Zeldzame amfibieën lijden
kwijnend bestaan
In Natura
Geen kip te zien
Fins virus waart ront i
Gammastraling nader onderzocht
Prijzen voor studente
WOENSDAG 24 NOVEMBER 1999
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINCA 023
De roerloze en grafstille duisternis van de nacht werd
abrupt verscheurd door een bloedstollende kreet. Nog
voordat de volgende schreeuw klonk zaten we recht
overeind in bed, mijn vrouw en ik. Een ijskoude huive
ring trok van mijn enkels naar mijn kruin. Er was re
gelmaat in het gekrijs: na twee seconden stilte volgde
telkens een kreet, maar al vlug werden de pauzes lan
ger. 'Wat in hemelsnaam is dit?', fluisterde mijn
vrouw. 'Een kip', antwoordde ik, al even onthutst.
We gingen het bed uit en probeerden het kippenhok te
ontdekken in het inktzwart achter het raam. Het waren
slechts de afzwakkende en in frequentie afnemende
kreten die de onheilsplek markeerden. De kip stierf,
dat was duidelijk. Toen ik naar beneden wilde gaan
om de lantaarn te pakken en bij het kippenhok pools
hoogte te nemen, wist ik dat ik te laat zou komen. Van
het gruwelijke gekrijs restten nog slechts wat hulpelo
ze, zwakke kreetjes. En daarna werd het stil.
We zaten er nog een poosje over na te praten. Welk
dier had de volledig met gaas omheinde ren of het aan
alle kanten afgesloten nachthok kunnen binnendrin
gen? Onze eerste verdachte was de steenmarter, waar
van we bijna zeker wisten dat hij op onze zolder bivak
keerde. Hoe dikwijls hoorden we daar immers 's
avonds of gedurende de nacht niet een luid gerommel
en gestommel, dat onmogelijk door muizen, vogels of
zelfs een zwerfkat teweeg kon worden gebracht?
Een paar nachten geleden klonk zelfs een scherpe kras
over de dakpannen, ogenblikkelijk gevolgd door ru
moer in het dakbeschot en een reeks rappe voetstap
jes. Een rat of welk ander dier dan ook maakt niet zo'n
hertie. Een steenmarter wel. Die laat zich aan de mens
niet zien, maar trekt zich verder niets van hem aan.
Hij beschouwt de oude schuur of de stille zolder als
zijn eigen plekje en rommelt daar zoveel hij wil rond.
Hij schuwt persoonlijke ontmoetingen met de mens,
maar verkeert graag in diens nabijheid. Vooral op boe
renerven voelt hij zich thuis, waar de landbouw klein
schalig wordt bedreven en bosjes, heggen, schuurtjes
en verwilderde stukjes groen nog volóp aanwezig zijn.
Zelfs in steden komt hij voor, als er maar schuilplaat
sen en braakliggende terreintjes voorhanden zijn. En
mits er voedsel is uiteraard, zoals muizen, ratten, vo
gels, eieren, bessen en vruchten.
Dat hij niet door de mens wordt opgemerkt, komt
door zijn verborgen, nachtelijke levenswijze. Hij gaat
altijd uiterst behoedzaam te werk, is een meester in
het besluipen van zijn prooi en neemt deze bliksem
snel en geruisloos te grazen.
Weet echter een steenmarter een kippenhok of een
duivenhok binnen te dringen, dan kan het er wel an
ders aan toegaan! Het gefladder en het misbaar van de
in paniek verkerende vogels doet hem soms volledig
uit z'n dak gaan. Zijn jachtlust wordt dan zo opgefokt,
dat hij de ene na de andere vogel grijpt en ze stuk voor
stuk doodt. Elke kip of duif gaat eraan. Veel te veel
vlees om allemaal op te eten. Gezegd wordt dat hij zich
dan alleen te goed doet aan de hersens of het bloed,
maar ik betwijfel of dit waar is. Dat een steenmarter
echter een verschrikkelijke ravage kan aanrichten,
wordt door elke kenner beaamd.
