hersenactiviteit
van zeer jonge kinderen uit Fin
land en Estland die met ver
schillende klanken uit beide ta
len werden geconfronteerd. In
Estland bestaat een welbepaald
foneem of taalklank dat het Ne
derlandse 'eu' of het Duitse
benadert en dat in Finland on
bekend is.
Het elektro- encefalogram her-
senfilm) toonde aan dat Finse
kinderen van zes maanden het
Estse foneem reeds dadelijk
herkenden als vreemd en niet-
passend bij hun Finse moeder
taal. Op de leeftijd van één jaar
maakten zij dit onderscheid
echter niet meer en reageerden
zij door automatisch de vreem
de klank op een andere plaats
in de hersenen onder te bren
gen.
Daaruit concludeert de Finse
psychologe op haar beurt dat,
wanneer de moedertaal zich op
haar vaste plaats in de herse
nen heeft verankerd, zij haar
territorium verdedigt door in
menging van vreemde klanken
buiten te houden.
Dat hoeft niet per se een nadeel
te zijn voor het later aanleren
van andere talen. Integendeel.
Het identificatie- en selectie
mechanisme van de moeder
taal-hersenzone kan op latere
leeftijd taalvermenging of het
door elkaar haspelen van ver
schillende talen helpen vermij
den. Dat is een fenomeen dat
dan weer bij meertalig opge
groeide kinderen soms wel
wordt waargenomen. Die kun
nen in de beginperiode hun
twee moedertalen dikwijls door
elkaar gebruiken. Dit blijkt ech
ter een tijdelijk verschijnsel te
zijn, want na enige tijd gaan zij
de twee talen elk in hun apart
vakje plaatsen.
JOHAN LAMORAL
De natuurlijke oplossingen
voor menselijke ziekten als Alz
heimer en kanker zou wel eens
kunnen liggen in de genen van
walvissen, vleermuizen en an
dere zoogdieren. Door die ge
nen in kaart te brengen kunnen
nieuwe medicijnen en therapie-
en worden ontwikkeld. Dat ver
onderstelt Stephen O'Brien, ge
neticus aan de Cornell Univer
siteit in Ithaca, New York.
O'Brien is gespecialiseerd in de
evolutie van het erfelijk materi
aal. Hij doet dat door uiteenlo
pende genomen met elkaar te
vergelijken. Studie van ver
scheidene zoogdieren bracht
hem tot de conclusie dat gene
tische resistentie moet bestaan
tegen infectieziekten als hepati
tis, herpes en aids.
Ziekenhuizen liggen vol met
mensen die lijden aan ziekten
waarvan we slechts de sympto
men kunnen bestrijden. Allerlei
diersoorten zijn tijdens de evo
lutie blootgesteld aan dezelfde
soort aftakelingsziekten, zoals
spierdistrofie, multiple sclerose
of Alzheimer, meent de Onder
zoeker. „Daarom zitten er in de
exemplaren die het hebben
overleefd genen die een natuur
lijke oplossing kunnen bieden
voor vergelijkbare menselijke
ziekten.''
Zijn idee is gebaseerd op de
aanname dat alle zoogdieren
uiteindelijk afstammen van een
en dezelfde voorouder. Het is
vrijwel zeker, zegt hij, dat 165
miljoen jaar geleden, ergens in
Eurazië, een dier zo groot als
een rat rondliep met afgeplatte
voorpoten om zich voort te be-
Bepaalde genen van vleermuizen zouden wel eens een
handje kunnen helpen bij het oplossen van menselijke ziek-
wegen en met wijd uitstaande
achterpoten zoals bij hagedis
sen en schildpadden. Een zeer
sterk genoom van dit beest zet
te een verscheidenheid in gang,
die begon bij reptielen. Verdere
ontwikkeling mondde uiteinde
lijk uit in een scala aan zoogdie
ren, inclusief de mens.
Vele soorten kwamen en ver
foto united photos de boer
dwenen. Slechts een fractie
overleefde. De circa 4800 soor
ten zoogdieren die vandaag de
dag de wereld bevolken, bevat
ten genen die nieuw zijn, ver
anderd of gereorganiseerd. Elk
zoogdier telt tussen de zeventig
en honderdduizend genen.
