Leidens Ontzet
Eerbetoon aan de helden van Leiden
Een bijzonder slot
Die man verdient toch een standbeeld
De Feestvierder
JONDERDAG 30 SEPTEMBER 1999
Voor menig Leidenaar zijn de 3 oktoberfeesten iets vanzelfsprekends. Elk jaar weer hoort er feest gevierd te worden. Punt uit. Omdat dat
traditie is en omdat Leidens ontzet van de Spanjaarden in 1574 herdacht wordt. Die geschiedenis krijgt elke Leidenaar met de paplepel
ingegoten. Maar ook nadien is er het nodige gebeurd rond 3 oktober, of liever gezegd rond de 3 oktoberfeesten. Een behoorlijk deel van die
gebeurtenissen is niet bekend en op zijn zachtst gezegd geheimzinnig. Deze week belicht de krant een paar van die 'mysteries'. Vandaag het
verhaal van het woonhuis van burgemeester Van der Werf. En het slot van dat huis.
Het slot van Van der Werf. Oud-Leidenaar
Ben Schenk kan er nog van in vuur en
vlam raken. Zelfs jaren na zijn ontdekking
nog. „Het is natuurlijk ook niet zomaar
een slot. Hier heeft de burgemeester nog
met zijn handen aan gezeten. I)at idee
maakt het toch heel fascinerend. En dat-ie
het ook nog doet, dat je de sleutel nog ge
woon kan omdraaien, is toch ook heel
leuk."
En het slot is oer-Leids hè. Dat Leidse as
pect van dit historische voorwerp was voor
hem een enorme drijfveer om het weer
naar Leiden te halen. „Ik voel me nog
steeds een Leidenaar, al ben ik nu al 34
jaar weg. De verhuizing was noodgedwon
gen hoor, er was in Leiden toentertijd geen
huis te krijgen. Het werd Hazerswoude. Ja,
en toen was de stap naar Alphen snel ge
maakt. Maar elk jaar weer kom ik met 3
oktober naar Leiden. Met de Reveille sta ik
Weer thuis in Alphen moet hij het doen
met zijn herinneringen en zijn Leidse spul
letjes. „Inmiddels al een hele verzameling.
Algemene dingen en van alles over 3 okto
ber. Bijelkaar ongeveer anderhalve meter
aan boekwerkjes, schat ik." Het slot van
Van der Werf zou daar uitstekend bij heb
ben gepast. Zou een pronkstuk zijn ge
weest. Maar nee, dat kon toch niet, vond
hij. Een Leids slot hoort nu eenmaal in Lei
den, nietwaar?
Hoe het slot dan ook in Alphen is terecht
gekomen is voor hem een groot raadsel.
Niemand van de Historische Vereniging Al
phen die hem dat vertellen kon. „Mogelijk
dat een sloper het heeft meegenomen."
Een sloper ja, want Leiden is in de loop der
jaren niet altijd even zorgvuldig met zijn
erfgoed omgesprongen. liet woonhuis van
Van der Werf, toch geen onbelangrijke fi
guur in de geschiedenis van de stad, werd
met de grond gelijk gemaakt, eind jaren
zestig. Toen waren er al stukken aange
bouwd en vervangen.
Feit is wel dat de precieze, geografische
plek waar het originele woonhuis heeft ge
staan - grofweg hoek huidige Legewerf-
steeg en Van der Werfstaat - bij toeval
weer in 1972 werd ontdekt. Bij de bouw
van de Pauwbrug tussen Oude Vest en Ou
de Singel. Die was 'aanleiding tot een ori
ëntatie op de vroegere indeling van deze
hoek van de stad', schrijft de Leidse Cou
rant op 25 januari 1972. 'Bij die speurtocht
kwam - althans op papier - aan het licht,
waar de legendarische leider van het ver
zet tegen de Spaanse belager heeft geleefd'.
De precieze plek, bijna tot op de centime
ter nauwkeurig. Wat verder rest zijn een
paar foto's. En het slot natuurlijk. Maar
het woonhuis is voor altijd weg.
Net als het geboortehuis van Rembrandt,
ook al zo'n beroemdheid. Dat ligt ook aan
gruzelementen. Slordige stad hoor, dat
Leiden!
De een staat vroeg op voor de Reveille, de ander gaat pas 's
middags de stad in voor de optocht. Sommigen komen speci
aal voor de kermis, anderen luisteren liever naar de Koraal.
