De verdroging van Nederland
In Natura
Zilvervisje eet
postzegels
Luchtwormen in regenwolken
WOENSDAG 22 SEPTEMBER 1999
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 023-5
Wat door de natuur wordt voortgebracht, wordt ook gege
ten. Bij elk natuurlijk product hoort een schepsel dat er
wel pap van lust. Zo zullen er beestjes zijn die alleen maar
parkietennagels lusten of de drolletjes van houtwormen,
of zich een weg knagen door de huid van één speciaal
soort Amazone-kikkertje, of zich aan een dieet houden
van giraffenhoef. Het zijn vooral insecten die zich speciali
seren in hun voedselkeuze. Er zijn kevers en motten die
zich helemaal toeleggen op het eten van papier, kurk,
boenwas, tabak, leer of lijm. Als het voedsel maar uit orga
nisch materiaal bestaat, hoewel er inmiddels ook al bacte
riën schijnen te zijn die kunststoffen kunnen verteren!
Natuurlijke materialen in onze woning zijn dus beslist niet
veilig. Ik weet dat er op dit moment aan fotoalbums wordt
geknaagd, dat er een ferme hap uit de zondagse schoenen
wordt genomen en dat het in uw salontafel een schrans-
partij van belang is. De boosdoeners hebben natuurlijk
niet het geringste benul van de schade die ze aanrichten.
Er bestaat voor hen geen enkel verschil tussen een schoen
en een wisenthuid, tussen een salontafel en een eiken
boom, en tussen uw foto-album en een wespennest. Ze
eten gewoon waar ze trek in hebben en dat ze uw spullen
verorberen komt evenmin in hen op als dat wij zouden
bedenken dat de kosmos een rondzwevende dinosaurus is
en diens hoedje de godheid door wie dat alles wordt be
stuurd.
Indien we het kleine stukmaakvolkje ongestoord zijn gang
laten gaan, is er binnen afzienbare tijd weinig meer over
van onze spulletjes. Daarom zijn we vlijtig in de weer met
stofzuiger en allesreiniger, met verfkwast en spuitbus.
Maar het blijft natuurlijk dweilen met de kraan open als
we zouden nalaten preventieve maatregelen te nemen.
Wat kunnen we doen om motten en torren, vliegen en
mijten buiten de deur te houden? Weinig! Ons huis heeft
ramen en deuren, kieren en gaten. Wie naar binnen wil,
doet dat gewoon. Maar het is wel een verschil of er hon
derd van die lastpakken binnenkomen of honderddui
zend. We kunnen slechts proberen de invasie binnen de
perken te houden. Het verrichten van huishoudelijke kar
weitjes is een goede maatregel, maar er kan meer worden
gedaan.
Zo adviseer ik u in de nazomer of in de herfst oude vogel
nesten op te ruimen. Allereerst komt dit de vogels zelf ten
goede. Vogels zullen nooit een nest voor een tweede keer
gebruiken. Zit in een nestkastje een oud nest, dan bouwen
ze daar een nieuw nest bovenop. Ze geven echter verre
weg de voorkeur voor schone en droge broedgelegenhe-
den. U bewijst dus de vogels een dienst door na het
broedseizoen opruiming te houden. U moest eens weten
hoeveel ongedierte een vogelnest kan hergbergen aan
vlooien, mijten, motten en kevers. Daar zadelt u de nieu
we bewoners van een nestkastje toch niet graag mee op.
En uzelf natuurlijk ook niet. Want hier zijn we bij het
tweede argument voor het verwijderen van nesten. Ze vor
men namelijk dikwijls een bron van lastige en schadelijke
dieren in huis.
Neem nu de pelsmot. Zelf is hij een klein, onooglijk en on
schuldig vlindertje, maar zijn larve is dol op alles wat van
wol of bont is. In één enkel huismussennest kunnen wel
duizend van die larven zitten, die zich daar tegoed doen
aan nestmaterialen als haren en veren en ziclj er verpop
pen om vervolgens als vlindertjes uw huis binnen te drin
gen. In een tapijt of een bontkraag voelen hun larven ;zich
net zo uitstekend thuis als in een mussennest.