„Vergelijkend onderzoek brengt
waardevolle informatie aan het
REDACTIE MAROOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOEIINGA 023-5f
Oeverzwaluwen - dat zijn zwa
luwen die op steile klippen en
in rotsspleten langs de kust le
ven - hebben de reputatie mo
nogaam te zijn. Sommige au
teurs doen zelfs sentimenteel
over dit voorbeeld van partner
trouw en wat dies meer zij. Ze
zullen hun mening echter moe
ten herzien, want recente on
derzoekingen hebben aange
toond dat oeverzwaluwen niet
vies zijn van een slippertje en
een potje partnerruil.
Schokkender nog is dat wijfjes
zwaluwen bovendien niet ge
neigd blijken te zijn om de
vrucht van hun overspelig ge
drag in het eigen nest te gedo
gen. Zij gaan hun door een
vreemde vader bevruchte eitjes
pardoes in het nest van de
schuldige leggen. En daar ont
staat dan weer een nieuw pro
bleem. Want het wijfje van de
overspelige partner merkt al
vlug dat het legsel of de uitge
broede,jongen niet dezelfde ge
netische vingerafdruk hebben
als die van haar partner. Eri
hup, daar worden de bastaar
den zonder medelijden uit het
nest gegooid. Onvrede en fami
liedrama's alom dus. Men zou
kunnen spreken van het koe-
koekssyndroom bij zwaluwen.
De Britse ornithologen Maria
Alice en David M. Bryant van
de universiteit van Stirling heb
ben het allemaal na lange en
geduldige waarnemingen langs
de Schotse rotskust ontdekt en
zij doen hun verhaal in het vak
tijdschrift 'Animal Behaviour'.
Zij bestudeerden meer dan
honderd paren oeverzwaluwen
die dicht bij elkaar op de klip
pen hokten. In de opeengepak
te kolonie bleek geen sprake te
zijn van enige intimiteit of hui
selijkheid. En daar komen toe
standen van, zo ondervonden
de vorsers.
Om de twee dagen inspecteer
den zij de nesten en namen zij
bloedproeven van meer dan
tweehonderd zwaluwen. Dat le
verde genetische vinderafdruk-
ken op die hen meer inzicl
verschaften in de onderlinj
betrekkingen en het seksu<
leven van de vogels. In de
meeste nesten bleken de d
tot vier jongen inderdaad c
recte nakomelingen van ht
aanwezige ouderpaar. Toe
had zich ongeveer eendere
van de wijfjes van de overij
nesten aan een zijspronget
gewaagd. De genetische ke
merken van enkele van hui
jongen bleken immers niet
overeen te stemmen met d I
van de vaste partner. In tw
nesten zaten zelfs volkome
vreemde jongen. Blijkbaar
een buurvrouwtje haar eiei
daar stiekem gedeponeerd
ze door een pleegmoeder t
ten uitbroeden. Dit soort
broedparasitisme was ook
reeds opgemerkt bij zebrav
ken.
Of oever2waluwen inderda
hun jong systematisch bij
biologische vader onderbri
gen, konden de Schotse vo
niet achterhalen. Zij vermo
dat zwaluwwijfjes gewoon
onbewaakt nest uitzoeken
hun ongewenst ei kwijt te r
ken, wanneer zij niet in het
van de biologische vader te
recht kunnen.
De ornithologen merkten t
slotte ook op dat zwaluwwi
meestal geneigd zijn een
vreemd ei uit het nest te go
en, want een bijkomend hc
rig jong brengt het voedseli
bod voor het eigen broed ii
vaar. Wanneer het vreemd»
echter onopvallend tussen
eigen eieren wordt gelegd,
wordt het vaak samen met
andere uitgebroed. Maar al
vreemde jong uit het ei is g
kropen, wordt het meestal
der pardon uit het nest gevv
wanneer het de overlevings
sen van de eigen jongen in
vaar brengt. Eigen broed ee
is kennelijk het devies bij dl
verzwaluwen.
JOHAN LAMORAL'
licht over het verdedigingsme
chanisme van de soorten die
zijn behoed voor uitsterven,"
aldus O'Brien.
Wanneer een soort wordt be
dreigd door een fatale infectie
ziekte, kan de hele populatie er
onderdoor gaan of overleven.
En als de soort overleeft kan dat
zijn, doordat het virus verzwakt
of verandert in een onschuldig
organisme. „Maar het kan ook
zijn dat het virus even krachtig
blijft en de gevoelige individuen
uitroeit. Wat dan overblijft zijn
de genetisch resistente exem
plaren."