Hoe brengt de doorsnee Leidenaar het Leidse feest der feesten
door? Vandaag vertellen Josef Frentrop (84) en Geertruid Dal-
emun (80) wat zij op 3 oktober doen.
Hij: „Wat wij van elkaar zijn? Nou, zij is mijn concubine."
Zij: „Nee hoor, we hokken eigenlijk."
Zij: „We gaan thuis haring en wittebrood eten. Met goed weer
gaan we naar de Reveille kijken en koffiedrinken bij mijn zoon
die bij de Stadthouder werkt. En dan naar de^optocht: ik sta al
tien jaar bij de bushalte op de Hoge Rijndijk. Verder maken we
het niet te druk."
Hij: „Misschien gaan we wel scrabbelen. Vuurwerk is te laat voor
ons. Zo laat mogen we niet meer uit van onze moeder. Alles wat
een beetje te bereiken is, doen we. Maar we kunnen er niet meer
de energie voor opbrengen om van hot naar her te hollen. Ik vier
mijn hele leven al 3 oktober. Altijd. Dat blijft doorgaan. Dat is
een traditie. Vóór de oorlog niet. Het haring en wittebrood uit
delen was toen
meer een gift
voor de mensen.
Ik vind het nog
wel net zo leuk
als vroeger. Ik
leef er naar toe."
Zij: „Nou ja, naar
toe leven... Het is
gewoon leuk! Je
ziet de kinderen
weer."
Hij: „We vieren 3
oktober omdat
in 1583..."
Zij: „Nee, in 1574
Leiden werd ont
zet! Wij hebben
de Spanjaarden
eruit gegooid."
Hij: „Sinds die
tijd kunt u mij
aanspreken met
eer. Anders
had u senor
moeten zeggen."
taptoe (m.;-s) (eig. de tap (afsluiter) gaat toe, er mag
niet meer getapt worden), l(mil.) signaal om de solda
ten 's avonds te waarschuwen naar hun kwartieren te
gaan: de taptoe slaan, blazen: in de kazerne wordt de
taptoe niet meer geblazen (zegsw.) dat is taptoehet is
genoeg, hierbij kan het blijven; 2 militaire muziekuit
voering en parade als uitbreiding van en in aansluiting
bij het onder 1 genoemde signaal.
Om de oorsprong van de taptoe
te achterhalen, hoef je alleen
maar in de Dikke van Dale te
kijken. De uitleg zal niemand
verbazen. Vooral de dorstigen
onder ons hadden de betekenis
van het woord natuurlijk allang
begrepen. In garnizoensstad
Leiden trokken hoornblazers 's
avonds naar het Noordeinde,
de Steenstraat, de Morstraat, de
Lammermarkt en de Beesten
markt om het sein tap toe te
blazen: terug naar de kazerne!
Maar daarmee zijn we er nog
niet. Want wanneer is dit ge
bruik eigenlijk in zwang ge
raakt? Waarom is het signaal
uitgegroeid tot een muzikaal
festijn? En wat heeft dat te ma
ken met de jaarlijkse optocht
van het Leidse verenigingsle
ven, waar immers niets militairs
aan is?
„Eigenlijk is de taptoe een sig
naal van de schutterij dat de
kroegen dicht moesten", legt
conservator Frans Smits van
het Legermuseum in Delft uit.
„Met trompetgeschal of trom
geroffel werden de militairen
die in de stad waren gelegerd
(daar komt trouwens het woord
leger vandaan, dat bestaat in
geen enkele andere taal) naar
de kazerne teruggeroepen. Zo'n
signaal had je ook om bijvoor
beeld de paarden te voederen
of op appèl te verschijnen.
Tegenwoordig zou een tele
foontje naar de kroeg voldoen
de zijn. Maar aan het einde van
de zestiende eeuw, toen het
Spaanse leger de toon zette in
grote delen van Europa, was er
nog geen telefoon. Met zijn
trompet maakte de verbin
dingsman van het leger 'stap
pende' soldaten duidelijk dat
het tijd werd naar kamp of ka
zerne terug te keren.
„Jan Klaassen was trompetter in
het leger van de prins, dat liedje
van Lennart Nijgh, gaat daar
over", aldus Smits. „De middel
eeuwse steden namen dit ge
bruik van het leger over. Leiden
had wel vier trompetters, die in
speciaal uniform door de stad
liepen. Ze hielpen de schout en
de schepenen bij het handha
ven van de orde binnen de
stadsmuren. Er werd in de stad
natuurlijk gigantisch gezopen,
er waren heel wat kroegen,
maar er moest ook orde zijn.