De larven van de bruine huismot zijn in bijna elk vogel
nest nog talrijker dan die van de pelsmot. Zijn ze eenmaal
binnenshuis terechtgekomen, dan proppen ze zich er niet
alleen vol met kleren en vloerkleden, maar ook met allerlei
voedingsmiddelen. Tapijtkevers houden er het zelfde ge
drag op na. Hun larven zitten vooral in mussen- en zwa
luwnesten en leven daar van haren en veren. In huis lus
ten ze graag hetzelfde, maar ze vergrijpen zich ook aan ka
toen, hoewel dit bijna geen voedingswaarde voor hen
heeft. Als tussendoortje laten ze zich bovendien graanpro
ducten, zoals bloem, goed smaken, terwijl gedroogd vlees
er ook wel ingaat. De tapijtkever kan een ware plaag vor
men en heeft dit gedurende de afgelopen decennia ook
meer dan eens gedaan.
Van de ongenode gasten in ons huis is het zilvervisje een
van de meest bekende. Hij komt veel voor in de nesten
van duiven, waar hij alleen maar leeft van de duivenpoep.
In huis ontpopt hij zich als een groot liefhebber van zet
meel. Bloem, lijm en papier staan bovenaan zijn verlang
lijstje. Tot wat hij zoal kan weghappen behoort de lijm
waarmee het behang op de muren vastzit. Het behang zelf
gaat er ook wel in. Berucht is zijn liefde voor postzegels. Er
zijn nogal wat kostbare postzegelverzamelingen verdwe
nen in de maag van zilvervisjes! De verzamelaar is dus ge
waarschuwd! Tot zijn taken behoort zeer zeker het verwij
deren van oude vogelnesten.
THEO SCHILD KAMP
'Tegenstrijdige belangen landbouw en natuur
LEIDEN THEO VAN DER KAAU
Het is een illusie om te denken
dat er een snelle oplossing
komt voor het probleem van
verdrogend Nederland. Daar
voor zijn de belangen van de
landbouw en de natuur veel te
tegenstrijdig. Dit betoogt J.Run-
haar uit Rhenen die vorige
week aan de Universiteit van
Leiden promoveerde op het
proefschrift 'Verdroging van
natuurgebieden in Nederland'.
Sinds het begin van de jaren
vijftig is de stand van het
grondwater in Nederland g
middeld 35 centimeter g
Dat is veel in een land met van
nature ondiepe grondwater
standen. Het gevolg is dat van
de 140.000 hectare natuurge
bieden de helft is verdwenen of
ernstig aangetast door waterge
brek. Wekenlange plensbuien
veranderen nauwelijks iets aan
die situatie, omdat het regen
water te snel wegstroomt. Zo
lang er geen afdoende maatre
gelen worden genomen, vormt
de verdroging een bedreiging
voor alle natuurgebieden die
een ecosysteem hebben dat af
hankelijk is van grondwater.
Natuurvorser Jac.P.Thijsse
waarschuwde honderd jaar ge
leden al dat de drinkwaterwin
ning in de duinen zorgde voor
verarming van de plantengroei.
De laatste vijftig jaar is de rest
van het land bijna compleet op
de schop gegaan. Afsluitdijk en
Deltaplan kwamen, IJsselmeer-
polders en kanalen werden
aangelegd, rivieren en beken
rechtgetrokken. Vooral ten be
hoeve van de landbouw vond
Wekenlange plensbuien veranderen nauwelijks iets aan de situatie. foto loekzuyderduin
ruilverkaveling en landinrich
ting plaats. Alles was erop ge
richt het buitenwater te keren
en regenwater zo snel mogelijk
af te voeren. Uit onderzoek
blijkt al deze grootschalige in
grepen in de waterhuishouding
de belangrijkste oorzaken van
de verdroging zijn.
