Grenzen verlegd voor zacht water
In Natura
Alle leven
is gras
m
WÊÊÊÊËÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊËÊÊm
WOENSDAG 10 NOVEMBER 1999
Imperialisme is het streven naar uitbreiding van macht
en gebied. Imperialisten proberen de wereldmacht in
handen te krijgen. Grassen zijn dus imperialisten. Ze
beginnen met een sprietje, om vervolgens een zode te
vormen, een grasmat, een steppe of savanne, en uitein
delijk een groene uitgestrektheid die halve continenten
kan beslaan. Gras is opdringerig en onstuitbaar en
voortdurend bezig de wereld te veroveren.
Hoeveel lange uren brengt de tuinier niet wiedend en
plukkend door? Zwaar en eenzaam is zijn strijd tegen
het groene leger dat, kleine nederlagen ten spijt, telkens
weer meedogenloos oprukt. Vechten tegen de bierkaai
is het, want'gras valt niet klein te krijgen. En dat is maar
goed ook. Want geen ander gewas heeft zo'n groot be
lang voor het leven op aaide als gras. Het vormt de ba
sis van talloze voedselpiramiden en het uitganspunt
van even zovele voedselketens.
Als voedselbron is het onmisbaar. Alle hoefdieren leven
er hoofdzakelijk van, maar ook vogels als ganzen, zwa
nen, hoenders en koeten. Zonder gras zouden massa's
insecten geen bestaansmogelijkheden hebben: denkt u
maar aan verschillende keversoorten en hun larven,
aan rupsen, aan krekels en sprinkhanen. In het gras
vinden konijnen de tafel gedekt. En weidevogels hun
voedsel en een plek om te nestelen. In het gras zijn
muizen en jonge hazen veilig. Betrekkelijk veilig, want
boven het gras cirkelt de buizerd en klapwiekt de toren
valk.
,,Alle leven is gras", beweerde kerkvader Augustinus en
gelijk had hij. Zonder gras is leven immers onmogelijk.
Want gras is meer dan alleen maar het groene bed
waarop de koe herkauwt, de dromer naar de wolken
ligt te staren en geliefden elkaar vinden. Ook graan is
gras. Rogge, tarwe, gerst, haver, maïs en rijst: het zijn
allemaal grassoorten. Ook de mens leeft dus van gras.
Brood maakt hij ervan, en suiker en bier. Zonder gras
geen melk, geen wol, geen vet, geen leer. Geen leven
zonder gras!
Er zijn een dikke tienduizend soorten gras, die onder
ling sterk variëren in grootte. De kleinste worden niet
hoger dan een paar centimeter, de langste groeien uit
tot zo'n zes meter. Hoe groot de onderlinge verschillen
ook zijn, één ding hebben grassen gemeen: een gewel
dige vechtlust. Onder het motto, 'eendracht maakt
macht' gaan ze de strijd om het bestaan aan door in
grote aantallen gezamenlijk op te treden. Met succes!
Weinig andere planten krijgen het voor elkaar om zo'n
dichte en uitgestrekte vegetatie te vormen en ander
groen te overwoekeren of te verdringen.
Gras doet het en het enige wat er voor nodig is, zijn
lucht, water en bodemvoedsel. Het geheim van de ster
ke vermeerdering van gras ligt in de ondergrondse wor
telstokken, die overal kunnen wortelschieten en uit
groeien tot nieuwe planten. Hele graslanden ontstaan
zodoende uit slechts enkele moederplanten. Maar er
vindt uiteraard ook vermeerdering plaats door zaad,
dat veelal door de wind wordt verspreid om elders
graskolonies te stichten, zoals het eveneens de wind
was die voor de bestuiving zorgde.
Reclame, om bestuivende insecten te lokken, hoeft dus
niet te worden gemaakt. Opzichtige bloemen zijn niet
nodig. Gras kan uiterst voordelig omspringen met zijn
materiaal. Zowel stengels en bladeren, alsook de bloei-
wijze zijn eenvoudig, .degelijk en efficiënt. Niets te veel:
alles dient de expansie. Overbodige luxe en uiterlijk
vertoon is uit den boze. Een Spartaans principe, om bij
het militaire jargon te blijven dat bij gras zo goed past.
Er is echter nog een geheim dat ten grondslag ligt aan
het welslagen van de groene veldtocht. Er bevindt zich
onder in elke bladschede een groeipunt, die 'slapende
knop' wordt genoemd en slapend blijft wanneer de
plant niets ernstigs overkomt. Maar doet een koe of een
maaimachine haar werk, dan lopen die slapende knop
pen uit tot nieuwe zijstengels. Het gevolg is, dat de ve
getatie dichter wordt en een compacte grasmat gaat
vormen. Onthoofding deert gras niet, aangezien de sla
pende knoppen dicht bij de grond zitten en geweldig
hard groeien. Integendeel: het is een weldadige ampu
tatie, waaraan gras zijn kracht ontleent.