En daarom weet ik nog helemaal niet zo zeker of het
wel een marter was die ons kippenhok bezocht. Want
toen ik de volgende morgen het hok binnenging, trof
ik rust en orde aan, terwijl ik slechts bloed, veren en
resten dacht aan te treffen. Het had me al verbaasd dat
de haan gewoon was gaan kraaien in de ochtendsche
mering. 'Hé, die leeft nog', constateerde ik verwon
derd. Het parmantige dier stapte 's ochtends inder
daad ongeschonden en onaangedaan rond. Het grijze
kippetje volgde hem even braaf als gewoonlijk. Maar
de bruine kip was verdwenen. Spoorloos. Nergens
bruine veren, nergens een maïsgele poot, nergens in
gewanden of vleesresten. Niets.
Ook op de schaarse plekken waar de kip naar buiten
getrokken kon zijn, was geen spoor te bekennen. Het
arme beest leek in het niets te zijn opgegaan. Het was
gedood en weggesleurd zonder dat dit enig teken had
achtergelaten. Dat is volgens mij niet de werkwijze van
een marter en ook het feit dat de andere kippen nog
springlevend waren, versterkt mijn twijfel.
Diezelfde ochtend onderzocht ik alle hoeken en gaten
van de zolder, die een waar labyrint vormt boven het
gecompliceerd opgezette, eeuwenoude monument dat
onze woning is. Mij een weg banend door gordijnen
en vitrages van spinnenwebben, bescheen ik met een
grote lantaarn holen en spelonken waar ik al jaren niet
was geweest. Niets wees echter op de aanwezigheid
van een steenmarter. 'Dat er spoken en geesten zitten,
is zonneklaar', zei ik dus tegen mijn vrouw, 'maar een
marter woont daar niet, noch enig ander levend we
zen: er is geen kip te bekennen.'
THEO SCHILD KAMP
IEDE
Duizenden poelen zijn de afge
lopen twintig jaar in Nederland
aangelegd om onze kwijnende
kikkers, padden en salaman
ders (de amfibieën) een steun
tje in de rug te geven. Voor de
gewone soorten is dat prima
gelukt. Ze zijn steeds algemener
geworden. Maar de zeldzame
soorten worden helaas steeds
zeldzamer.
Bijna elke natuurinstantie of -
groepering heeft sinds het be
gin van de jaren tachtig wel één
of meerdere poelen laten aan
leggen voor amfibieën. Niet te
groot (gemiddeld een halve ten
nisbaan), niet dieper dan an
derhalve meter, vaak met
schuin hellende kanten en zon
der vis. Want vissen en amfibie-
en verdragen elkaar maar
slecht.
Veel van de waterpartijen zijn
sinds hun ontstaan regelmatig
bezocht door deskundigen om
na te gaan welke soorten de
poel koloniseren en waarom
sommige poelen beter worden
bevolkt dan andere. De balans
van al deze onderzoeksgege
vens werd onlangs opgemaakt
op de themadag 'Poelen' van de
stichting Ravon (Reptielen-,
amfibieën- en vissenonderzoek
Nederland) aan de universiteit
van Nijmegen. Volgens de bio
logen Ton Stumpel en Ben
Crombaghs zijn het vooral de
algemene soorten die goed op
het verruimde aanbod aan poe
len hebben gereageerd. Crom
baghs: „We hebben vooral
meer van hetzelfde gekregen:
gewone pad, bruine kikker,
middelste groene kikker, kleine
watersalamander en alpenwa
tersalamander. Maar soorten
zoals de knoflookpad, de
boomkikker en de geelbuik-
vuurpad hebben nauwelijks ge
reageerd."
Knoflookpad
Vooral het voortbestaan van de
geelbuikvuurpad in ons land is
kritiek. Van de zestig vindplaat
sen in Zuid-Limburg zijn er nu
nog maar twee over. In België
en Duitsland gaat het grauwe
padje met de felgeel gevlekte
buik al even hard achteruit.
Crombaghs: ,Het is een soort
die zich thuisvoelt in heel ande
re watertypen dan de gebruike
lijke poelen. In Frankrijk plant
hij zich voort in karrensporen.