„De natuur is gebaat bij een
hoge stand van het grondwater,
maar dat verdraagt de akker
bouw niet. De belangen zijn te
genstrijdig. Dat is een lastig
probleem," zegt Runhaar, „Met
vaststelling van de Ecologische
Hoofdstructuur probeert de
overheid het aantal natuurge
bieden te vergroten en daarmee
de afhankelijkheid van de land
bouw te verminderen. Toch
zijn de natuurgebieden nog al
tijd erg versnipperd. Het komt
voor dat een beekdal tot na
tuurgebied wordt verklaard,
maar niet de belangrijke boven
loop van die beek."
Vooral natte duinvalleien in het
westen en hoogveen en blauw-
graslanden in het oosten en
zuiden van het land zijn door
de verdroging ernstig aangetast.
De overheid heeft zich ten doel
gesteld de hoeveelheid ver
droogd natuurgebied volgend
jaar met een kwart terug te
dringen door de drinkwater
winning te verminderen en lo
kale projecten te subsidiëren.
Volgens Runhaar is dat onmo
gelijk, omdat de ontwatering
ten behoeve van de landbouw,
hoofdoorzaak van de verdro
ging, niet wordt aangepakt. Hij
bepleit het systematisch meten
van grondwaterstanden om na
te gaan in hoeverre maatrege
len enig effect sorteren. Op dit
moment worden nauwelijks
metingen verricht.
Deze foto werd in november 1985 vanuit een Space Shuttle genomen door de Nederlandse astronaut Wubbo Ockels, van een ge
deeltelijk door regenwolken bedekt Nederland. foto nasa/esa/w. ockels
BEN APELDOORN
Delftse onderzoekers hebben een nieuw fe
nomeen ontdekt: luchtwormen. Dat zijn
kleine wervelingen in regenwolken. De
luchtwormen zouden verklaren waarom
regendruppels bepaalde verschillen verto
nen.
Al jaren piekeren meteorologen over de
grootteverdeling van de druppels die uit re
genwolken omlaag vallen. Er blijken meer
kleine en meer grote regendruppels te ont
staan maar relatief minder druppeltjes van,
zeg maar, de 'middenklasse'. De vraag was
waarom modale regenwolken gemiddeld
genomen geen gelijkmatige verdeling te
zien geven in de druppelgrootten.
Onderzoekers van de Technische Universi
teit Delft vonden het antwoord door alle
veranderlijke factoren ('parameters' gehe
ten) die in een stuk wolk een rol spelen, in
te brengen in een speciaal simulatiepro
gramma van een supercomputer. De be
wuste computer is de Cray C90 van de Ne
derlandse Organisatie voor Wetenschappe
lijk Onderzoek (NWO). Dat rekenkanon is
in staat een getal van 50 cijfers 50 maal met
zichzelf te vermenigvuldigen in minder tijd
dan een snelle knipoog.
„De simulatie werd uitgevoerd met een liter
lucht in het centrum van een wolk die met
1,5 meter per seconde stijgt," zegt TUD-on-
derzoeker ir. Bas van Haarlem. „Door het
stijgen zet de lucht uit, waardoor zij afkoelt.
Daardoor raakt de lucht oververzadigd met
vocht en de druppels kunnen gaan groeien.
Vanaf dat moment startte de Cray het ver
dere rekenwerk."
De supercomputer berekende hoe de hon
derdduizenden waterdruppeltjes in het
stukje wolk bewegen en aangroeien. In een
driedimensionaal beeld verschenen op het
computerscherm vreemde wormachtige
structuren, snelle wervelingen van enkele
centimeters groot: de 'luchtwormen'.
„De simulatie liet zien dat er gemiddeld
zo'n tien wormen op elk tijdstip zijn," aldus
Van Haarlem. „Door de wervelingen hopen
de gevormde druppeltjes zich op aan de
buitenkanten, waardoor de concentraties
druppels daar veel groter zijn dan in de ker
nen van de wormen, die vaak druppelvrij
zijn." Hiermee zou, denken Van Haarlem
en zijn collega's, het plotselinge 'uitrege
nen', in de vorm van stortbuien, te verkla
ren zijn van bepaalde typen wolken, die
door convectie (opstijgende, warme lucht)
gevormd worden. De computer gaf aan dat
de daarvoor vereiste kettingreactie al in
gang gezet kan worden, wanneer op elke
miljoen mini-druppeltjes er één uitgroeit
tot groter dan twintig micrometer (een mi
crometer is éénduizendste millimeter).