Zo is er een wisselwerking tussen begrazer en gras.
Waar vee graast, groeit het gras sneller en dichter. Een
prima vorm van samenwerking, waaruit beide partijen
profijt trekken. De graseter krijgt altijd zijn dagelijks
brood, terwijl het gras dichter en sterker wordt en zich
almaar uitbreidt. Zeker in het verleden gold dit, toen
reusachtige kudden hoefdieren overal ter wereld over
onafzienbare steppen zwierven. Vandaag de dag doet
uw grasmachientje hetzelfde goede werk!
THEO SCHILDKAMP
Deskundigen op bedevaart in Heemskerk
Minder shampoo bij het haarwassen, minder zeeppoeder in de wasmachine, geen rare uliesjes meer op de
thee, en geen kalkaanslag meer op kranen en het verwarmingselement van het koffiezet-apparaat. In
december stroomt ook in Noord-Holland boven het Noordzeekanaal zacht water uit de kranen. De nieuwe
waterfabriek in Heemskerk heeft een systeem ontwikkeld, waardoor het Provinciale Waterleidingbedrijf
Noord-Holland (PWN) superschoon gemeentepils kan bottelen. Uit heel Europa komen deskundigen deze
mooie uitvinding bestuderen. Om daarna te zeggen: „Dat wil ik thuis ook.
Eindelijk zacht water. De in
Heemskerk toegepaste twee-
trapswaterzuivering met be
hulp van membraarifilters is
uniek in Europa. Membraanfil
ters laten waterdeeltjes door,
maar houden verontreinigingen
tegen. De fabriek - investering
circa 110 miljoen gulden - is in
korte tijd uitgegroeid tot een in
ternationaal bedevaartsoord
voor drinkwaterdeskundigen.
Uit alle delen van de wereld ko
men ze kijken naar 'het mirakel
van Heemskerk'.
Peer Kamp (53), hoofd produc
tie van het waterleidingbedrijf
PWN, loopt rond met een heel
erg prettig gevoel. Kamp wordt
beschouwd als de geestelijk va
der van de waterontharding zo
als die door het PWN wordt
toegepast. Hij heeft aan de rand
van de duinen van Heemskerk,
met de Hoogovens als grote
buurman, grenzen verlegd. Dat
is zeker. Maar ere wie ere toe
komt. Kamp: „Ik prijs me ge
lukkig dat de directie van het
PWN ons in staat heeft gesteld
vernieuwende wegen in te
slaan. Je nek zover uitsteken is
nooit zonder risico. Toch heb
ben we altijd rugdekking gekre
gen."
Hoelang vraagt Noord-Holland
nou al om verlost te worden
van het harde (te veel kalk) wa
ter? Toch zeker al een kwart
eeuw. Het wordt gemeten in
Duitse hardheidsgraden. Uit de
kraan vloeit nu nog water van
gemiddeld 15 "D. Dat wordt na
1 december gemiddeld 8.4 "D.
Minder mag nog niet. Water
helemaal zonder kalk (calsium-
en magnesiumzouten) is onge
zond.
Natronloog
Halverwege de jaren tachtig
wilde het PWN vaart zetten
achter de waterontharding, die
elders in Nederland op veel
plaatsen heel normaal was. Het
plan voorzag in de bouw van
drie installaties met zogeheten
pelletreactoren. In dergelijke
reactoren wordt water met be
hulp van natronloog langs che
mische weg onthard. Toen, en
ook nu nog, een gangbare me
thode. Met toevoeging van na
tronloog hechten de kalkdeel-
tjes zich op de in de reactor
aanwezige zandkorrels ('pel
lets'), die afgetapt en herge
bruikt kunnen worden in de ce-
mentindustrie.
Er kwam in Noord-Holland
echter een lelijke kink in de ka
bel, in de vorm van zout. Het
merendeel van het oppervlakte
water waarvan het PWN drink
water maakt, is afkomstig uit
het IJsselmeer en de Rijn. Dat
bevat naast allerlei andere ver
ontreinigingen ook relatief veel
zout. In de Rijn (en via de Rijn
in de IJssel en het IJsselmeer te
rechtgekomen) gedumpt door
Franse kalimijnen.