Die hebben we in Nederland
niet meer. Het contrast tussen
natuur en cultuur is hier zo
scherp geworden dat die rom
melige tussenzones allemaal
zijn verdwenen."
De knoflookpad is van verge
lijkbaar kaliber. Hoewel deze
soort nooit echt algemeen is ge
weest, is het landelijke voort-
plantingsareaal nu geslonken
tot een tiental grotere, reeds be
staande. voortplantingswateren
in weilanden. Van de vele nieu
we poelen is er vrijwel geen en
kele gekoloniseerd door de
knoflookpadden. Dit duidt vol
gens bioloog Stumpel op onvol
doende kennis van de eisen aie
deze bijzondere soort aan zijn
leefmilieu stelt. „Het onderzoek
moet over een heel andere
boeg. We moeten niet langer al
leen de poelen bestuderen,
maar ook de omgeving. En ook
het gedrag van deze dieren
zelf', vindt Stumpel.
Crombaghs is ervan overtuigd
dat de 'geelbuik' en de 'knof
look' met noodmaatregelen nog
te redden zijn voor Nederland.
„Maar dan moetje eens een
heel ander soort poel durven
aanleggen. Een basisbiotoop
dat in het geval van de geelbuik
zou moeten bestaan uit een
stelsel van ondiepe plassen op
een betonnen onderlaag. Wan
neer je er elk jaar een paar dras
tisch met een grijper op
schoont, blijft de dynamiek er
lekker in. Dat komt kunstmatig
over, maar is in dit stadium
noodzakelijk om de soort voor
uitsterven te behoeden".
Het behoud van de knoflook
pad vergt volgens Crombaghs
eveneens wat meer lef bij de
natuurbeschermers. „Helaas
liggen de laatste vindplaatsen
bijna allemaal buiten de na
tuurgebieden. Je hebt dus maar
weinig grip op het beheer. Wat
je zou kunnen doen is alvast
deze gebiedjes aankopen en tot
niet-openbaar reservaat verkla
ren". Stumpel oppert een 'top
tien' van beste vindplaatsen om
de knoflookpad op de agenda
te krijgen.
De nieuwe basisbiotopen heb
ben zich overigens al bewezen
bij de boomkikkers in het Lim
burgse Echt en in de Zuid-Es-
chmarke in Enschede. Want
evenals de twee zeldzame pad
jes, bleef ook de sterk bedreigde
boomkikker weg uit de nieuwe
poelen. De kwijnende popula
ties in De Doort bij Echt en in
Twente zijn sinds de aanleg van
basisbiotopen, waar de dieren
ook buiten het water geschikte
leefplekken kunnen vinden,
spectaculair gegroeid.
BART SIEBELINK
De ruimtevaartorganisatie NA
SA gaat nieuwe onderzoekssa-
tellieten inzetten om het raad
sel van de kosmische explosies
van gammastraling op te los
sen. Die machtige processen
mogen dan wel al jaren precies
geregistreerd worden, men
weet nog steeds niet waardoor
ze veroorzaakt worden.
De schier onvoorstelbaar ener
gierijke explosies van gamma
straling staan bekend als 'gam
ma ray bursts', kortweg grb's.
De verschijnselen worden meer
en meer beschouwd als het
summum op het gebied van
energieproductie. De stralings
bronnen markeren plaatsen
waar extreme omstandigheden
heersen. Gammastraling is bui
tengewoon energierijk. Zelfs na
zo'n acht miljard lichtjaar af
stand te hebben overbrugd is
zij in staat om de sensoren van
speciaal toegeruste (gamma) sa
tellieten bijna op hol te bren
gen. In de kosmische natuur
waar ze vandaan komt moet
het wel heel erg tekeergaan.
De plotselinge uitbarstingen
werden voor het eerst 30 jaar
geleden opgemerkt door detec
toren aan boord van satellieten
die speciaal waren ontworpen
voor het registreren van proe
ven met kernwapens. Bij een
kernexplosie komt namelijk ook
veel gammastraling vrij.