„Die ene druppel wordt steeds zwaarder,"
legt Van Haarlem uit, „gaat vallen en verza
melt steeds meer kleine druppeltjes." Wie
in zo'n stortbui terecht komt mag daar wel
eens bij stilstaan: kleine oorzaken, grote ge
volgen. De wervelende bewegingen veroor
zaken dus als het ware een zekere schifting
voor wat betreft de afmetingen van de
meest voorkomende waterdruppels. Van
Haarlem: „Het is een mogelijke verklaring
voor een lang onbegrepen fenomeen.
Daarnaast is het heel belangrijk voor de
chemische processen die zich in de atmos
feer afspelen.
Alternatief voor Arabische gom
Alteman uit suikerbieten biedt een goedkoop alternatief voor
Arabische gom, die onder meer als verdikkingsmiddel wordt
toegevoegd aan frisdranken. De calorievrije stof is ontwikkeld
door Amerikaanse onderzoekers uit Peoria, Illinois. Arabisch
gom is een bindmiddel dat zorgt dat water en vetten een blij- 5^
vend mengsel kunnen vormen. De voedingsindustrie gebrul
dat bijvoorbeeld om te voorkomen dat siropen kristalliseren,
om een ijslaag op cake te laten hechten of om een schuimlaqia
op een glas bier te garanderen, zonder de smaak te beïnvloe v0
den. Gom wordt ook toegepast in de industrie bij productie
inkt en kleefstoffen en bij vervaardiging van cosmetica.
Uit suiker is nu een koolhydraat polymeer gemaakt met de e
genschappen van Arabisch gom. Door toevoeging van een g
zym, gemaakt door een bacterie, hebben de onderzoekers ec
manier gevonden om de stof in grote hoeveelheden te prodii ei
ren. Een bijproduct van de aanmaak van het gewenste altern
is fructosestroop. De productie van het alternatief uit suiker 'J
ten is de helft goedkoper dan invoer van gom, dat vooral uit
Soedan komt. Inmiddels is de vondst gepatenteerd door de
Amerikanen.
Herten vangen teken
Teken kunnen worden gevangen door herten die voorzien z
van een halsband met insecticide. Niet alleen blijven de hen ne
zelf daardoor gevrijwaard van ziekten die door teken wordei |ur
overgebracht, het verkleint tevens de kans dat bosbezoekers ier
worden geïnfecteerd. De vondst is gedaan door medewerkei )jc
van het ministerie van landbouw in Kerrville, Texas. Teken z
vooral actief in het najaar en worden gevreesd, omdat ze b
voorbeeld de ziekte van Lyme kunnen overbrengen. Deze bi en
terieziekte kan bij de mens leiden tot hartproblemen en hei irj
vliesontsteking en bij niet ingrijpen zelfs dodelijk zijn. De te iir
hebben in hun levenscyclus eenmaal een groot zoogdier no m
om hen van bloed te voorzien, maar soms kiezen zij een me lie
Bestrijding van teken met insecticiden in een bos is erg lastj ni
zijn wel wdde ideeën om schimmels los te laten die afrekeni m
met de teken. Maar deze aanpak werkt niet naar tevredenht ial
omdat ze te weinig doelgericht is. Daarom de onderzoekers tst
dachten aan herten, de belangrijkste gastheren van de tekei ir<
herten worden naar een speciaÉd ontworpen voerbak gelokt io
het moment dat ze hun kop door een V-vormig gat steken o iij
bij het voer te kunnen, wordt een met pesticide geïmpregnt ee
de halsband automatisch om hun nek geslagen. De uiteindi et
zijn met klittenband vastgemaakt. De dieren blijken geen la
ondervinden van de halsband. Binnen een dag zijn de tekei
het hert gedood.