Destijds was er zicht op drasti
sche verbetering, dankzij het
Rijnzoutverdrag. De kalimijnen
zouden hun lozingen beperken,
IJsselmeer en Rijn wachtte een
zoeter bestaan. Dat was wat het
PWN nodig had om wateront
harding met pelletreactoren
mogelijk te maken. Met pellet
reactoren haal je namelijk wel
de kalk, maar niet het zout uit
het water. Integendeel. Door
het gebruik van natronloog
wordt het water juist wat zou
ter. In het geval van het IJssel
meer- en Rijnwater onaccepta
bel, omdat het soms al tegen de
maximale zoutgrens aanzat.
Met alle gezondheidsrisico's
van dien.
Ruzie over geld tussen Neder
land (ex-minister Neelie Kroes)
en Frankrijk gooide roet in het
eten. Het Rijnzoutverdrag werd
zelfs een tijdlang opgezegd,
daarna ontkracht. Tamelijk
rampzalig voor het PWN, want
Peer Kamp wordt be
schouwd als de geestelijke
vader van de wateronthar
ding. foto archief
in 1988 was in Wijk aan Zee de
eerste pelletreactor inmiddels
opgeleverd, en het drinkwater
bedrijf had een gedeelte van
Noord-Holland al in 1990 zacht
water beloofd. Kamp, tien jaar
terugkijkend: „Onze hoop werd
door die ruzie in één klap de
bodem ingeslagen. Wateront
harding in alleen pelletreacto
ren bleek een onbegaanbare
route, vanwege de voortduren
de zoutbelasting van het IJssel
meer en de Rijn. We konden
onze belofte niet gestand
doen."
Nieuwe wegen
In die periode is volgens Kamp
na lang nadenken door het
PWN besloten nieuwe wegen in
te slaan op het gebied van de
waterzuivering. „We zochten
antwoorden op vragen als: wat
wordt de techniek van de toe
komst, en kunnen we die in ei
gen huis bedenken en ontwik
kelen?" De aandacht verschoof
van de in de Noord-Hollandse
situatie onbruikbare pelletreac
toren naar de futuristische
membraantechnologie. Daar
had het PWN eind jaren zeven
tig samen met anderen al wat
onderzoek naar gedaan, met
veelbelovende resultaten.
Kamp: „We wisten-dat je met
behulp van speciale membra
nen zout uit het water kon ha
len, dat heet hyperfiltratie. Al
leen, de methode vonden we
toen nog erg ingewikkeld en te
duur. De kwestie rond het Rijn
zoutverdrag zette ons eind ja
ren tachtig toch weer op het
membraanpad. Als we wilden
ontharden, moesten we ook
ontzilten. Er was geen andere
keuze."
In een nieuwe researchperiode
- Kamp noemt het 'een grote
ontdekkingsreis' - naar de mo
gelijkheden van membranen
ten behoeve van de waterzuive
ring, deden de PWN'ers een
paar ontdekkingen die verstrek
kende gevolgen had. In de
proefopstelling pakten de
membranen niet alleen zout, ze
hielden tegelijkertijd ook kalk-
deeltjes en alle resten van pesti
ciden en bacteriële verontreini
gingen tegen.
De zuiveringstechniek van de
toekomst diende zich aan. Om
dat membranen multifunctio
neel bleken, kwam ook het kos
tenaspect anders te liggen.
Kamp: „Er was echter een groot
probleem. De ontzoutings-
membranen, die ook de de
kalkdeeltjes tegenhouden, ble
ken in de praktijk erg gevoelig
voor vervuiling. Ze slibden
dicht. Als we ze toch grootscha
lig in wilden zetten, moest daar
een oplossing voor gevonden
worden."
Dat werd ultrafiltratie. Voor het
water door het ontzoutings-
membraan wordt geleid, gaat
het eerst door een ander, wat
minder fijnmazig membraan.
Dat houdt geen zout of kalk
deeltjes tegen, maar wel alle
zwevende deeltjes, waaronder
bacteriële verontreinigingen
(desinfectie). „Door deze twee-
trapstechniek, het inbouwen
van een dubbele barrière, ma
ken we nu van IJsselmeer- en
Rijnwater puur H20, een echte
grand cru. Het aardige van de
membranen is naast de ontzil-
ting en ontharding die desin
fectie. We hoeven in het hoofd
proces helemaal geen chloor
meer aan het water toe te voe
gen om bacteriën en virussen te
killen. Er komt niks doorheen,
je hoeft dus niks te doden." Bo
vendien bleken de membranen
voor de ultrafiltratie, anders
dan die voor de hyperfiltratie,
makkelijk schoongemaakt
(doorspoelen) te kunnen wor
den.