Spoedig werd duidelijk dat de
oorzaak in de kosmos gezocht
moest worden. De vraag was al
leen of de explosies zich in de
buurt van ons zonnestelsel af
speelden, of veel verder weg
maar nog altijd binnen ons
melkwegstelsel, of zelfs buiten
dit stelsel. Steeds verfijndere
detectoren maakten duidelijk
dat het laatste het geval moet
zijn. De straling is afkomstig uit
melkwegstelsels die miljarden
lichtjaren hier vandaan staan.
De energieuitbarstingen zijn zo
kolossaal dat de totale energie
productie van onze zon gedu
rende haar tien miljard jaar du
rende 'leven' er bij in het niet
verzinkt.
„Het enige dat we weten is dat
vooral de langer durende
'bursts' op de een of andere
manier in die verre melkweg
stelsels moeten ontstaan," zegt
dr. Kevin Hurley van de univer
siteit van Berkeley. „De relatie
tussen dit type grb's en die
melkwegstelsels werd door het
in 1991 gelanceerde Compton
Gamma Ray Observatory vast
gesteld."
Deze CGRO was onder meer
voorzien van een toestel, het
Burst And Transient Source Ex
periment, kortweg BATSE,
waarmee de posities aan de he
mel van een aantal tussen 1991
en 1995 optredende gammaex
plosies nauwkeurig werden
„Het grote probleem met deze
verschijnselen was en is hun
betrekkelijk korte duur en hun
onvoorspelbaarheid", aldus
Hurley. „Je bent altijd te laat
om het hele proces vanaf het
ontstaan te kunnen volgen.
BATSE onderving dat omdat hij
was voorzien van detectoren
die in een aantal richtingen te
gelijk konden registreren. Na
deel daarvan was weer de be
trekkelijk geringe beeldscherp
te. Toch werd er ondubbelzin
nig mee bewezen dat in ieder
geval de geregistreerde, langdu
rige grb's zich in verre melk
wegstelsels afspeelden."
Een nieuwe generatie gamma
observatoria zal worden uitge
rust met een veel betere beeld
scherpte en is in staat om zich
razendsnel te richten op de
plek aan de hemel waar zich
een grb voordoet. Het eerste
exemplaar, dat in 2003 moet
worden gelanceerd, luistert
naar de naam Swift.
„Swift bestaat uit drie instru
menten, telescopen," legt Hur
ley uit. „Een voor röntgenstra
ling, de XRT, en een voor het
ultraviolette en optische ge
bied, UVOT geheten. De derde
is als het ware de bewaker: de
Burst Alert Telescope of BAT.
Zodra BAT een grb registreert
Afgelopen zomer werd in het
ziekenhuis voor inwendige
ziekten van de universiteit Leip
zig een zwaarzieke man bin
nengebracht die een virusinfec
tie had opgelopen met koorts
en inwendige bloedingen tot
gevolg. De artsen dachten da
delijk aan het beruchte ebolavi-
rus of het gele-koortsvirus, dat
bij epidemies in Afrika honder
den doden had geëist. De man
was echter nooit in Afrika ge
weest maar bleek in Duitsland
besmet met een variant van het
hantavirus, en wel het puuma-
lavirus.
Het puumalavirus - de naam is
afkomstig uit Finland - is een
van de vele virusstammen die
net als het ebolavirus hemorra-
gische koorts kunnen veroorza
ken. De man had aan een jacht
partij in een Duits bos deelge
nomen en kon pas na een we
kenlange behandeling en talrij
ke bloeddialyses gered worden.
Het voorval veroorzaakte nogal
wat opschudding in Duitse me
dische kringen. Na een rond
vraag en wederzijds consult on
der wetenschappers blijkt nu
dat in Duitse, Oost-Europese,
Scandinavische en ook Ameri
kaanse bossen voor de mens
gevaarlijke virusstammen aan
wezig zijn die hemorragische
koorts kunnen veroorzaken.