Om het mechanisme achter de
ze vorm van overleving beter te
begrijpen en te kunnen toepas
sen op de mens, heeft O'Brien
gezocht naar zogenoemde re
strictiegenen. Deze genen spe
len een belangrijke rol bij af
weer tegen ziekten. In nog geen
twee jaar tijds heeft hij er al en
kele gevonden. „Kennis van de
genetische evolutie van zoog
dieren geeft ons ook informatie
over hoe de mens bepaalde
problemen kan oplossen. De
gevonden reacties van de genen
op een veranderende leefomge
ving geven namelijk inzicht in
de werking van het afweerme
chanisme. En aan de hand
daarvan kunnen uiteindelijk
nieuwe behandelmethoden
voor menselijke ziekten worden
ontwikkeld. Alleen zal dat nog
wel even duren, want deze
nieuwe tak van wetenschap
staat nog in de kinderschoe
nen."
PETER DE JAEGER»
I
Langs de Ouderkerkerpias is een paar jaar geleden een muur aangé;
voor het nestelen van oeverzwaluwen. De oeverzwaluw is een kolqc
broeder die nestelt in steile wanden langs rivieren en plassen. In Nti
derland zijn er echter weinig van die plekken waar de vogels kunn$
neerstrijken om te nestelen. Daarom worden er stenen en betonnen'
broedwanden aangelegd. Het blijkt dat de vogels in het voorjaar bi(l
aankomst uit het zuiden deze kunstwanden makkelijk accepteren. It
cent onderzoek heeft aangetoond dat de in gedachten zo monogarf
oeverzwaluw toch wel van een slippertje houdt. Of ze dat ook in df
muur doen, is nog een vraag. foto martijn df
Het is technisch en economisch
niet haalbaar om aardwarmte
uit de provincie Noord-Holland
een nuttige bestemming te ge
ven, zo blijkt uit onderzoek van
Energie Noord West. Volgens
de Technische Universiteit
Delft bevindt zich in West-
Friesland op twee kilometer
van de oppervlakte een aard
laag met water van 70 tot 80
graden Celsius. Op verzoek van
D66-statenlid Gerard Le Belle
heeft het provinciebestuur la
ten onderzoeken of deze aard
warmte bruikbaar is voor de
verwarming van 2700 nieuw
bouwwoningen in de wijk Ban-
gert Oosterpolder en het kas
sencomplex Grootslag.
Volgens het energiebedrijf is de
aardwarmte als woningverwar
ming niet rendabel te exploite
ren, omdat aardgas nog steeds
betrekkelijk goedkoop is en
goed geïsoleerde nieuwbouw
woningen weinig gas verbrij
ken. Aardwarmte benutten
warmwatervoorziening geeft
sico op de bacterie legionell!
de leidingen, omdat de temt
ratuur te laag blijft. Dat veref
extra voorzieningen om het)
ter heter te maken.
Bovendien voelt de betrokki
gemeente Hoorn niets voor
project vanwege het technis
risico. In Nederland is geen
pertise aanwezig op het gebi
van aardwarmtewinning. 0(
voor de kassen zou het gebr
van aardwarmte niet zinvol
zijn, omdat de complexen te
klein zijn. Of er in het zuidei
van de provincie aardwarmt
voorkomt is nog niet onder
zocht. Het provinciebestuur
zegt actief op zoek te blijven
naar andere vormen van dui
zame energie.
HAARLEM THEO VAN DER KAAU
HEINZ
Cryptogram
Horizontaal
1 Zo populair is het pilsje (6);4 Slimme kijkers kijken
schuin (8) 6 Dat betoog getuigt van verstand (4);
8 Wordt opgevoerd als een mooie vrouw (4);
9 Pittig onderzoek (9).
Verticaal
1 Royaal als een vis (3); 2 Deze ontwikkeling komt
ook van doktoren (5); 3 Plant een hand' (4);
5 Met deze organen rondkijken (6); 6 Drank uit
Irak (4), 7 Vervolgens de naam van een meisje
(4). 8. De eerste plaaggeest van een vijftigjarige
vrouw (4)
Oplossing van dinsdag:
kano-kanon-Kanton
nero-groen-Oregon
stil-stiel-Distel
doel-loden-Doelen
land-eland-Eiland
mals-alsem-Balsem
rein-diner-Einder
mier-immer-lmmers
oder-ronde-Eirond
veer-vrees-Revers
Gevraagd woord: KODDEBEIER
(zez,tC£l&0tM&!!
&jki//th/aa&.
jéioopr/