Als een kroegbaas zich niet aan
de sluitingstijden hield, kon hij
op fikse straffen rekenen."
Pas twee eeuwen later groeide
het taptoe-signaal uit tot een
muzikaal spektakel. „Midden
achttiende eeuw ontstonden
orkestjes van tamboers en pij
pers, kleine groepjes muzikan
ten met harmonie-achtige in
strumenten. Die militaire ka
pellen trokken 's avonds door
de stad en daarbij trokken ze
natuurlijk veel bekijks. Nog al
tijd is de taptoe een avondop
treden."
Klopt. De Leidse taptoe trekt
jaarlijks aan de vooravond van
3 oktober door de binnenstad.
Sinds 1928 alweer. Maar in Lei
den is er niks militairs aan. Hier
paradeert het verenigingsleven,
Merck toch hoe sterck, nu in 't
werk sich al steld
Die t' allen tij, soo ons vreiheit
heeft bestreden
Siet hoe hij slaeft, groeft en
draaft met geweld
Om onse goet, en ons bloet en
onse steden
Hoor de Spaensche trommels
slaen
Hoor Marcians trompetten!
Je staat er verbaasd van, maar
dit soort hoogdravende liede
ren, toongezet in een taal die
niet meer van deze tijd is, zin
gen kinderen van 10 en 11 jaar
anno 1999 uit volle borst mee.
En dat niet binnen het selecte
gezelschap van een jeugd- of
kerkkoor, maar gewoon met z'n
allen buiten in het park. Wat
nou hip-hop, want nou jungle,
wat nou Shania Twain? Van
daag bij het Minikoraal is het
zitten en zingen als de meester
dat zegt. Zingen over Rem
brandt, over Piet Hein en Van
der Werf.
Als Eric Filemon de 1400 kin
deren van de Leidse basisscho
len stipt om 11.00 uur tot rust
maant, is het drie tellen later
net zo stil als destijds tijdens
het Beleg van Leiden toen bur
gemeester Van der Werf de
burgers aanbood zijn arm dan
maar af te hakken om daarmee
hun honger te stillen. Wat heeft
deze man, voor de gelegenheid
gehuld in het zestiende-eeuwse
kostuum van de roemruchte
burgervader, dat hij dat voor el
kaar krijgt? En dat hij de 1400
kids vervolgens ook nog eens,
Burgemeester Van der Werf was gisteren even v
raai.
i zijn sokkel afgedaald om voor te gaan in het Miniko-
FOTO HENK BOUWMAN
~\S.SS>
De Blauwe Steen, die al 700 jaar in
de Breestraat ligt, is het symbolische
luttele seconden later, als één
man kan laten uitbarsten in
een ode aan (zie boven) Berg
op Zoom? Het antwoord is
drieledig. Kennis van zaken, er
varing en misschien ook wel
wat van het charisma van Van
der Werf.
Kennis van zaken is evident.
Filemon is in het dagelijks le
ven hoofd van de Lorentz-
school, de grootste basisschool
van Leiden. Hij kent, na 25 jaar
in het vak, zijn pappenheimers.
Ook in de breedte. Dat wordt
duidelijk als niet alleen de kin
deren van zijn eigen school aan
zijn lippen hangen wanneer hij
in het park het superspannen-
de (sic.) verhaal 'vertelt van het
Beleg en Ontzet van Leiden,
maar ook die van 20 andere
scholen. En dan hebben we het
nog maar niet over al die ou
ders, opa's en oma's en al die
andere belangstellenden die op
het Minikoraal zijn afgekomen.
Alsof ze het voor het eerst ho
ren - de aangrijpende story van
de jonge Corrie Joppensz.
Ervaring. Dat heeft Filemon -
toevallig ook bestuurslid van de
3 October-Vereeniging - onder
hand zat met de organisatie
van het Minikoraal. Het is al
voor de zevende keer dat deze
samenzang aan de vooravond
van 3 oktober wordt gehouden.