Niet vergeten: bosbessen eten
Een dieet met vee'l bosbessen verbetert de evenwichtscoört
tie en het geheugen van ratten op leeftijd. Acht weken lang
gen ratten van negentien maanden oud dagelijks extracten
bosbessen, aardbeien of spinazie te eten. Alle drie afzondei
verbeterden het korte termijn geheugen. De consumptie va
bosbessen verbeterde tevens het evenwicht. Dit is de eerste n,
die die aantoont dat groente en fruit de achteruitgang van I e,
zenuwstelsel als gevolg van veroudering kan keren.
„Beweging is een van de eerste zaken die mindert bij het
worden, omdat het zenuwstelsel minder alert reageert", ali
de onderzoeker James Joseph van het instituut voor Huma s'
Voeding en Veroudering in Boston, Massachusetts. Bij ratti t j
gaat de motorische beweging vanaf twaalf maanden achtei n
Normaal kunnen ratten gemiddeld dertien seconden balai
ren op een dikke draad. De proefdieren van negentien maz
oud houden dat nog maar vijf seconden vol. Maar na cons a
tie van bosbessen bleven de ratten gemiddeld elf seconder
evenwicht.. Volgens de onderzoeker komt de leeftijd van d(
bruikte ratten overeen met die van mensen tussen de 65 ei
jaar oud. Bosbessen, aardbeien en spinazie hebben een ho£
gehalte aan anti-oxidanten, die afrekenen met stoffen die
antwoordelijk zijn voor veroudering via beschadiging van
membranen en DNA. Eerder hebben dezelfde onderzoeke
aangetoond dat fruitconsumptie bij ratten de achteruitgai
vitale organen als nieren en lever vertraagt.
Lasso om teken te vangen
Teken kunnen een serieuze bedreiging vormen voor de vJ
zondheid, zo waarschuwde recentelijk een Zwitserse deski
ge tijdens een congres over muggen en teken aan de Land
bouwuniversiteit Wageningen. Besmette exemplaren van
bloedzuigende parasieten kunnen bij dieren en mensen oi
meer de ziekte van Lyme veroorzaken. Deze bacteriologisc
infectieziekte is echter te voorkomen door snel de teek uit
huid te halen. Dat kan, nadat het beestje met alcohol is vei
doofd met de vingers of met een pincet, maar ook met de i
Zweden bedachte Trix Tick Remover. Het apparaatje ziet e
als een pen en bezit ook een knop. Door op te knop te dru ,e
verschijnt een kunststofdraadje in de vorm van een lasso.lC(
lasso moet over de kop van de teek- en plat op de huid kon e
Vervolgens is het een kwestie van de knop loslaten, zodat i Èr
lasso in de pen terugschiet en de teek gevangen zit. Wanni ln
pen een slag wordt gedraaid, komt de gehele teek uit het li v,
chaam en hangt hij al bungelend aan het draadje. Aan dit
digheidje hangt wel een fors prijskaartje, want de Trix Ticl
Remover kost ongeveer twintig gulden. Info: Coda Produc 5(
Lochem, 0575 - 432484.
Cryptogram
Horizontaal:
1. Het laatste schip in kwestie (4); 4. In de stal en in de
klas (5); 7. Loofboom? (7); 8 In de bijenkorf en in de
gevangenis (3); 9. Doe haar erover! (3); 10. Het werk
van een zelfzuchtige auteur? (7); 12, Extra venijnig (7).
Verticaal:
2. Zogenaamd komt ze ook terug (4); 3. Plant om een
alpinist aan te sporen (6); 4. Dwaas geselecteerd (8);
5. Die auto is niet onder de maat (4); 6. De voltallige
vergadering helpt me nu aan een langspeelplaat (6);
9. Hoe men haar kortwiekt (4); 11Vroeger
teruggekomen dier (3).
Oplossing van dinsdag:
1wrat-water-Warmte
2. gaaf-graaf-Agrafe
3. toto-stoot-Toorts
4. even-zeven-Evenzo
5. gaar-vraag-Ravage
6. meet-meute-Menuet
7. peer-peter-Expert
8. roes-stoer-Torsen
9. sate-texas-Extase
10. rand-raden-Razend
Gevraagd woord:
WATERMETER