Volgens Kamp nemen inmid
dels steeds meer drinkwaterbe
drijven in binnen- en buiten
land de bij het'PWN ontwikkel
de tweetrapszuiveringstechniek
met behulp van membranen
over. „We hebben een pioniers
functie gehad. En we zijn de
grootste waterfabriek ter wereld
(capaciteit 18 miljoen kubieke
meter) die van deze twèetraps-
membraantechnologie gebruik
maakt."
Membranen kennen geen nadelen
Het bijzondere aan de toegepaste waterzuivering
met behulp van membranen is dat er wel kalk, zout
en andere ongewenste stoffen uit het water gehaald
worden, maar er niets aan wordt toegevoegd. Vol
gens het Provinciale Waterleidingbedrijf Noord-Hol
land is tweetraps membraanfiltratie een techniek die
alleen voordelen kent, én geen enkel nadeel. Zo wor
den door de membranen ziektekiemen (bacteriën,
virussen) zelfs beter uit het water verwijderd dan
door de meer traditionele zuiveringstechnieken,
veelal met behulp van chemicaliën zoals chloor of
Oppervlaktewater wordt in de nieuwe fabriek eerst
door membranen geleid die er alles wat zweeft uit
halen. De membranen voor deze ultrafiltratie be
staan uit bundels flinterdunne rietjes. Na deze eerste
persing gaat het water naar de hyperfiltratie, voor de
ontkalking en ontzilting. De membranen voor hy
perfiltratie zijn een soort enveloppen, gemaakt van
dunne folie. Het water wordt er met grote kracht
doorheen geperst. Alleen watermoleculen passeren
het membraan, de zouten met de daar aan gekop
pelde kalkdeeltjes worden tegengehouden en nader
hand via buurman Hoogovens in zee geloosd.
Na zuivering door ultra- en hyperfiltratie gaat het
pure, superschone water vanuit de waterfabriek in
Heemskerk op reis naar de PWN productie eenhe
den in Wijk aan Zee en Bergen. Daar wordt het in
een bepaalde verhouding gemengd met gezuiverd
water uit de duinbodem. Het PWN past in de duinen
open en diepinfiltratie toe. Ruw voorgezuiverd water
uit het IJsselmeer wordt in de duinbodem gebracht,
en na verloop van tijd weer naar boven gehaald. De
natuur heeft het dan al flink verder gezuiverd.
In Wijk aan Zee en Bergen vindt vervolgens nog na
behandeling en menging met superwater uit de fa
briek in Heemskerk plaats, met als eindproduct
drinkwater dat volgens het PWN de titel 'grand cru'
ruimschoots verdient. En dat voor een prijs die per
liter onvergelijkbaar veel lager ligt dan een fles mi
neraalwater uit de supermarkt. Vanuit Wijk aan Zee
en Bergen wordt het water tenslotte verder de pro
vincie in getransporteerd, naar de 1,25 miljoen in
woners.
Chimpansees en bavianen
filteren water uit stilstaande,
vervuilde plassen, voordat zij
het drinken. Dat ontdekten
Franse wetenschappers in
het park Niokolo Koba in
West-Senegal. Zij keken naar
de manier waarop mens
apen en andere dieren rea
geren op het onder invloed
van ontbossing en uitbrei
ding van landgebruik door
de mens veranderende mi
lieu.
In het droge seizoen houden
de apen zich op vlakbij de
drooggevallen rivierbedding.
Ze graven met de hand of
met een stok geulen in het
zand die in verbinding staan
met hoger gelegen water
plassen. Het toestromende
water wordt opgevangen
door de primaten,
servoirs is het stilst;
water bedorven enic,
sumptie ongeschikt
omdat het ziektevei
de bacteriën zoals
vat. Maar de pathog11
worden door de zaji
volledig weggefilteri
water de geulen bei1
het helder en prima
als drinkwater.
In vijfentwintig jaar
het bestudeerde gel f
kwart van de bossei1
nen. Deze nieuwe le -
ving dwingt de apei
woners bij uitstek,
andere leefwijze. Hf 1
zoek onthult dat de
een groot aanpassin
mogen hebben,
Langslapers minder gespan
Mensen die vroeg opstaan hebben gedurende de da
last van stress dan uitslapers. Ze hebben meer ongei
ook. Dat blijkt uit Engels onderzoek dat wordt gemel
de New Scientist. Onderzoekers van de universiteit n,
minster in Londen vroegen 42 vrijwilligers twee dagf .j,
selmonsters te nemen, acht maal per dag. Zodra ze g
den, werd het eerste monster genomen. De wektijde ,j:
eerden van half zes in de ochtend tot over half elf. Ai
van het speeksel van degenen die vroeger opstondei
twintig over zeven) toonden de hoogste niveaus van
het belangrijkste stresshormoon. Het cortisolniveau
vroege vogels bleef heel de dag hoger dan dat van he
pas later uit de veren waren. Het verschil kan niet wc
verklaard uit de nachtrust, die bij beide groepen nau
uiteenliep.