Begonnen met 300 leerlingen,
verzamelen zich elk jaar meer
en meer kinderen in het Van
der Werfpark. Vorig jaar jaar
ook om, behalve te zingen, de
scheidende burgemeester Goe-
koop uit te luiden. Die was
toen zichtbaar ontroerd door
die aubade, hem gebracht door
al die Leidse Sleuteltjes. Ver
moedelijk zou Jan Postma dat
ook zijn geweest, want deze af
levering zou in het teken staan
met name de jeugdige sporters,
voorbij aan de andere helft van
Leiden. Een défilé uit eerbied
aan de helden van de in 1574
belegerde stad.
„Jarenlang was het een keurige,
ordelijke stoet", weet archivaris
Rens Heruer van de 3 October
Vereeniging. „Maar de tijden
zijn veranderd. Ik betwijfel of er
nog steeds eer wordt betoond."
Het is nu vooral kijken en beke
ken worden. Want over belang
stelling heeft de taptoe nog al
tijd niet te klagen. Duizenden
Leidenaars zullen zich ook za
terdagavond weer verzamelen
bij het vertrekpunt op de Kaas
markt.
In de jaren voor en kort na de
Tweede Wereldoorlog speelde
een van de Leidse muziekkorp
sen nog een volledige taptoe bij
het standbeeld van burgemees
ter Van der Werf. De stoet stond
wel een half uur stil en dat was
voor de deelnemers bepaald
geen pretje. Daarom verdween
in 1953 dit enige militaire ele
ment weer uit de Leidse taptoe.
'De Leidse taptoe was - en is -
geheel anders dan het gelijkna
mige militaire programma. Het
is een kleurig lint van verenigin
gen, met fakkels, opgevrolijkt
door vele muziekkorpsen en
drumbands, al dan niet met
majoretten. uit Leiden Eeuwig
Feest, een boek uit 1986.)
Het is bijna onmogelijk echte
Leienaars te vinden die nooit
aan de taptoe hebben meege
daan. Waarom de 3 October-
Vereeniging 71 jaar geleden be
sloot de taptoe aan de feeste
lijkheden toe te voegen, weet
niemand meer. De archivaris
heeft tevergeefs gespeurd in de
notulen van 1928, waarin sim
pelweg staat dat het bestuur dit
besluit eendrachtig heeft geno
men. „Ik kan met de beste wil
van de wereld het antwoord op
de vraag waarom niet vinden."
ONNO HAVERMAN?
Eindelijk m'n
eigen plek
HYPOTHEKEN
Bel Paul Planjer 071 516 24 62
van de nieuwe burgemeester.
Zou, want Postma recupereert
van een dotterbehandeling en
is derhalve niet in de stad voor
het feest.
Dan maar het internationale
thema Lied voor een Kind wat
nadrukkelijker naar voren ge
schoven. „Het is per slot van
rekening precies tien jaar gele
den dat in New York kinderen
uit alle landen hun handteke
ning zetten onder het manifest
over de rechten van het kind",
zo hield de meester zijn gehoor
voor. Of ze daarom met z'n al
len bij het volgende lied van
Anne-Fleur maar even extra-stil
wilden zijn. Dat wilden ze. En
ze waren het ook.
Het charisma van Van der
Werf tenslotte. Gehuld in het
pak van Hoppezak is Filemon
de meester niet meer; die is hij
allang voorbij. Hij is voor een
uur Pieter Adriaanszoon van
der Werf, die afwisselend ver
telt, voordraagt, zingt, lacht en
de maat slaat. Nog het allerbes
te meegezongen die ochtend:
een door Filemon zelf gecom
poneerde kraker. De tekst van
het aanstekelijke lied - op mu
ziek uit Disney's Jungle Book -
gaat zo:
Want ik ben Pieter van der
Werf
Pieter Pieter van der Werf
Burgemeester van een mooie
stad
Ik sta hier helemaal alleen
In mijn eentje zo alleen
Wie weet een ander plekkie in
de stad
Enfin, het is onderhand wel
duidelijk: die man, die Van der
Werf, die verdient toch een
standbeeld zeker.
Zonder Leidenaars is de 3 October-Vereeniging
geen echte Leidse vereniging. De vereniging streeft
er naar dat zoveel mogelijk Leidenaars lid worden.
Ik word tot wederopzegging lid van de
3 October-Vereeniging voor
(minimaal 10 gulden)per jaar.
Naam.
PostcodePlaats.,
DatumHandtekening
Stuur deze coupon in een open envelop aan:
secretariaat 3 October-Vereeniging, Antwoordnummer 10411,
2300 WB Leiden (u hoeft geen postzegel te plakken).