Deze virussen zijn wel niet zo
gevaarlijk en levensbedreigend
als het ebolavirus, het marburg
virus of het gele koortsvirus. Zij
kunnen echter wel ernstige
ziektetoestanden als longont
steking en nierbeschadiging
veroorzaken, wat dan in me
disch vakjargon als epidemi
sche neffopathie wordt om
schreven.
In Duitsland wordt het puuma
lavirus aangetroffen in bosge
bieden als het Thüringer Wald,
het Odenwald, de streek rond
Würzburg en,in het bosrijke
Rheingebergte. In deze gebie
den heerst volgens het vaktijd
schrift 'Medizinische Klinik'
dan ook voortdurend infectie
gevaar.
Maar ook in de uitgestrekte
woudgebieden en rond de me
ren in Zweden en Finland be
dreigt het puumalavirus vakan
tiegangers en kampeerders. Dit
virus veroorzaakt in de regel
slechts een mild ziektebeeld,
maar kan bij niet tijdig ingrij
pen al snel tot gevaarlijke com
plicaties leiden, aldus Bodo
Wagner van het universiteits
ziekenhuis in het Finse KuopiO
in het 'Deutsche Arzteblatt'.
De boomkikker behoort tot een van de zeidame soorten amfibieën die niet profiteren van de vele speciaal voor hen aangelegde poelen, foto gpd
richten de XRT en UVOT zich
bliksemsnel op het verschijn
sel."
Met de XRT en UVOT denken
de sterrenkundigen de positie
van een grb tot op 0,3 boogse-
conde vast te kunnen stellen.
Dat minieme hoekje is hetzelf
de als dat waaronder we een
dubbeltje zien op een afstand
van ruim tien kilometer.
„Doel is vooral om een zogehe
ten optische tegenhanger van
een grb te kunnen lokaliseren",
zegt Hurley. „Dus een bron die
ook in het optische gebied te
zien is. Dat biedt de mogelijk
heid het object tot in detail te
bestuderen met bijvoorbeeld de
om de aarde draaiende Hubble
ruimtetelescoop.
Naast de Swift staan nog enkele
splinternieuwe gammaobserva
toria op stapel om het raadsel
nog dichterbij een oplossing te
brengen: het Next Generation
Gamma-Ray Burst Observatory
(NGGRBO) en de Gamma-Ray
Large Space Telescope
(GLAST), die in 2005 gelanceerd
moet worden. De NGGRBO zal
pas gebouwd worden als Swifts
resultaten bekend zijn, opdat
de detectoren perfect kunnen
worden afgesteld. Om die reden
zal de NGGRBO zeker niet voor
2010 gelanceerd (kunnen) wor
den.
BEN APELDOORN
Hantavirussen, waartoe
puumalavirus behoort,
door kleine knaagdieren
gedragen, in dit geval de
smuis. De virussen vers;
zich via de gedr
selen van de bosmuis en
den dan door de mens
ademd. Dat gebeurt on
meer dikwijls in Zweden
Finland bij de lentescho
maak van de zomerhuis
waarin bosmuizen graai
winteren en waar zij hui
werpselen achterlaten.
lavirussen worden niet
mens op mens overgedt
zijn dus niet besmettelij
Een epidemische nefrop
door het puumalavirus i
festeert zich in het begii
gewone griep. Twee tot
ken na de besmetting ki
patiënt koorts, hoofdpij
pijn in de gewrichten.
gint te hoesten en word
treem gevoelig voor lich
komen daar buikpijn en
bij. In dit stadium kan d
tie gemakkelijk met een
galkoliek of een blinded
ontsteking verward woi
nog even later kunnen
verschijnselen van nierl
diging optreden. In de
derde urine wordt dan
wit en bloed gevonden,
alle hemorragische kooi
len optredende bloedin
ven bij het puumalavin
perkt tot bloedingen in
derhuidse bindweefsel
buikstreek.
Een infectie door puum
russen kan normalerwij
tijdig ingrijpen snel en
worden behandeld, zoa
uit de ervaringen in Fin
Zweden. Van de ongevi
lijks 4000 infectiegevalli
Finland wordt slechts e
als zodanig erkend en b
deld. Bij de overige gev:
verloopt de infectie biji
gemerkt of wordt zij
thuis uitgeziekt.