De onderzoekers hopen nog te ontdekken of het hog
tisolpeil de mensen ëerder wakker maakt, of dat het 1
veau van het hormoon juist wordt veroorzaakt door i y
ge start. Chronische stress wordt gerelateerd aan dep
en verminderde afweer. In een vervolgstudie van tier
vonden de onderzoekers dat mensen die vroeg naast
bed staan meer last hebben van spierpijn, verkoudhi
hoofdpijn en een slecht humeur.
Olifanten worden afgeluiste
In Ghana zullen olifanten
worden gevolgd door ze af te
luisteren. Dat kan nieuwe
kennis opleveren over de
aantallen en het gedrag van
deze bedreigde zoogdieren.
Dat daarvan weinig bekend
is, komt omdat ze een ver
borgen leven leiden, diep in
de bossen. Het akoestische
onderzoek is opgezet door
medewerkers van de Cornell
Universiteit in Ithaca, New
York. Biologen hebben de
cennia lang de aantallen oli
fanten op de Afrikaanse sa
vannen afgemeten aan hun
uitwerpselen. „Het afluiste
ren en betrappen op video is
een elegantere manier van
onderzoek", zegt projectleid
ster Katy Payne. Volgens
haai' wordt het hoog tijd dat
er een betrouwbaar beeld
komt van de resterende aan
tallen olifanten en hoe die
zich in het wild gedragen.
„De druk op de populaties
wordt door ivoorhandel en
illegale stroperij steeds gro
ter."
Op diverse plekken in de val
lei van het Kakum National
Park in Ghana wordt gevoeli
ge opnameapparatuur met
zes microfoons geplaatst.
Die gaan automatisch wer
ken als er trompetgeluid
weerklinkt. De apparatuur
neemt ook voor de mens
niet hoorbaar geluid op. Me-
|a;
vrouw Payne heeft a;
toond dat olifanten ire
lometers afstand ulti
nisch met elkaar kun
communiceren met
tonen. Die frequentii Öl
voor ons pas te horei
band versneld wordl
draaid.
De reactie van ander tel
ten op een bepaalde
geeft eveneens infon ioj
Payne heeft geleerd 1
verschillen bestaan
me en patroon van u
brachte klanken tuss Ve
en kleine kudden. Hf w;
gebrachte geluid gee
vendien vaak aan wa
de hand is, aldus Pay
„Olifanten zijn zeer
ruchtig tijdens het p;
vrouwtje slaakt ach te
dezelfde kreten als ze
bestegen. Die kennis
straks bij het monitoi
teressante informatie
reproductie.
De olifanten worden
gevolgd. De nieuwe 1
is ook bruikbaar om
bedreigde diersoortei
gorilla en neushoorn 1
monitoren, „Om gefi
de beslissingen te nei
over mogelijke ingrej
eerst een gedegen kei
dig over het populatii
van deze dieren. En d f
nog toe minimaal", z
Cryptógram
Horizontaal: 1. Zwijgende tennisspeelster (4); 4. Hard
schot van ijs (5); 7. Dat dier hoort bij een stel (7); 8.
Dat beest heeft zich bevrijd (3); 9. Bij heffing blijkt het
speelgoed te zijn (3); 10. Die omgang is bijna fout (7);
12. Volgens haar wordt neerslag overdreven (7).
Verticaal: 2. College van advies (4); 3. Zo aardig is de
schaakfederatie, maat! (6); 4. Aantrekkelijke vaas met
groen (8);
5. Beenbekleding (4); 6. Kleine noot die een schuiver
maakt (6); 9. Opstapje naar een Engelse boom (4); 11
Van achteren is het een bankbiljet (3).
Oplossing van dinsdag:
game-gamel-Galmei
plag-galop-Opslag
lied-gelid-Diggel
step-speet-Septet
riem-irrimer-Dimmer
teil-latei-ltalie
leek-rekel-Eerlyk
slee-steel-Nestel
lier-larie-Serail
nest-niets-Tennis
Gevraagd woord: GODSDIENST.
eg
RC
Een kijkje in de nieuwe wateronthardingsfabriek: de filters op een rijtje. foto cpd/joop boek
Apen filteren drinkwater
Chimpansees drinken geen vervuild water.