Hoe dan ook, een puun
fectie is geen lachertje
jagers, boswachters, bo
ders, wandelaars, toeri;
kampeerders treffen. Ir
wordt momenteel een
ontwikkeld. Intussen ki
bovengenoemde risico
de raad bij het betrekki
schoonmaken van een
huisje of bij een verblijl
bossen in de vroege Ier
mond- en neusmasker
gen.
JOHAN LAMORAL
Studio
Actua
samei
Alles I
Kinde
om li
17.lf
fe; 17
DagS
The n;
Amer
rie. Ti
galad
heel v
voord
high-:
cepte
party.
Opspc
Serie
de kij
bij he
drijve
leke
Kuin.
Man I
Licht
gram
(zinn
liteit
ledag
Get tl
Kenn
Paul,
N0S-
Netwi
Actu;
Jessii
(Mur
rikaa
Jessi
het h
Kink
heer:
lijke
men.
moor
Deat
De ju
Gewi
de st
ter.
Vervy
Porti
patiê
in Ar
AVR(
toeki
tie.
Slotr
Haaj
Kare
Nacl
linge
Eind
Cryptogram
Horizontaal: 1Pijnlijk voor een kip die eraan
gaat (4); 4. Vrouwen in een hoofdstedelijke
boom (5); 7. Zij rijdt op haar paard zo het
water in (7); 8. In duplo is deze bekeuring nog
te verteren (3); 9. Waterkoud (3);
10. Kandelaar die zijn hart uitstort (7); 12. Met
een noodgang uit de boog (7).
Verticaal: 2. Stof van een onvolledige vlieger
(4); 3. Het overschot overtreft een berg (6);
4. Tweemaal bekaf? (8); 5. Einddoel van
mensen die verwenst worden (4); 6. Kijkt
wezenloos van achteren (6); 9. Haarversiering
(4); 11. Die kraag komt van pas (3).
HEINZ
Oplossing van dinsdag:
span-spaan-Japans
look-kloof-Alkoof
niet-inter-Noriet
pret-prent-Panter
telg-tegel-Leegte
voer-vloer-Eervol
mare-armee-Zeearm
stee-setje-letsje
leeg-gelei-Eigeel
zeer-lezer-Reuzel
Gevraagd woord:
JANPLEZIER
0|
Nobelprijswinnaar Gerard 't Hooft reikt de natuurkundeprijs lil 'uud
winnaar HJ.Hupkes. foto united photos de boer
Uit handen van Nobelprijswin
naar Gerard 't Hooft ontvingen
veelbelovende bèta-studenten
vorige week in Haarlem een
aanmoedigingsprijs van het
Centraal Instituut voor Indu
strieontwikkeling (CIVI). Daar
naast waren er drie afstudeer-
prijzen van 25.000 gulden te
vergeven aan de beste exacte
afstudeerders. De prijsuitrei
king, waar ook NWO-voorzitter
Van Duinen en ING-topman
Rinnooy Kan spraken, vond
plaats in het historische ge
bouw van de Hollandse Maat
schappij der Wetenschappen in
Haarlem.
Het CIVI wil met deze prijzen
de exacte studies promoten en
bovendien afgestudeerden
prikkelen om betrokken te blij
ven bij wetenschap en indu
strie. CrVI-voorzitter VI ïog
jarenlang zijn er te weii Wet
denten voor een gezonden,
wikkeling van de Neder andt
industrie." De praktijk et zo
veel goede studenten v hij
voor goedbetaalde mar iedi(
mentsbanen.
Dat geldt ook voor een
prijswinnaars, scheikur oi
Janneke van der Kamp.
toespraak gaf ze toe zi<
schuldig te voelen om<
zij niet de research in i
maar het bedrijfsleven,
hebben die mensen m
Van 't Hooft. „Jongeren k
hebben veel afleiding.
hing er nog een sfeer a
mour om het beoefeneijn
zuivere wetenschap.
SILVAN SCHOONHOVEN
